Reseı men Túrkıa arasynda oryn alyp otyrǵan sońǵy shıelenisterge qatysty «Qamshy» portalynda 28 qarasha kúni Altaı Buqarbaevtyń «Túrkıanyń búgingi bıligi kimniń soıylyn soǵýda?» degen maqalasy jarıalanǵan edi. Maqala saıt oqyrmandary men áleýmettik jeli qoldanýshylary arasynda qyzý talqylanyp, eki el arasyndaǵy kıkiljińge baılanysty túrli pikirlerdiń týýyna túrtki boldy. Olardyń arasynda Reseı ushaǵyn atyp qulatqan Túrkıa bıligin aıyptaýshylar da, álemdik saıasatta qoldaýshysyz qalyp otyrǵan Reseıdi jer jebirine jetip kinalaǵandar da kóp. Portal redaksıasyna Serik Murathan esimdi oqyrman da osy máselege oraı oı bildirgen maqalasyn joldaǵan eken. Oqyrmandar arasynda pikir alýandylyǵyn qamtamasyz etý maqsatynda avtor maqalasyn nazarlaryńyzǵa usynamyz.   

2015 jyly 24 qarashada orystyń Sý -24 ushaǵyn Túrik sarbazdary atyp túsirgennen keıin Qazaqstan aqparat quraldarynda ártúrli syńaıdaǵy aqparat soǵysy bastalyp ketti. Qazaqstandaǵy orys tildi aqparat quraldarynyń kóbi ózderiniń táýelsiz Qazaqstan eliniń ıeligindegi medıa ekenderin bir mezet umytyp,birden reseıdiń soılyn soǵyp,tapqan tastaryn Túrkıaǵa atýmen boldy.Tipti, tek olar ǵana emes, qazaq tildi aqparat quraldarynyń arasynda Reseıdiń tele-arna,gazet-jýrnal,ınternet portaldarynyń kózqarasyn júz paıyz kóshirip alyp,kóldeı-kóldeı maqala jazǵandar da az bolmady. Sondaı pikirdiń biri «Qamshy» aqparattyq portalynda «TÚRKIANYŃ BÚGİNGİ BILİGİ KİMNİŃ SOIYLYN SOǴÝDA?» jarıalandy. Maqala áleýmettik jelilerde kóptegen oqyrmandardyń qarsylyǵyn týdyrdy. Bizde bir oqyrman retinde Altaı Buqarbaevtyń jazbasyna jaýap berip kóreıik.

Altaı Buqarbev Túrkıa shekarasyn buzǵan orystyń Sý -24 ushaǵyn atyp túsirgen Túrkıa shekarashylaryn aıyptaı otyryp, «Grek ushaǵy Túrkıa shekarasyn júzdegen ret buzǵanda eshteńe demegen, AQSH pen Irak úkimeti jáne kúrdtter Túrkimenderdi qynadaı qyrǵanda kómektespegen, shekarasyna attatpaǵan Erdoǵannyń kúni keshe batyr bolyp shyǵa kelýi kimge kerek?» degen qısynsyz saýal tastaıdy.

Osy rette aıta keter jáıt, Túrkıa men Grekıa – NATO-nyń tolyq qandy múshesi. 1990 jylǵy London deklarasıasynda alánstyń irgeli maqsattarynyń qatarynda soǵystyń aldyn alý men tıimdi qorǵanysty qamtamasyz etýge, jetkilikti áskerı múmkindikterdi nyǵaıtý, shart músheleriniń qaýipsizdigine yqpal etetin daǵdarystardy eńserý jane áskerı qımyldardy sáıkese júrgizý qarastyrylǵan. Sondyqtan Grekıa áskerı ushaqtarynyń terrorısterge soqqy berýi úshin Túrkıanyń áýe keńistigine ótip ketýi nemese paıdalanýy shekara buzý bolyp sanalmaıdy.

Al, «AQSH pen Irak úkimeti jáne kúrdtter túrkimenderdi qynadaı qyrǵanda kómektespegen» degen sóz de negizsiz. Ol kezde Túrkıa bıligin Taıyp Erdoǵan bılep-tóstep turǵan joq, dese de Túrkıa bıligi ol kezde de qatań narazylyqtar bildirip, Eýroodaq otyrysynda Erdoǵannyń oryndyqty teýip tastap shyǵyp ketkeni kóp adamnyń áli esinde bolýy múmkin. Sondyqtan Túrkıa NATO-ǵa múshe el retinde keıde AQSH-pen biraýyzdylyq saqtaýy múmkin,biraq Túrkıamen eshqandaı qorǵanys-qaýipsizdigine kepildik etetin odaqqa múshe bolmaı turyp, óz áýe keńistigin,terıtorıalyq ıelik quqyn ózge bir bóten elge taptatyp qoıýy múmkin emes. Bul jerde Buqarbaev aıtqandaı «aıaq astynan batyr» bolyp shyqqan eshteńe joq. Kez-kelgen táýelsiz memlekettiń áskerı zań-tártibi, terıtorıa tutastyǵyn, shekarany qorǵaý týraly buljymaı atqaratyn zańy bar. Ol zań,tártip buzylsa onda ol memlekettiń tutastyǵyna qaýip tóndiredi. Sondyqtan Túrkıanyń reseı ushaǵyn atyp túsirýi «jalańash patrıottyq» emes, sol memlekettiń qatysty zańdaryna saı jasalǵan sheshim dep túsiný kerek. «Bir ushaq bir ret shekara buzsa ne bolypty, ótkizip jibermeı me?»-deıtindeı eki eldiń arasyndaǵy terıtorıalyq quqyqtyq qarym-qatynas-qoı jaıyp júrgen eki qoıshynyń arasyndaǵy jer talasqan kıkiljińi emes. Sondyqtan shekaralyq quqyqtyq jaǵdaıǵa kelgende ondaı dalbasalyqpen boljam aıtý saýatsyzdyq bolyp sanalady. Memlekettiń tutastyǵyn,shegarasynyń amandyǵyn qorǵap turǵan sardarlarmen sarbazdar Túrik saýdagerleriniń nápaqasyn emes,Túrkıa eliniń zańdaryn negizge alady. Al eger osy ýaqıǵadan ekonomıkalyq qıyndyqtar týyndap jatsa ol Túrik shegarashylarynyń «eldi oılamaýynan» emes, qaıta qateligin tanymaı,bárin saıasatqa aparyp tirep,ekonomıkalyq jazalaý, qýdalaý alyp baratyn Reseı úkimetiniń ospadar qylyǵy dep sanaý kerek.

.

Endeshe Túrkıa kimniń shylaýynda?

Altaı Buqarbaev «Endeshe Túrkıa kimniń shylaýynda?» degen suraq qoıypty. Suraq tipti kúlkili estiledi. «Angıanyń máńigilik jaýy da, dosy da joq,tek máńgilik múdesi bar» dep uly Ýınston Cherchıll aıtqandaı Túrkıa eliniń de máńgilik jaýy, ne dosy joq, tek máńgilik múdesi jáne  odaqtastary bar. Al, odaq bolǵan soń keıbir ortaq múde negizinde odaqqa múshe elder birlesip,ortaq sheshim qabyldap jatsa, ol «bir eldiń shylaýynda» degendi bildirmeıdi. «kimniń shylaýynda?» degen suraqty atam zamannan beri táýelsiz el bolǵan,uly ospan ımperıasynyń muragerine emes,áli de reseıdiń eteginen jabysyp,qalmaı júrgen ortaazıalyq elderge aıtsa bolady.

Almaqala avtory taǵy da «Túrkıa NATO-nyń qoltyǵyna súńgip ketti, dinshil salafıtter men dinı fanattyqty saıası negizge alǵan arab túbegimen jaqyndasty, Túrkıany Eýrazıalyq birlikke umtylýdan alystatty. Túrkishildik ıdeıasyn negiz etken Túrik bolashaǵyna keri jumys jasady...» degen taǵy basqa esh qısyny, negizi joq aıyptaýlardy burqyratady.Túrkıa – NATO-nyń tolyq qandy múshesi. Ár múshe ózderiniń múshelik mindetteri ǵana emes, múshelik quqyqtary jane sol úshin alǵan kepildikteri bar. Árqandaı memleket odaqqa kirgen soń soǵan qatysty mindettermen talaptardy oryndaýǵa mindetti. Sondyqtan AQSH –pen Evropa Sırıamen Iraqta antıterrorlyq operasıalar júrgizse, oǵan Túrkıa sáıkesip,kómektesýi tıis. Jane ol antıterrorlyq operasıalar reseı oılaǵandaı óz halqyna hımıalyq qarý qoldanyp,qyryp-joıý jasaǵan dıktator Bashar Asadtyń rejıimin qalpyna keltirý,saqtap qalý úshin jasalmaýy múmkin. Sondyqtan Túrkıa NATO-qoltyǵyna kirip emes,teń turyp áreket etti deýge ábden bolady.

Al, arab dúnıesi Túrkıa úshin Osman ımperıasy kezinen bergi etene jaqyn,tarıhı tamyry tereńge ketken, jaǵarapıalyq–saıası jaqtan tutasqan úlken kúsh. Túrkıanyń búgingi múdesi úshin aty táýelsiz el bolǵanymen Reseıdiń otarlyq sheńberinen áli shyǵa almaı otyrǵan Orta Azıadaǵy túrki tildi «standarǵa» qaraǵanda arab dúnıesimen qoıan-qoltyq jaqyn bolý álde qaıda paıdaly. Orta Azıadaǵy túrki tildes respýblıkalar óz saıası baǵdaryn ózderi belgilep, óz tańdaýyn ózderi sheship otyrǵan joq. Sondyqtan «Túrki birligi,Túrki elderiniń bolashaǵy» degen  tek aýadaǵy arman ǵana. Olaı bolsa, áli joq, qalyptaspaǵan «Túrki dúnıesi birligin» Erdoǵan qurtyp jiberdi deý ádiletsizdik bolar edi. Árıne, bárimiz Túrkıanyń arab dúnıesi emes, túrki dúnıesimen etene bolýyn qalaımyz,biraq qazirgi jaǵdaıda ol iske asa qoıatyn dúnıe emes. Túrkıa eń birinshi óz eliniń múdesin negizge alady. Qazirgi tańda Túrkıa úshin arab dúnıesindegi súnıttik eldermen yntymaqtasyp,Islam dúnıesine uıtqy bolyp, sol arqyly óziniń NATO –daǵy yqpalyn nyǵaıtý arqyly kúrd máselesin sheship alǵany durys. Eger Túrkıa qazirgi tańda NATO-men ara qatynasyn durys ustamasa,kýrd máselesi ýshyǵyp ketýi múmkin.

Altaı Buqarbaev arab dúnıesimen Túrkıa ara-qatynasyn synaı otyryp «Bul qasıetti quranda: «ásire dinshil bolmańdar» degen Allanyń pármenimen eskertilgenin eske túsiredi»-dep soǵady. Biraq, bul qurannyń qaısy aıatynda ekenine silteme bermeı,tek kelse-kelmes oıdan shárıǵat zańdaryn burmalaý emepe?

Altaı Buqarbaev taǵy «Túrkıanyń bolashaǵy Reseı bastamashylǵymen qurylǵan Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaǵyna kirýde!» dep jeldeı esedi. Onyń oıynsha, Reseı jáne onyń yqpalynan qutyla almaı otyrǵan birneshe el qurǵan «Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaǵy»-bolashaqta Túrki odaǵy bolýy múmkin eken-mys. Al «Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaǵy» eshqandaı saıası-áskerı odaq emes, taza  ekonomıkalyq qurylym ekenin Elbasy neshe qaıtalap aıtty. «Eldi jalańash patrıottyq pen emosıa qutqarmaıdy! Eldi salıqaly saıasat qana tyǵyryqtan alyp shyǵady!» dep maqalasyn aıaqtaı tura, ózi sondaı saýatsyz oılardy oqyrmanǵa tyqpalaı berýden arlanbaǵan. Túrkıa Eýroodaqtan, NATO-dan bet buryp, Reseı qurǵan «Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaǵyna» kirý úshin de belgili bir sebep bolý kerek qoı. Ol odaqty quraıtyn Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Belarýs, Armenıa sıaqty ekonomıkasy álsiz, jan-sany az elderdiń jyldyq búdjetin esepke almaı-aq, Reseı men AQSH-tyń bir shtaty men Eýropanyń bir eliniń jyldyq búdjetin mysalǵa keltirip kóreıik:

2014 jylǵy Reseı Fedarasıasynyń búdjeti shamamen  393 mıllıard AQSH  dollaryn qurasa, al AQSH-tyń Kalıfornıa shtatynyń jyldyq búdjeti 1,959 trıllıon AQSH dollaryn quraıdy. Al, Eýroodaqtaǵy Germanıanyń óziniń jyldyq búdjeti shamamen 3.76 trıllıon dollardy quraıdy. Osylaı salystyrsaq Túrkıamen Eýroodaq arasyndaǵy saýda-sattyq pen «Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaǵymen» arasyndaǵy saýda-sattyqtyń qaısyna basymdylyq berýi ózdiginen kórinip turmaıma? Eger Túrkıaǵa Reseımen Eýropanyń qaısyn tańdaý kerek degen suraq týsa, birinshi synyp oqýshysy-aq «Eýropa!» dep jaýap berer edi. Sondyqtan, Altaı Buqarbaevtyń qandaı negizge,qandaı esepke súıenip «Túrkıanyń bolashaǵy-evroazıalyq ekonomıkalyq odaǵynda» dep otyrǵanyn ózi túsinbese,esti adamnyń ılana qoıatyn dúnıe emes.

« Negizi osy ekonomıkalyq qýatty Reseı men Qazaqstan jáne Orta Azıa elderine baǵyttap, Eýrazıalyq odaqtyń jumysyna jumsaǵanda  batyspen ıyq tiresip tura alar edi. Bylaısha aıtqanda, Eýropany ekonomıkalyq seriktes retinde qarap, Eýrazıany saıası seriktes etkende túrikterdiń baǵy janar ma edi?!» degen sózine ishegiń túıile kúlmeske amal joq. Jartylaı jalańash, óz elinde áli deni durys óndiris joq, tek shıkizat satýmen kún kórip otyrǵan, tutyný óresi tómen bes kedeı eldiń Eýroodaqpen «ıyq tiresip turýy» múmkin emestigin joǵardaǵy san- sıfrlardan kórinip turǵan joq pa?

Túrkıa saıası bıligi kimniń qolynda nemese Erdoǵan kim?

Sońǵy «Túrkıa saıası bıligi kimniń qolynda nemese Erdoǵan kim?» degen suraqqa jaýap berýdiń ózi uıat sıaqty. Eger «Altaı Buqarbaev kim?»degen maqala jazatyn bolsam, osy búrkenshik atty avtordyń jeke-basyna shabýyl jasaǵan bolar edim. Biraq, Altaı Buqarbaev Túrkıa eliniń prezıdenti jaıly ósek aıtýdan arlanbaıdy, uıalmaıdy jane zańdyq jaýapkershilik arqalaımyn dep ýaıymdap otyrǵan túri joq. Azamattyń bıologıalyq tegin tektep, ájesi qaıdan, sheshesi qaıdan ekenin saraptap, eshqandaı dálel-fakt nemese labaratorıalyq analız qortyndysy bolmasa da «Erejep Taıyp Erdoǵan – ákesi jaǵynan Grýzıadaǵy Rýmderdiń urpaǵy, áıeli — evreı tekti arab. Al, Abdýllah Gúldiń de Túrik tektes emes ekeni týraly kitaptar jazyldy» dep ósektiń órtin qaýlatady. Eger negizsiz jazylǵan kitaptardi negizge alsaq Buqarbaev aspanǵa kóterip otyrǵan Mustafa Kemel Atatúrktyń tegi jaıly da alypqashpa áńgime kóp. Biraq,  ol da Túrkıa múdesi úshin qyzmet etti. Olaı bolsa, Taıyp Erdoǵan da tegine, túrine, dinine qaramastan Túrkıa múdesi úshin qyzmet etýge múmkindigi bar. Álemdegi barlyq demokratıalyq memleketterdiń ata zańdarynda «El azamaty jasyna, jynysyna, ultyna, dinı senimine qaramaı teń quqyqtan ıgiliktenedi» dep jazylǵan. Sonyń  ishinde Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýsıasynda da sondaı bap bar. Túrkıa prezıdenti bolyp sanalatyn Taıyp Erdoǵan Túrkıa elinde ádil saılaý negizinde,Túrkıa halqynyń tańdaýy negizinde bılikke shyǵyp otyrǵan zańdy prezıdenti. Oǵan ártúrli zańsyz aıyptaýlar,jeke basyna-tegine qatysty jala jabý zańdyq jaýapkershilikti arqalaıtynyn avtor bilmeıtin bolsa kerek.

Taıyp Erdoǵan bılikke kele salyp Osman ımperıasynyń quramynda bolǵan arab álemimen qarym-qatynasty qalpyna keltirip, arab dúnıesine yqpalyn júrgizgisi kelgeni jasyryn emes. Biraq, ejelden batys pen shyǵystyń, Islam men hrıstannyń shekarasynda oryn tepken, ár túrli mádenıetpen órkenıettiń  toǵysqan jerinde jasap jatqan,kózi ashyq  Túrkıa halqyna  «dinı zombılaý» saıasatyn júrgizdi deý esh qısynǵa kelmeıdi. Eger búgingi tańda Túrkıa saıasatynda dinı tús qoıýlanyp bara jatsa, ol da Túrkıa halqynyń tańdaýy dep túsiný kerek. Sebebi: Túrkıa ádil saılaý ótkizetin memleketterdiń biri. Túrkıada ótken saılaýdardy eshqandaı halqaralyq quqyq qorǵaýshy uıymdar,baqylaýshylar «zańsyz» dep tanyǵan emes. Kersinshe postsovettik elderdegi eshqandaı saılaý zańdy dep tanylǵan joq. Sondyqtan Túrkıa bıligi bir Taıyp Erdoǵannyń qolynda emes,Túrkıa halqynyń qolynda deýge bolady. Eger halyq tańdaýyn aıaq asty bolyp jatsa,kelesi saılaýda Erdoǵan partıasy ońbaı jeńileri daýsyz.

Erdoǵan úkimeti IM-in ashyq ári barynsha qoldap otyr ma?

Al «Erdoǵan úkimeti IM-in ashyq ári barynsha qoldap otyr» degen oıdy avtor tek Reseı aqparat-quraldarynyń dáıeksiz baıbaılamynan kóshirip alǵany kózge uryp tur. Reseı birinshi arnasy bergen «japtym jala, jaqtym kúıe», esh faktsiz sandyraq úshin dálel izdeýdi artyq dep sanaımyn. Eger reseı myqty bolsa Erdoǵannyń IM sodyrlaryn ashyq qoldap otyrǵanyn, munaıyn satyp alyp otyrǵanyn bultartpas faktpen dáleldep kórsin. Sol kezde Erdoǵan sózinde turyp ózdiginen ornyn bosatýǵa ýáde berip otyr.

Qorytyp aıtqanda, Altaı Buqarbaev degen búrkenshik esimmen jazylǵan maqala eshqandaı qorytqan oıy, dáleli-dáıegi joq, tek orys aqparat quraldarynyń jetegindegi, orystyń essiz  soıylshysy dep túsiný kerek. Sondyqtan, bul maqaladaǵy negizdemelerdi esepke almaýǵa bolady. Alaıda, osyndaı quldyq sananyń bizdiń táýelsiz Qazaqstan eline dendep kirýi elimizdiń de qaýipsizdigine qaýip tóndiretinin, Reseı aqparat quraldarynyń elimizdiń aqparat keńistigin Sý-24 ushaǵy sıaqty emin-erkin «bombalaýynan» saqtaýymyz kerek. Osyndaı teris pıǵyldaǵy aqparattarǵa der kezinde Túrik shekarashylary sıaqty batyl soqqy berip otyrmasaq, kúnderdiń kúni bizdiń óz aıtar oıymyz, kózqarasymyz qalmaı,otarlyqtyń qamytyn ıyqqa qaıta ilerimiz daýsyz.

 Serik Murathan