(áńgime)

Aqpan aıynyń bir kúnderi bolatyn. Alasurǵan úskirik doly aıazdyń aryny báseńdeı qoımaǵan shaq edi. Erteńgi shaıǵa jańadan otyrǵanbyz. Tystan estilgen kúshti dúrsiliden úıge kele jatqan áldekimniń beısaýyt júrmegenin ańǵarǵandaı boldyq. Bul qonaǵymyz kórshimiz Ámirqul bolyp shyqty. Alqyn- julqyn esikti ashyp kirgen ol dalanyń uıytqyp soqqan aqburqasynyn ilestirip birge ala kirdi. Ádettegi sabyrly júrisinen múlde ózgeshe, júzinen abyrjýshylyqtyń nyshany bilinip tur. Betindegi sarǵylt reńi aqpannyń aıazyna dombyǵyp bozaryp alypty. Jýan qara murtynyń shalǵysyna muz baılanyp úlgiripti. Ol tórde otyrǵan ákeme jónsál amandasty da , peshtiń janyna eki alaqanyn qaqtap otyra qaldy.
- Tórge shyq! Erteńgi shaıǵa kel azamatym!- dep ákem qolymen óz janyn nusqap oryn bosatqan edi.
- Já, boldy, asyǵys sharýam bar edi,- dedi Ámirqul kúńkildep.
- Táıiri ne sharýań bar edi? Erteńgi asqa qaramaıtyndaı!- dedi sheshem kórshisiniń bul kelsin jaqatpaı. .
Ámirqul sózge sarań, doǵaldaý jan edi. Daǵdyly ádetimen :
- Áı, seniń bundaǵy qurdasyń Áben tóre qaıtys bolypty, sony habarlap kelip turmyn, - dep sózin kelte qaıyrdy.
- Qashan ólipti?!
- Neǵylyp...?
- Alda qudaı- aı!- degen ákem men sheshemniń tańdanǵan suraýlary jarysa shyqty.
- Qalaı óldi deriń barma? O, beıbaq! Dalada araq iship qatyp ólgen sekildi,- dedi Ámirqul baıyrǵy týada bitken sózniń salty boıynsha.Sóıtip, jótkirinip alyp áńgimesin qaıta jalǵastyrdy:
- Búgin ertemen mal jóndep, toǵaıdyń arjaǵynda burnaǵy kúni daıyndap qoıǵan shyrǵanaqty ákelip alaıyn dep jolǵa shyǵyp em, jol ústinde astymdaǵy jırenim álde bir nárseden seziktenip qorsyldap sala berdi. Baıqasam, qarsy aldymda qaraıǵan birdeme jatyr. Abaılap qarasam Áben tárizdi. Jaryqtyq tar bulaqtyń kópirinen ótem dep, muzǵa taıyp jyǵylyp sol jerde jan bergenge uqsaıdy. Osyny senderge aıta keldim. Já, endi ekeýmiz el jıystyryp habarlaıyq!- degen Ámirqul jolshybaı kórgenin aına qatesiz úıdegilerge baıan etti.
- Manadan beri alaıaq torynyń pysqyrýy jaman edi janýardyń... dedi ákem.
- Iapyr- aı! Áben beıbaq, qan maıdanda jaýynyń oǵynan ólmep edi, endi búgin sum dúnıeniń tarlyǵynan kóz jumǵanyn qarashy?!- dep sheshemniń kóńli bosap, kózi jasaýrady.
- Júregiń nege sonsha jylyp ketti ózińniń? Bir kezde qurt- qatyǵymdy taýysty dep qaqsaýshy ediń, endi búgin tórege joqtaý aıtatyn túriń bar ǵoı?- dedi ákem kádýilgi mysqylyna basyp.
- Joqtasam ne bolypty?- dedi sheshem julyp alǵandaı.
- Bótenim emes, arǵy tegimdi qazbalasań, sol tóreniń eli túp naǵashym bolyp keledi. Kimniń qandaı ajalmen ólerin Bir Qudaı biledi,- dep sheshem ákemniń betin qaıtarǵan boldy.
Ámirquldyń bizdiń úıge ákelgen qaraly habary meniń ózegime shoq tastaǵandaı kúıge saldy. ‹‹Átteń! Áben beıshara, bul dúnıeden ne jaqsylyq kórdiń? Áýeli artyńdy jalǵastyratyn otaýyńnyń tútini túzý shyqqany bylaı tursyn. Dúnıeniń adam tózgisiz azabyn arqalap júrip, endi eńseńdi kóterip basyńnan munar aıyqsa da, sanańdaǵy sary ýaıym aıyqpaı adamdyq sanatyńdy qurdymǵa ketirdi. Endi búgin aqpannyń sary shunaq aıazynda, ajalyńnan úsh kún buryn jan tapsyrǵanyńdy qarashy!›› degen oılar júregimdi eriksiz shymshylap tynshymady. Marqumǵa degen aıaýshylyq sezimim eriksiz oıanyp ketti bilem, janaryma tumandap toptalǵan jasty úıdegilerge kórsetpeı jeńimniń ushymen aqyryn ǵana súrtip aldym.
※ ※ ※ ※ ※
Áben orta boılydan joǵarylaý, qaqpaq jaýryndy, keń ıyqty adam bolatyn. Alystan qaraǵanda balýan deneli bolyp kórinetin. Al kóz aldyǵa jaqyndaǵanda, shúńireıgen kózi, soraıyp pyshaq janyǵandaı eki jaǵy, qup- qý bolǵan óńi, sıdıyp sińiri bilingen salaly saýsaqtary, ústine kıingen kónetoz bir qur áskerı shapannyń kir battasyp sirińkedeı qara túske engen halyn kórgende, onyń qaıyrshydan beınesi aıyrǵysyz bolatyn. Onyń ústine uıpa- tuıpa bolǵan býryl shashtary erepaısyz ósip ketken. Qyraý shalǵan saqal- murty qaýǵadaı bolyp, betindegi aıǵyz- aıǵyz ájimderi , eki betine tańba bolyp qalyptasqan eki úlken tyrtyǵy badyraıyp turatyn. Ábenniń bul beınesin bir kórgen jan onyń qalypsyz adam ekenin seze qoıatyn. Alaıda ol ózge esalańdardan góri táýirirek edi. Úıtkeni, qystaq turǵyndarynyń bárimen birge aralasa alatyn. Ashylyp syr shertisetin. Ásirese ol óziniń jas kúninde áskerlikke alynyp, úsh aımaq ult azattyq soǵysyna qatynasqanyn, Márkis, Lenın, Maýzydyń qatarly ulaǵatty adamdardyń ómirbaıanyn, onymen qosa óziniń tóre tuqymynan shyqqan ata tegin túk qaldyrmaı kópshilikke maıyn tamyzyp jyr etkende, onyń óz kezinde saýatty, kóziqaraqty jan ekenin, sózge dilmárliǵyn ańǵaratynbyz.
Áben oń aıaǵyn syltyp basatyn. Óziniń aıtýyna qaraǵanda soǵysta oq tıip, sodan qalǵan jaraqat eken. Keıin áskerden bosap bizdiń fermamyzǵa bólinip qyzmet istepti. Bir kezde úılenip bala da súıipti. Biraq, keıin Áben aıtsa taýsylmaıtyn zor pálege dýshar bolypty. Aty shýly mádenıet zor tóńkerisiniń shash al dese bas alatyn eńbek kórsetýge talpynǵan eser belsendileri, qaralaýǵa ýysyna túser adam tappaı turǵanda, táńir tileýin berip naıza ushyna jaýynger jigit aldymen ilinipti. Aq súıek tóre Mýjýdyń ( mal ıesi ) tuqymy, shetke baılanǵan býrjýazıashyl element degen atpen tilsiz ıirimge tarta jónelipti. Dál osy jyldary jalǵyz qyzy naýqastan shetinep , budan kúder úzgen áıeli tórkinderiniń kórsetken aqylymen basyn aýlaq salypty. Keıin zaman tynshyp, el kóńili ornyqqanda da Áben rýhanı aýrýynan aıyǵa almapty.
Mine osylaısha jaýynger Áben bizdiń fermamyzda eriksiz jetimdik turmys keshirdi. Onyń munda muńyna ortaqtasyp, qaıǵysyna qaraılasatyn eshqandaı janashyr jaqyny da joq edi. Tek, úkimetten alatyn bolymsyz pensıa aqysymen kúneltetin. Ásirese, aqshasynyń kóbin araqqa jumsaıtyn, araqqa qyzynyp alǵan soń Ábeń kópirme áńgimeni kósilte shertetin. Onyń áńgimesin tyńdaǵansyǵan keı qýlar: ‹‹Ábeń jaraıdy! Ábeń naǵyz qaharman, tańdaýly kómúnıst emes pe?!›› dep arqasyna qaǵyp, araq aldyryp, kúrishtiń arqasynda kúrmek sý ishetin-dy. Ol tyńdarmandaryn aýzyna qaratý úshin áńgimesin tamaǵyn kenep alyp bylaı dep bastaıtyn:
- Álemge áıgili Shyńǵysqannyń tórt uly dúnıeniń tórt buryshyn bılepti,- deı kele sosyn Joshynyń urpaqtarynyń atadan-balaǵa úzbeı qazaqqa han bolǵanyn, olardyń tóre dep atalǵanyn, aqyrynda óziniń sol han násili Saıyn tóre degenniń áýletimin dep maqtanyp alatyn.
Ábenniń bul áńgimesi aýyldaǵylardyń qulaǵyna jattalyp sińisti bolyp ketkendikten, qaıtalama shejiresine eshkim den qoımaıtyn, qaıta mezi bolǵan jurt kersinshe oǵan ‹‹Áben tóre››, ‹‹Aqsaq tóre›› degen laqaptardy qoıyp úlgirgen- dy. Bir joly osy áńgimesin qaıtalap:
- Tóresiz el, tóbesiz jer bolmaǵan,- degendi aıta bastaǵan edi.Osy manaǵy kórshimiz Ámirquldyń ákesi jaryqtyq qyrys minez, shaqpa tildi jan edi. Onyń aıtaryn jaqatpaǵan shal:
- Bizdiń qula aıǵyrdyń tyshpaǵan tóbesi joq,- dep qaǵyta qaldy.
Munysy, bulardyń eli qula aıǵyr degen rý bolýshy edi.
- Ottapsyń,- dep talasty Áben, - sarqýraıdyń basy syldyrasa jaý keldi dep úrikken qula aıǵyryńdy kim tanıdy? Al, tóreniń ataǵy alty alashqa tegis jaıylǵan. Qazaqtyń arǵy sheti men bergi shetine tóre tuqymynyń baspaǵan jeri joq,- dep teris azý sary shaldy sózben yqtyryp tastaǵan bolatyn.
Ábenniń adam súıer ereksheligi adal da, eńbekshildigi edi. Aýyldaǵy adamdardyń birer úlken jumysy shyqsa boldy, ondaıda Áben qaǵys qalmaıtyn. Mundaıda Ábeń: ‹‹ Erdiń kúshi- esektiń jeli emes pe? ›› degendi aıtyp eńbek basyna ýaǵynda úlgiretin. Bar jumys aıaǵyna shyqpaı úıine qaıtpaıtyn. Áben bala jan edi. Ásirese óspirim balalarmen keńesýdi unatatyn. Bir kúni men úıde otyryp esepshot soǵýdy úırenip jatqan edim. Ábeń janyma kelip, shot soǵýymdy qadaǵalap kórdi de:
- Balaqaı! Myna esepshotyń sábılerdiń oıynshyǵyna arnalǵan nárse eken. Mende bir aıbát esepshot bar. Sony saǵan syıǵa bereıin, sen ol úshin qazir menimen birge ilesip úıime bar, - dedi.
Men buǵan qýana maqul boldym. Onyń jol boıynda jalǵyz aýyz úıi bar bolatyn. Men erinbesten birge bardym. Ol esepshotyn maǵan usynyp jatyp :
- Bıyl qanshadasyń?- dep surady.
- On birden on ekige shyǵamyn,- dedim men.
- Jylyń ne edi qarǵam?
- Jylym- jolbarys, - dep edim.
Ol qarqyldap balasha máz boldy. Artynan:
- Sen menimen músheldes ekensiń, jylyń jolbarys emes barys bolady. Esińde bolsyn, barys jylynda týǵandar tóńkerisshil keledi. Óıtkeni, kezinde úsh aımaqtyń basshylary Ahmetjan ápendi, Ysqaqbek generaldar barys jylynyń tólderi. Men de kezinde tóńkeriske qatysqam. Órden alǵam. Al sen bolashaqta jaramdy kómúnıst bol! Meniń senen kúterim osy,- dep arqamnan qaqty.
Men esepshotymdy qolyma alyp úıden shyqqanym sol edi. Jolda mektebimizdegi pıonerler otrádynyń bastyǵy Erkin jolymdy tosyp kımelese ketti.
- Murat!- dedi ol meni jazǵyra til qatyp, - sen úlgili pıonersiń! Al sen qazir Áben sekildi partıaǵa qarsy element, belgili Mýjýdyń dúnıesin nege alyp júrsiń? Qazir onyń bergen nársesin dereý ózine qaıtaryp ber! Aralaryńdaǵy baılanysty úz, ol biz sekildi órimdeı pıonerlerdi azǵyryp, kapıtalızm jolymen júrgizýdi maqsat etken kertartpa kúshtiń ýákili. Pıonerler erejesine qaıshy áreket istegeniń úshin erteń túsinik jazyp kelesiń! Uqtyń ba?! - dep maǵan qoqańdaı bastady.
- Erkin sen qate oılap tursyń, Áben aǵaı aıtýly jaqsy adam. Ol partıaǵa eshqashan shek keltirgen emes.Muny maǵan arnaıy sılaǵan. Qaıtseń sóıt! Alǵanymdy qaıtarmaımyn,- dep jaýabymdy ashyp aıyttym da, onyń endigi aıtar sóziniń artyn kútpeı , úıge qaraı júgire jóneldim.
Ertesi buny estigen barlyq oqýshylar túgeldeı maǵan syn jaýdyrdy. Mazaqtady. Jazalady. Túsinik jazdyrdy. Men olarǵa Ábenniń esepshotyn qaıtaryp berdim dep ótirik aıyttym da, eshkimge kórsetpeı qupıa ustadym. Mine sodan beri baqandaı jeti jyl óte shyqty. Áben birjolata ‹‹keri tóńkerisshil›› degen aıdardan aryǵan bolatyn. Amal neshik, sol birneshe jyldyq azapty kúnniń aıaýsyz soqqysynan jabysqan rýhanı aýyrýy saýyqpady. Ol sóıte tura araqqa berildi. Biraq, jurtqa eshibr salqynyn tıgizbeı ótti.
※ ※ ※ ※ ※
Ábenge qudaıǵa qaraıtyndar ansha- munsha kir qońyn jýyp, kıimderin jamap, ystyq tamaqtaryn berip turady. Sonyń biri sheshem bolatyn. Ol úıge kelgende sheshemdi ylǵı ‹‹jıenim, qurdasym›› dep ataıtyn. Sebebi: basta sheshem aıytqandaı sheshemniń bir jamaǵaty tórelermen qatysy bar eken. Al, ekinshi jaǵy ol kisi sheshemmen jyldas sekildi. Ábeń keıde ózine kerekti nárselerin jasyrmaı surap alatyn. Suraıtyndary da onsha úlken nárse emes. Bizdiń úıden qurt- qatyq syqyldy nárselerdi alyp turatyn. Ony ózi jeıme, satama ol jaǵy maǵan beımálim.
Bir joly onyń aqshasyna dánikken úsh alaıaq ishterine qýlyq saılap, ótip bara jatqan Ábeńdi shyrǵalap ortalaryna shaqyra qoıady.
- Ábike sizge aıtar bir qýanyshty habar bar, estigińiz kele me?- deıdi bireýi.
- Nendeı qýanysh?!- dep ol eleń ete qalady.
- Aǵasy! Ol úshin bizge jaqsylqtyń aldyn jýasyz ba?- deıdi jáne bireýi.
- Kóńilderiń ne qalaıdy?- deıdi Áben bilýge asyǵyp.
- Aldymen bir qumyra asaý kókti alsańyz,- deıdi manaǵy jigit.
- Onyń jarasy jeńil, baýrym!- dep dúkenge baryp, ańǵal baıqus olardyń talaptaryn eki etpeı oryndaıdy.
Qumyranyń aýzy ashylǵan soń olar:
- Sizdeı saqa jaýyngerlerge joǵarydan aqsha jiberilipti,- deıdi qýdyń bireýi.
- Qansha aqsha eken? Qazir kimniń qolynda tur ol aqshalarym?- dep qazbalaıdy qýanǵan ol.
- Qansha kelgenin bilmeımiz, aqshańyz ferma bastyǵy Qasymnyyń qolynda deıdi, tezdep qýzastyrmasańyz ol jemeńger ózi paıdalanyp ketedi,- dep qoltyǵyna sý búrkedi. Qasymǵa qurdas bolyp keletin alaıaqtyń bireýi.
- Siz sekildi órden alǵan qaharmanǵa, árıne, kóp aqsha jiberedi,- dep jáne bireýsi ony jelpindire bastaıdy.
- Ras- aý tezdetip tıgizip almasam,- dep qýanyshy qoınyna sımaǵan ol iship otyrǵan araqqa da qaramaı dúkennen asyǵys shyǵa jóneledi.
Sodan ferma bastyǵynyń keńsesine týra barǵan qart jaýynger joǵarydan kelgen áskerı somasyn suraıdy. Qasym basta tańyrqap ondaı qarajat kelmegenin aıtady. Biraq, onyń sózine Áben ılanbaıdy.
- Aldyńǵy tartqyzǵanyń az kelgendeı, endi úkimetten kelgen járdemaqyny kóp kórip qyzǵanyp tursyń ba?- dep Áben dúrse ketedi.
Bunysy Qasym jas kúninde belsendi bolyp, Áben kúreske tartylǵanda qatardan Qasym da qaǵys qalmaǵan edi.
- Ábike! Osyndaı sózdi kim aıtyp júr? Kelmegen aqshany men nesine jasyram?- dep Qasym túsindire almaı zárezep bolady. .
- Sendeı partıanyń qushaǵynda jalbyzbalap kirip alǵan parazıt qurttardy túbegeıli alastap, kózin joǵaltý kerek,- dep jinigedi Áben.
Osynyń artynan jańjal týylady. Daý- shar ýshyqsa qany qozyp ketetin qart jaýynger Qasymdy bastyq eken dep jalpańdaýdy bilmeıdi. Kózine qolyn ala júgiredi. Kóp arashashy bolyp ekeýin jaǵalastyrmaıdy. Biraq, Áben tek ketpeıdi. Keńsedegi terezeden eki kóz áınektiń kúl- parshasyn shyǵaryp, onyń jeti atasyn jezdeı qaqtap kelgen izimen keri qaıtady. Joǵaryǵa baryp onyń ústinen aryz aıtyp Qasymdy mindetinen qaldyrýǵa bel býady. Osydan keıin aýdanǵa baryp aıaǵy jetken jerine Qasymnyń ústinen shaǵym aıtady. Biraq, sońynda aryzy aıaqysyz qalady.
Áben qart oıdan toqylǵan áskerı somany óle- ólgenshe shyn dep túıindi. Ol udaıy bul áńgimeniń sheti shyqsa boldy : ‹‹ qarǵa qarǵanyń kózin shuqymaıdy degen ras- aý, joǵarydaǵylar zıan tartqan meni emes qaıta paıdasyn kórgen Qasymnyń sózin sóıleıdi eken. Burynǵy Ysqaqbek genaral sılaǵan órdenim ana jyly kúreske tartqanda, osylardyń qolyna túsip ketip joǵalǵan edi. Jazbasam, sol órden osy kúnde Qasymnyń qolynda júr. Bunyń ákesi Raqymbaıǵa eki sıyr bir bıe bitpegen qý shunaq kedeı edi. Mynanyń búgin baıdyń balasyndaı shirenýin qaraı kór! ›› dep bireýelerdiń aıtaǵyna nanǵan ol qaradaı Qasymmen óshigip, qolyna tıgize almaǵan qomaqty somasyn arman qylatyn. Osylardy aıtyp bireýlerdiń qyljaǵy, dánikken qýlardyń tabylmas maıly kesek oljasy bolǵan panasyz shal Áben de dúnıeden ozdy...
Al búgin aýyldaǵylar aıaq astynan Ábenniń qaza bolǵanyn estip, ıterip jiberse qulap túsýge ázer turǵan myjyraıǵan kóne tam úıiniń aldyna derlikteı jınalypty . Fermamyzdyń bastyǵy Qasym men qystaq jaýaptylary marqumnyń sońǵy jumystaryn yńǵaılaý jolynda zyr qaǵyp jurtty jumyldyryp júr. Bir kezde Qasym kópshilikke qarap:
- Qane kór qazýǵa kimder barady?- dep jıylǵan topqa kóz saldy.
Aýzymnan qalaı shyǵyp ketkenin ózim de ańǵarmappyn :
- Men baramyn,- degen daýysym qatty estilgen sekildi. Qasymdaǵylar maǵan údireıe qarasty.
- Jaraıdy azamat boldy degen osy, Ábikeńniń ornyn jaılyraq qazyp, erteńge deıin daıyndap úlgirtińder! Arýaǵy razy bolsyn,- dep Qasym meni kóp aldynda alqaǵan boldy.
Sonymen qolymyzǵa qaıla, kúrek, ketpen ustaǵan bes- altaýymyz qystaqtyń teriskeı jaǵyndaǵy aıdaý kezeń dep atalatyn buqaralyq mazarǵa asyǵys bettedik...

Turymbek Qasen