Áleýmettik jeli men kórshi elderdiń aqparat alańynda Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń Qarabaqtaǵy Hankendı qalasynda ótken Ekonomıkalyq yntymaqtastyq uıym (EYU) samıtine barmaǵanyn san-saqqa júgirtip jatqandardyń qarasy qalyń. Úkimetbasy qatysqan jıynnyń mańyz-salmaǵy men elimizdiń syrtqy saıasat ustanymyndaǵy qalyptasqan jaǵdaıǵa nazar aýdaryp kórdik.
Aınaladaǵy aǵaıynnyń dóp basyp, tótesinen aıta almaı otqan emeýrini – tutas túrki dúnıesiniń kóshbasshylary jınalǵan samıtte Qazaqstan Prezıdentiniń bolmaýy yqpaldy kórshilerdiń shart qoıýynyń kórinisi degenge saıady. Keıingi kezderi Ázerbaıjan men Reseı arasynda qalyptasqan saıası ahýal kún tártibinen túspeı turǵany ras. Biraq Qasym-Jomart Toqaevtyń dál osy samıtke qatyspaýynyń sebebi osy máselege tikeleı qatysty dep kesip aıtý qıyn.
Samıt 17 márte ótti. 2025 jyly Qazaqstan Ekonomıkalyq yntymaqtastyq uıymyna tóraǵalyq etýshi el bolǵanymen, samıtti qabyldaýǵa mindetti emes. Osy tártipti paıdalanǵan Ázerbaıjan óz menshigine qaıtarylǵan óńirde samıt ótkizdi. Bul uıymǵa Ázerbaıjan, Túrkıa, Iran, keıingi jyldary Ózbekstan men Qyrǵyz Respýblıkasy erekshe mán berip keledi.
Qurylǵanyna qyryq jyl tolǵan uıym aıasynda ótken 17 samıttiń tek úsheýine ǵana Qazaqstannan Prezıdentter qatysqan. Onyń biri – 1998 jyly jyly Qazaqstan tóraǵalyq etken kezeń (N. Nazarbaev qatysqan). Ekinshisi – 2017 jyly N. Nazarbaevtyń qatysýy, úshinshisi – 2021 jyly onlaın formatta Qasym-Jomart Toqaevtyń qatysýy. Túrkıa, Ázerbaıjan, Iran, Túrkimenstan, Pákstan birneshe márte tóraǵalyq etken uıymǵa Qazaqstan 1992 jyly múshe bolǵan. Sodan beri bıyl ekinshi ret tóraǵalyq etip otyr.
Uıym qurylǵanyna qyryq jyl tolǵanyn aıttyq. Túrkıa, Iran men Pákistan negizin qalaýshysy bolyp tanylatyn EYU-na 10 memleket múshe. Eń mańyzdy sheshimderiniń biri – 2003 jyly Islamabad samıtinde qabyldanǵan Ekonomıkalyq yntymaqtastyq uıymynyń Saýda kelisimi. Bul kelisimniń ındıkatorlaryna nazar aýdarsaq, 2025 jylǵa qaraı uıymǵa múshe memleketterdiń ózara saýda baılanysy erkin deńgeıge shyǵýy kerek. Al 2017 jyldan beri qaraı uıymdaǵy saıası kún tártibiniń rıtorıkasy aımaqtaǵy kólik-logıstıkalyq múmkindikterdi paıdalaný jáne «jasyl dálizderdi» qalyptastyrý formatyna qaraı oıysty. Túpki maqsaty TMD jáne EO sıaqty ishki ekonomıkalyq aınalymy qalyptasqan uıymǵa aınalý edi. Biraq 2025 jylǵy mejeden qarasaq, negizgi ındıkatorlardyń kóbi oryndalmaǵan.
Ilham Álıevtiń sózinde «Armenıa jáne onyń artynda turǵan memleketterge birneshe márte eskertildi» deıtin sıpattaǵy saıası rıtorıka Ázerbaıjan men Reseı arasynyń alshaqtaı túskenin aıqyndap otyr. Biraq bul jolaıryq eń aldymen Qazaqstannyń aldynan emes, Túrkıanyń aldynan shyǵatyn syńaıly. Qazaqstannyń aldyna saıası tańdaý qoıýǵa qumar toptardyń da túpki pıǵylyn topshylaý qıyn emes.
Birinshiden, bul uıym atqarýshy bıliktiń enshisindegi ekonomıkalyq, kólik-logıstıkalyq, salyq jáne transshekaralyq saýda aınalymy sıaqty máselelerdi talqylaıtyn boǵlandyqtan, Úkimet basshysynyń qatysýynda esh ábestik joq. Budan bólek, keı kórshi elderdiń Prezıdentteri de atalǵan uıymǵa qatysa bastaǵany beride – 2017 jyldan keıin. Oǵan deıin vıse-premer-mınıstr men Joǵary keńes tóraǵasy orynbasaryna deıin qatysqany qattalǵan hattamalarda saırap tur. Úshinshiden, Ekonomıkalyq yntymaqtastyq uıymynyń normatıvtik qujattarynda delegasıa basshylary statýsyna uıymǵa múshe memlekettiń basshysy nemese premer-mınıstri laıyq bola alatynyn naqty jazǵan. Halyqaralyq saıası jıyndardyń protokolynda qatysýshy deńgeıi erekshe mańyzǵa ıe dúnıe ekenin eskersek, Memleket basshysynyń Hankendıge barmaýy kezdeısoqtyq nemese ótken aptada oryn alǵan jaǵdaılardyń áserinen deý qate.
Túptep kelgende, uıymnyń samıti sátti ótipti, Ázerbaıjan prezıdenti Ilham Álıev Qazaqstan tarapyna aıyrqsha alǵys aıtty. Geosaıası daǵdarys kezeńinde salmaq-teńgerimin teń ustap otyrǵan Qazaqstan qandaı da bir taraptyń taqymynda ketetin jaǵdaıda emes. Óz ustanymy, óz kózqarasy bar. Oǵan jaǵdaı da jasalyp otyr: Qazaqstan jáne Orta Azıa elderine balamasyz yqpal etý jaǵdaıy teńgerilip, ekijaqty ahýal qalyptasty, EýroOdaq pen AQSH, Túrkıa da bul aımaqqa aıryqsha nazar aýdaryp otyr.
Qoryta kele, túbi bir túrki jurtynyń kóshbasshylary bas qosqanda, tórinde qazaq Prezıdenti otyrsa degen nıetten ǵana pikir bildirgen jurtshylyqtyń ýájin joqqa shyǵarý qıanat. Prezıdentine arqa súıegen ordaly jurttyń óz lıderin baýyrlas halyqtardyń basqosýynda kórgisi kelgenine ókpeleý de orynsyz.
Túrki jurtynyń yntymaǵy arta bersin!
Ádilet MÁDENIET