Ábilqaıyr Muhambet Qazy bahadúr han 200 jylǵa sozylǵan Jońǵar basqynshylaryna qarsy júrgizilgen Otan soǵysynyń sheshýshi aıqastaryna Bas qolbasshylyq jasap jeńispen qorytyndylady. Elimizdiń Batys shekarasyn Patshalyq Reseıden janyn sala qorǵap, kóziniń tirisinde basqynshylardy qazaq jerine kirgizbedi. Kúni búginge deıin orysshyl tarıhshylarymyz satqyn etip kórsetken Ábilqaıyr bul jaryq dúnıeniń eshqandaı qyzyǵyn kórmeı, 40 jyl boıy attan túspegen, barlyq ómirin orys ımperıasymen soǵysta ótkizgen, kóziniń tirisinde qazaqtyń tyrnaqtaı jerin de bermegen, kerisinshe qazaq jerin orys-kazak, qalmaqtardan tazartyp, qazaq shekarasyn Oıyldan Jaıyqqa ysyrǵan uly qolbasshy bolyp tabylady. «Ol (Ábilqaıyr han) qazaqtyń Jaıyqtan ózen sýy sarqylǵansha aırylmaıtynyn málimdep, «Orynbor ólkesiniń 1 Petri» Neplúevtiń «jeke dushpany» jáne orys patshasynyń «qas jaýy» atandy.(Beıbit Qoıshybaev jazýshy, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty).

         Sodan beri úsh ǵasyrǵa jýyq ýaqyt ótse de basynda patsha chınovnıkterimen, keıinnen solardyń jolyn qýǵan «izbasarlarynyń» aýzymenÁbilqaıyr atamyzdyń atyna ár túrli jalalar jabylyp, jańsaq pikirlerge jol berilip keledi.

         Mine, táýelsizdik alǵanymyzǵa da shırek ǵasyrǵa taıap qalypty. Osy jyldary tarıhymyzdy túgendeýde tarıhshy-ǵalymdarymyz birshama keleli ister atqarypty. Zertteý qorytyndylary Ábilqaıyr atamyzdy qaralap júrgenderdiń pikirleriniń negizsiz ekendigin aıqyn kórsetýde.

Ábilqaıyr atamyzdy óz zamany qarǵaǵan da, qaralaǵan da joq. Olar ony qazirgi keıbir «bilgishter» aıtqandaı emes, kerisinshe jasady. Osy kúngi aıtylyp júrgen «qaralaýlardyń» aldyn alý úshin Ábilqaıyr atamyzdyń esiminiń syrtyna K-700 búldozerimen ıterseń de, eń myqty zeńbirekpen, tipti ıadrolyq qarýmen atqylasań da qulamaıtyndaı etip «qorǵan» salyp ketti. Ol Ábilqaıyr atamyzdyń atyna tirkelip aıtylatyn «Qazy jáne bahadúr han» degen sóz. Ol bul ataqtardy eshkimnen surap, ne satyp alǵan joq.

Sol sıaqty, Uly Atalarymyz onyń atyn Arqadaǵy uzyndyǵy ulanǵaıyr aımaqtaǵy «Qalmaqqyrylǵan» degen jer ataýyna, sonyń ústimen aǵatyn «Ábilqaıyr ózeniniń» ataýyna, Shý men Talas ózenderiniń arasynda «Ábilqaıyr dalasy» ataýyna, taǵy osyndaǵy eki «Qalmaq qyrylǵan» degen jer ataýyna, Qarataý qoınaýyndaǵy «Ábilqaıyr bulaǵy» ataýyna, Al Balqashtyń ońtústigindegi áıgili Ańyraqaı shaıqasy ótken óńirde, İlege taqaýyraqta – Hantaý, odan Shýǵa qaraı sozylyp jatqan «Ábilqaıyr jaly» degen taý ataýyna jáne Taraz oblysy, Turar Rysqulov aýdanyndaǵy bir eldi mekenge «Ábilqaıyr» eldi mekeni dep, máńgi óshpesteı etip jazyp ketipti. Oǵan bul ataqtardy da, sol jerdegi el, jer-sý ataýlarynda sol kezdegi halyq berdi.

Bul «qorǵandy» qulatý tek qana Uly Jaratýshy – Alladan bolmasa adam balasynyń qolynan kelmeıdi. Men Sizderdiń bárińizge osyǵan toqtaǵandaryńyzdy qalar edim.

Mynaý neshe qabat «qorǵan»:                                                              

1.      Ábilqaıyr dalasy

2.       Ábilqaıyr ózeni

3.       Ábilqaıyr bulaǵy

4.       Ábilqaıyr taýy (Atam Qazaq sońǵy myńjyldyq ta taý atyn tek qana eki adamǵa bergen. Birinshisi Shyńǵys taýy- qazaqtyń uly qaǵany Shyńǵysqan atamyzǵa, ekinshisi Shyńǵys qaǵannyń tikeleı urpaǵy osy Ábilqaıyrǵa hanǵa. Bul eń myqty «qorǵandardyń» qataryna jatady). Atam Qazaq ta taý atyn ıemdenýden artyq ulyqtaýdy joq dese de bolady.

5.       Ábilqaıyr eldi mekeni

6.       Ábilqaıyr han

7.       Ábilqaıyr bas qolbasshy. Kez kelgen memlekette Elbasynan basqa adam bas qolbasshy bola almaıdy. Kúni búginde de bas qolbasshymyz Elbasymyz emes pe? Ásirese, soǵys jaǵdaıynda bar bılik tek qana bir basshynyń qolynda bolatynyna qandaı daý bar.

8.       Ábilqaıyr Qazy (a. Qazaq atamnyń atyna laıyq uly tulǵasy (Oǵan da Áz Jánibek, Áz Táýke sıaqty laqap (maqtaý) esim bergen); á.Bılik aıtýshy (qazylyq etýshi).

9.       Ábilqaıyr bahadúr (El bıleýshi, batyr adam).

    Qazaq tarıhynda búkil qazaqqa áıgili  bahadur han ataǵyn alǵandar saýsaqpen sanarlyqtaı.  «Bahadúr» termıni Atam qazaq ta negizinen áskerı laýazym, áskerı ataq, jaýjúrek batyr qolbasshy maǵynasynda qoldanylady. Mysaly:

       -    Osyndaı ataqtar aty álemge áıgili  Shyńǵysqannyń ákesi Esýgeı bahadúrge;                  

       -    Alshyn Jalańtós bahadúrge; Qazaq batyry, áskerbasy, Samarqan ámiri. Jalańtós Seıitquly HVII-HVIII ǵasyrlarda ómir súrgen Áıteke bıdiń atasy bolyp keledi. Salqam Jáńgirge kómekke baratyn osy atamyz.

       -  Soǵys óneriniń qas sheberi, Azıanyń qas tarıhshysy, Azıa elderi tilderin óte jaqsy meńgergen "Túrik shejiresi" atty aty álemge áıgili kitaptyń avtory, Shyńǵys hannyń tikeleı urpaǵy Ábilǵazy bahadúr hanǵa;

       - Áıgili «Jeti Jarǵyny» dúnıege ákelip, el ishine «qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan zaman» ornatqan Áz Táýke bahadúr hanǵa;  Áz (Az) qazaq degen atpen búgingi kúnge jetken Uly eldiń túp atasy. Bundaı madaqqa ıe bolǵandar  saýsaqpen sanarlyqtaı: Áz Naýryz, Áz Túrik, Áz Zahır (Beıbarys sultan), Áz Jánibek t.t.

      -     Taǵy biri osy biz áńgimelep otyrǵan basty keıipkerimiz basynda Kishi júz hany, keıinnen aǵa han ataǵyn alǵan, kóz ashqannan beri qazaqtyń sol zamandaǵy barlyq jaýymen jaǵalasyp, orys, bashqurt, túrikpen, hıýa joryqtarynda jaýjúrek minezimen, jekpe-jekte qarsy kelgendi er ústinde qaldyrmaıtyn ábjildigimen, naızagerligimen hám mergendigimen dańqy tarap, daryndy qolbasshy retinde tanylǵan  Ábilqaıyr hanǵa  berilgen. Sol zamannyń adamdary ony asa qurmettep, oǵan Ábilqaıyr Muhambet qazy bahadúr han degen madaq at bergen. Ábilqaıyrǵa (qazaq sarbazdarynyń bas qolbasshysyna) bahadúr degen ataqpen birge "Qazy" (Áz ben Qazy sınonım sózder), ıaǵnı Qazaq atamnyń bel balasy degen madaq ataqty da qosyp bergen.  Ózderińiz kórip otyrǵandaı mundaı ataqty ıemdengender de saýsaqpen sanarlyqtaı. Bas qolbasshy, bul qazirgishe aıtqanda Elbasy degen sóz.

          Esýgeı dúnıeni dúr silkindirgen Shyńǵys qaǵannyń ákesi bolsa, Áz Jánibek han, Ábilǵazybahadúr han,  Áz Táýke bahadúr han,  Ábilqaıyr Muhambet qazy bahadúr handar Shyńǵysqannyń tikeleı urpaqtary bolyp tabylady.  

10.     Ábilqaıyr Aǵa han

11.     Osy óńirlerlegi «Qalmaqqyrylǵan» degen jer ataýlary.

12.      Elimizdiń kóptegen eldi mekenderinde Ábilqaıyr han atynda kósheler, murajaılar, eskertkishter  t.t. bar.

Buryn-sońdy qazaq ta (sol Ábilqaıyr zamanynan beri) bir adamǵa mynadaı qurmet kórsetilýi bolyp kórgen emes.

        Qazaqtyń orysqa bodan bolǵanyna Ábilqaıyr han kináli emes. Naıza, qylysh, aıbalta, shoqpar, sadaq, ishinara «jarty saǵatsyz atylmaıtyn» bilteli myltyqpen qarýlanǵan Qazaq qolynyń, zeńbirek jáne vıntovkamen qarýlanǵan Patshalyq Reseı áskerine  qarsy turar qaýqary bolmady. Jalpy, jeńister men jeńilisterdiń negizgi sebebin «ǵylym men bilimnen» izdesek durysy osy bolady. Sóz túsinetin jandar úshin bul daýǵa jatpaıdy.

        ÁBİLQAIYR MUHAMBET QAZY BAHADÚR HANDY qaralaýdy toqtatatyn ýaqyt jetti.

Muhambetkárim Qojyrbaıuly,

Mańǵystaý