«Ár jerdiń salty basqa, ıtteri qara qasqa» demekshi (qazaq maqalyn azdap ózgertkenim úshin aǵaıyndar aıyp etpes dep úmittenemin), qyzmet jaıymen Almatydan Astanaǵa aýysqanyma bıyl úshinshi jyl bolsa da, óz basym áli úırene almaı júrmin. Kim biledi, «Kári orys musylman bolmaıdy» degendeı, álde shynymen qartaıa bastadyq pa?!

«Bireý toıyp, bireý tońyp sekiredi», jurt jete almaıjúr, al siz bolsańyz dersiz!..

Iá, nege? Endeshe tyńdańyz!..

Birinshiden – bul jerdiń halqy bir túrli, al Astanańyz úlken «bazar-vokzal» sıaqty. Eger barar jerińizge qalaı jeterińizdi bilmeı, kóshede bireýden jón suraı qalsańyz (Jıi jol suraýǵa týra keledi, sebebin sosyn aıtamyn), on adamnyń toǵyzy ne bilmeımin deıdi, ne meńireý adamdaı melshıip tura beredi. Sosyn amal joq, «Bul da ózimdeı jańadan kelgen bireý shyǵar» dep oılaısyń... «Ne adamı meıir-shapaǵat pen minez-qulyqtan maqurym qalǵan bireý!..».

Buny bir deńiz!.. Al, endi nege jol tappaı, jıi adasatynyńyzdy aıtaıyn. Mundaǵy baǵdarlyq kólikter (avtobýsty aıtamyn) kórinip turǵan jerge meńdýana jegen maldaı, júz aınalyp zorǵa jetkizedi. Al aıaldamalar ataýyn qalaı belgilep, qalaı júıelegenine tipti tańym bar. Aıtalyq, siz Qabanbaı kóshesimen kele jatyrsyz jáne oǵan biraz ýaqyt bolǵan, aldyńyzdaǵy aıaldama «Qabanbaı kóshesi» dep atalady.

Taǵy bir tań qalatynym –aıaldamalardyń kóbi ǵımarattyń, saýda úıiniń, banktiń, dúkenniń, bazardyń t.b. atymen atalady. Jáne osyndaı ataýlar jıi kezdesedi, qaıtalaý kóp. Jańa kelgen siz túgil, osy qalada týyp-ósken baıyrǵy turǵyndardyń ózi barar baǵytyn zorǵa ajyratady. Túsinemin, qala kún sanap ósip kele jatyr... Degenmen, tártip bolý kerek qoı?! Dúkender men bankterdiń, ǵımarattar men saýda úıleriniń ataýy san ret ózgerýi múmkin, sondyqtan eń durysy – kóshe atymen ataý (qıylysqan).

Kóshe atyna baılanysty taǵy bir túsiniksiz jaıt – júrip kele jatqan kósheńiz kelesi bur burylystan keıin, kútpegen jerden basqasha atalady. Bir kóshe – eki túrli at. Bul ne, kóshe sanyn qoldan kóbeıtý me? Álde eshkimniń kóńili qalmasyn kólpaldyq pa?! Qyzyq!..

Ekinshi bir erekshe toqtalatyn másele – jol azaby. «Jol azaby – kór azaby» deıdi. Onyń ústine dál qazirgideı qalt-qult etip, shyqpa janym shyqpa dep zorǵa kún kórip júrgen daǵdarys kezeńinde.

Jasyratyn ne bar, joǵarydaǵylardy bilmeımin, qarapaıym halyqtyń jáı-kúıi – tap osyndaı! Tym bolmasa istep júrgen jumysymnan aıyrylyp qalmaıyn dep, tań atpaı jyn qýǵan adamdaı janyǵa bastaısyń. Sebebi, jetý qıyn. Ádeıi me, álde basqa sharýasy joq pa týra sol ár mınýt altynnan qymbat qarbalas shaqta ala taıaq ustaǵan MAI qyzmetkerleri qumyrsqadaı qaptaıdy. Baǵdarsham jaıyna qalady. Bar bılik solardyń qolynda.

Janyqqan kólik, juqarǵan júıke, tosylǵan jol, qosylǵan dabyl – azan-qazan aıqaı-shý qulaq tundyrady. Juma kúni Qonaev kóshesindegi «Qazaqstan temir joly» aıaldamasynan 12-shi avtobýsqa otyryp, Turan dańǵylymen Kenesary kóshesine jetkenshe qansha ýaqyt keter eken dep eseptep otyrdym. Júrgenimizden turǵanymyz kóp boldy. Al baǵdarsham iske qosylǵan kezde, qozǵalys qaıtadan jandana bastady.

Ras, mundaı jaǵdaı Almatyda da bolatyn... Biraq dál osyndaı turaqty emes jáne ylǵı jumys kúnderi.

Kóńilge kirbiń uıalatyp, kóndige almaı júrgen taǵy bir jáıt – jastar máselesi. Ásirese, jastar mádenıeti. Óz basym qazirge deıin qasymdaúlken adam túregep tursa, baıyz taýyp otyra almaımyn. Turyp, oryn bergim kelip turady. Al bizdiń búgingi jastar – miz baqpaıdy. Táýelsizdikke ıe bolǵan 25 jylda jetken jetistigimiz – osy!..

Kelesi áńgime – qara qazaqtyń qol jetpes armanyna aınalǵan baspana jaıy. Nesin jasyraıyn, jer ortasynan asqanda «jeligip» astanalyq bolaıyn degen eshteńem joq edi. Ózimniń de, balalarymnyń da jumysy osynda aýysyp, kóshý qajet bolǵan soń «Aqyry, Almatyda da úı jaldap júrmin ǵoı, «Úmitsiz – saıtan», kóshirgen ózderi, kómekteser... Tym bolmasa, erteli-kesh arendalyq baspana bolsa dabirdeńege qolymyz jeter» degen úmitpen kelip em!.. Odan beri qansha sý aqty! Qanshama dúnıe ózgerdi. Kóship kelgen jýrnalıser jaıy bir-eki ret sóz boldy da, sol kúıi aıaqsyz qaldy.

Bunyń bárin ne úshin jazyp otyr dersiz? Qyzyǵy alda...

Astanaǵa kelgen úsh jylda úsh páter aýystyrdym. Qojaıyndardyń erkimen. Páteraqy baǵasy 130 myńnan bastalyp, sońy 170-ke jetti. Oǵan taǵy komýnaldyq qyzmetti qosyńyz. Aıtpaǵym ol emes, qazirgideı qymbatshylyq kezeńde bul tipti sóz etýge turmaıdy.

Úsh páterdiń úsheýi de sol jaǵalaýdaǵy Saýran kóshesinde ornalasqan, memlekettik baǵdarlama boıynsha salynyp, memlekettik qyzmetkerlerge berilgen úıler. Biraq bári jalǵa ótkizedi.

Qaıran qalatynym – baspanaǵa zárý bolsa, nege ózderi turmaıdy?! Jáne bir ǵajaby – baıqaǵanym, mundaı páterler óte kóp.

Qaıbir jyly úleskerler úıine qatysty aıqaı-shý shyqqanda asharshylyq jarıalap, ólmeı úıimdi eshkimge bermeımin dep esik aldyna kóldeneń jatyp alǵan qundyz ishikti qazaq kempirdiń keıin bir úıden on eki páter almaqshy bolǵanyn estip, jaǵamdy ustap em!.. Qasyndaǵy serigi úsikke shalynsa, qasqyr ishikti jolaýshy kúnásin kóteredi deýshi edi. Sondaı-aq, musylmandyq dástúrde de, ósimqorlyq úlken kúná sanalady.

Al bizde bári – kerisinshe!..

Endi, sońǵy sebep!.. Ókinishke qaraı, bir qaraǵanda Astana qazaqı qala sıaqty kóringenmen, shyn máninde bári – múlde basqasha. Áýelde aıttyq, onnyń toǵyzy til qatpaıdy dep. Sonyń deni – úmiti úzilip, jigeri jasyǵan, senimi sónip, taýy shaǵylǵan «jolýshy» qazaqtar. Óz elinde ózi qonaq. Úısiz-kúısiz júrgender de, aılyqtan-aılyqqa ázer jetip tyrysyp júrgender de, qara sýyqta qurylysta búrisip júrgender de, bazar jaǵalap bosyp júrgender de, qar kúrep, qoqys tasyp josyp júrgender de – túgel qazaqtar. Toıys, ózimiz! Eńsesi – tómen, rýhy – pás. Janynda jalyn, kózinde ot joq. Bar men joqtyń, ash pen toqtyń, baı men kóptiń arasy – jer men kókteı. Joǵynyń oılaıtyny – amandyq, toǵynyń oılaıtyny – jamandyq. Sosyn qaıdan senim bolsyn? Budan ótken qorlyq bola ma?!

Aıtpaqshy, umytyp barady ekem!.. Eske túskende aıta keteıin. Taǵy bir qyzyqty erekshelik qurylys salasyna qatysty. Qalada drenaj júıesi, sý aǵar aryqtar men jıekter joqqa tán. Al jaýyn-shashyn Almatydaǵydan artyq bolmasa, kem emes. Sál jańbyr tamsa – kóshe bitken topan-sý. Aıaq basar jer tappaı aqsaq taýyqtaı sekeńdep júresiń. Jaıaý júretin jurt bar dep oılamaǵan sekildi, ne olardy múlde sanatqa qospaǵan!..

Jaraıdy, jipti qylǵa tizip,joqty-bardy termelep eze bergen eshkimge abyroı ápermeıdi. «Keń bolsań – kem bolmaısyń»...

Bálkim, «Zorlap ustap otyrǵan eshkim joq qoı, unamasa nege ketpeısiń?» dersiz?..

Kete almaımyn. Endi kesh!.. Iá, sosyn qaıda baramyn?! Jer – meniki, el – meniki. «Tal da bir jerde kógeredi». Ne bolsa da kóppen birge kóremin. Toıys, elmen!..

Ana jaǵy – Aq Orda, myna jaǵy – Han shatyr,

Ortasynda sozylyp Nurly sara jol jatyr!..

Bilgiń kelse elińniń bar tirligin sheshetin –

Bas qalańyz sol, batyr!..

Oń jaǵynda – Úkimet, sol jaǵynda «Qazmunaı»,

Osynda kep jaıǵasqan el ustaǵan bár qudaı!..

...Seni kórip tań qaldym, jel aıdaǵan qańbaqtaı –

Qaıdan keldiń, sorlym-aı?!

Qoqys terip, qar kúrep qor boldyń-aý esil er!..

Bir pende joq búginde «Qudaı-aý, bul nesi?» der...

Táńiri ózi jar bolsyn, jetimek te jetiler –

Arman etken qazaqtyń Astanasy osy jer!..

Bar men joqtyń bul jerde básekesi, bási bir!..

Shyndyqty ashyp aıtpasa qur maqtannyń nesi jyr?!

Zorlyq penen qorlyqty bir qaýyzǵa syıǵyzǵan –

Elordańyz osy dúr!..

   Ashshy aıtsaq aıyp etpessiz!.. «Dos jylatyp aıtady...» Maqtaǵyshtar mensiz de az emes, bizdiki tek – durys bolsa degen tilek!..

Turmaǵanbet Kenjebaev

aqyn, Qazaqstan Jazýshylar jáne Jýrnalıser Odaǵynyń múshesi.