«Dúnıeniń tórine tyrmysqandar tórden oryn alady, tyrmyspaǵandar esikte qalady. Esikte qalmaı, tórge tyrmysalyq», — dep barsha Alash jurtyna úndeý tastaǵan Alash qaıratkerleri 1913 jyldyń 2 aqpanynda «halyqtyń kózi, qulaǵy hám tili» bolsyn dep, «Qazaq» gazetin shyǵardy. Bul gazet qazaqtyń tuńǵysh basylymy edi. Árıne, gazetti uıymdastyryp, shyǵarýshylar qatarynda Álıhan, Ahmet, Mirjaqyp syndy arystar bolǵan. Biraq olarǵa qıyn-qystaý zamanda qarjylaı kómek berip, demep, syn saǵatta únemi qoldap otyrǵan demeýshileri boldy emes pe? Nege solar jaıynda aıtpasqa? «Alash» dep júrgeli, mine, 99 jyl boldy. Bizdiń búgingi jurt HH ǵasyr basyndaǵy qazaqtyń aq júrek, aq adal “Atymtaı jomarttary” jaıynda jarytyp eshteńe bilmeıdi jáne merzimdi basylymdarda bulardy kóp nasıhattamaıdy. Osyndaı kemshiliktiń ornyn toltyrý maqsatymen jeke muraǵatymyzdaǵy qujattardy «sóıleteıik» dep sheshtik, - deıdi islam.kz.

Mıllet halin oılap, qyzmet etýdi moıyndaryna alǵan Alash qaıratkerleriniń talaptanǵan ár isine Qudaı sátin salyp, «ámın» dep qol jaıyp, «áýp» dep kúsh qosyp, «Alla» dep iske kirisken qazaqtyń oıaný ǵasyry basyndaǵy mesenattary kimder edi?

Keńes dáýirinde ómir súrgen adamdardyń túsinýinshe, «bolys», «baı-baǵlan», «baı-manap» degen sózder qarapaıym halyqty qanap, olardyń ústinen kún kórip otyrǵan bir «qubyjyq» sıaqty bolyp kórine me, qalaı ózi?! Sosıalısik solaqaı ıdeologıa qazaqtyń baı-baǵlandaryn «qubyjyq» etip kórsetýdi jaqsylap meńgerip, jas urpaqtyń sanasyn kádimgideı ýlady emes pe? Sonyń bir jarqyn mysaly — Qunanbaı qajy. Ataqty Áýezovtiń «Abaı joly» roman-epopeıasyndaǵy «Qunanbaı» obrazy sosıalısik keri ıdeologıanyń qurbany bolǵany búginde kópke belgili. Mine, sol sıaqty qazaq dalasynda qanshama dáýletti azamattar bolǵan, biraq 1928-1930 jyldary qazaqtyń barlyq baı-baǵlandarynyń múlki tárkilenip, urpaqtary jazyqsyz qýǵyn-súrginge ushyrap, keıbiri atylǵan, sottalǵan, keıbiri Altaı aýyp, bosyp ketken edi.

Alash qaıratkerlerin qarjylaı qoldap, dem berip otyrǵan ótken ǵasyr basyndaǵy dáýletti azamattardy endigi jerde «baı-manap» emes, «Atymtaı jomart», «aq júrek» dep atasaq, qandaı ádemi estiledi! Dáýletimen ultqa qyzmet etý jolynda attary shyqqan qazaqtyń aq júrek qaltaly azamattarynyń kóbi «Qazaq» gazetiniń jaryq kórýine septigin tıgizgen. «Qazaq» tótenshe shyǵyndarǵa ushyrap, hali aýyrlaǵanyn baıqaǵan azamattar azdy-kópti kómek beristi. Bular kómekterin árqaısysy aıryqsha ár ýaqytta jibergen edi. Biz olardyń bárin jarıalamasaq ta, múmkindiginshe birazynyń aty-jónderin jarıalaýǵa tyrystyq. Kómek berýshiler: Esenqul qajy Mamanuly — 100 som, Ǵaınıjamal Esenqul qajy jamaǵaty — 100 som, Táńirbergen qajy Turysbekuly — 429 som, Aıtmuhamet Turysbekuly — 100 som, Qoja Ahmet Mamanuly — 50 som, Baımuhamet Turysbekuly — 50 som, Qudaıbergen Turysbekuly — 50 som, Qudaıbergen Turysbekuly — 20 som, Egeýbek Jıenbaıuly — 10 som, Ǵ.Álibekuly — 150 som, Husaıyn Úkenuly — 25 som 50 tıyn, Jolymbet Turymbetuly — 25 som, Ernazar Jaýqasharuly — 20 som, muǵalim Nyǵmetolla Kúzembaıuly — 15 som, Nuǵman Qanatbaıuly — 5 som, Ómiráli Pánteshuly — 5 som, Tilegen Badyraquly — 5 som. Barlyǵy: 1274 som, 40 tıyn» dep gazet basqarmasy alǵystaryn bildirgen. Endi tarıhı derekke júginer bolsaq, gazet patshalyq saıasatqa qarsy maqalalar jarıalanǵany úshin 4-5 márte úlken aıyppen jabylǵan. Sonda onyń qaıta ashylýy úshin tólenetin qarjyny (ár kezderi 50, 1500, 2000, 3000, 4550 som aıyppul taǵylǵan) ultymyzdyń aýqatty aq júrek azamattary tólegen edi. Joǵaryda aıtylǵan gazet basshylarynyń alǵysy osy sózimizdiń dáleli bolmaq.

Ár jyldary «Qazaq» gazetiniń paıdasy úshin gazettiń quryltaıshysy — «Azamat» seriktestigine Aqmoladan Mánten molda Bolaqov 10 som, atbasarlyq Ábýállıs Kenjebaev pen Ábýhasan Ańsaǵaev 15 som, shalqarlyq Ermuhamet Satybaldyuly 4 som, Qajy Dosmaıyl Qashqynbaıuly Qostanaı ýezindegi talapker, er kóńildi jigitterdiń basyn qosyp, 20 som aqsha jıyp bergen. 1913 jyldyń 10-15 qarashasynda Verhnıı Oral ýeziniń Naslednıskı degen qalasynda jyldyq jármeńke ótken. Oǵan Qostanaı ýeziniń 4-5 bolysynan kelgen kózi ashyq, el namysy bar myrzalar bas qosyp, «Qazaq» gazetine Jetiqara bolysynan Maqan Sultan balasy — 5 som, Qajy Ótebaı qajy Qondybaı balasy — 10 som, ýpravıtel Ahmet qajy Qondybaıuly — 10 som, Seıitjan qajy Qondybaıuly — 10 som. Osylaısha, tizim jalǵasa otyryp, jarty som bergender de jazylady. Barlyǵy: 115 som, 71 tıyn tapsyrǵan.

«Dúnıeden bir sabaq jipten jıylsa, jalańashqa kóılek» degen maqal bar. Qazaq oqýshylary úshin qazaq dalasynyń ár jerinen bir sabaq jipteı qarjy jıylyp, «Qazaq» gazetiniń redaksıasyna túsip turǵan. Óıtkeni «Qazaq» gazeti “qazaqtyń ár jerde oqyp, bilim alyp jatqan oqýshylaryna járdem berip turaıyq” dep qazaq azamattaryna qolqa tastaǵan. Mysaly, Qazan ýnıversıtetiniń stýdenti Bazarbaı Mámetov óziniń alǵys-tileginde Kólbaı Tóleńgitov — 20 som, Nurtaı myrza — 20 som, Ahmetbaı Ǵabdolsartov — 10 som, Ábdiqadyr Kósebaev — 5 som, Táńirbergen Turysbekov — 10 som t. b. biraz jomart jandardan barlyǵy 130 som jınalǵanyn jazady. Al Ýfadaǵy «Ǵalıa» medresesiniń túlegi Shermuhamed Qypshaqbaıuly sultan Sálimgereı Jantórınge baryp: «Atańyz qazaqqa basshylyq qylǵan, qazaq ishinde týyp-ósken, qazaqtyń aryn arlaǵan. Siz de bul kúnde medrese «Ǵalıe» salǵyzyp, din ıslamǵa bıigirekte noǵaılarǵa qyzmet qylyp jatyrsyz. Atajurtyńyz qazaqta ne medrese joq, ne din ǵylymynyń, dúnıe ǵylymyn bilgen kisi joq, bul basshylyq qylyp jatqan jaýjúrek, birli-jarym oryssha oqyǵandarymyz. Mine, men Rýssıada 11-12 jyl oqydym, noǵaı medreselerinde oqylatyn nárselerdi bitirdim. Endi Stambulǵa baryp túrikshe úırenip, az-maz oqyǵan pánderimdi keńeıtip, dúnıe ǵylymynan habardar bolǵym keledi. Bul maqsatyma jetý úshin 4-5 jyl oqý kerek, buǵan aqsha kerek, siz meni jiberińiz», — degen eken. Shákirt ótinishin Sálimgereı myrza maqul kórip, óziniń qarjylaı qoldaýymen ony Stambulǵa jibergeni jaıynda «Qazaq» gazeti arnaıy jazǵan edi.

Kıim men tamaqqa muqtaj qazaq oqýshylary úshin Qapal-Arasan bolysynan aǵaıyndy Qudaıbergen, Táńirbergen, Aıtmuhamed, Baımuhamed Turysbekovter jáne Esenqul qajy Mamanuly, Tursyn Babaıuly 2 somnan, Sultanqul Turysbekuly, Barlybek Syrtanuly, Beıseke Qalı balasy, Ábdirahman Shirbaıuly, Ibrahım Abaıuly uzyn-sany 31 som 80 tıyn aqshalaı oqýshylarǵa járdem berilgen.

Alash qaıratkerleri qazaqtyń keıbir «ysyrapshyl» salt-dástúrlerin synap, keıip otyrǵan. Daraqylanyp aqshany tekke shashpaı, ony qaıyrly maqsatta jumsaýǵa úndegen. «Qazaq» gazetiniń 1914 jyldyń 10 jeltoqsanyndaǵy №89 sanyna shyqqan «Aqmeshit» habarlamasynda: «Aqmeshit ýezine qaraǵan Shashty Qypshaq marqum Shoqaı Torǵaı balasyna as berildi. Shaqyrǵan eldiń bir sheti Qazaly, bir sheti Tashkent boldy, myńǵa jaqyn jurt jıyldy. Astyń bar rasqody 5 myń somnan asty. Báıgege 57 at shaýyp, 17-ne báıge tigildi. Bas báıgege 80 som aqsha, eki qara tigildi. Orynsyz ketken 5 myń somǵa Shoqaı atyna bir medrese saldyrsa, Shoqaı aty máńgige qalar edi. Qazaqtyń áli kúnge qazaqshylyǵy qalmaǵandyǵy ǵoı», — dep Zákir Ǵaısın keıigen eken. Mine, sodan beri arada ǵasyr ýaqyt ótse de, bizdiń qazaq bul dertinen aıyǵa qoımady. Kerisinshe, shetelden ánshi shaqyryp, jyrtylyp, jarysyp toı jasaıdy emes pe? Ǵaısınniń habarlamasynyń astyna «Qazaq» gazeti mynadaı pikir beripti: «Shoqaı marqumnyń Peterbýrg ýnıversıtetinde oqyp júrgen, bitirýine jalǵyz gosýdarstvennı ekzameni qalǵan Mustafa degen stýdent balasy da bar, biraq kópten boıǵa sińgen jurt rásimin jalǵyz óz ákesiniń tusynda qalaı toqtata alsyn, júre-júre jińishkerip qalady da». Taǵy birde gazet basqarýshylary Torǵaı ýezi, Qaratorǵaı bolysy, №5 aýylynyń qadirli aqsaqaly, súıegi qypshaqtyń kedel rýynan, Sary Qoshqar batyrdyń nemeresi Aıtqoja Aıapbergenuly 76 jasynda dúnıeden ótkende, qazaqtyń salty boıynsha janaza rásimine 17 iri qara, 40 usaq qara baılanyp, janazaǵa jınalǵan úsh aýylnaı elge 15 shapan, 120 som aqsha, 30 somdyq taza zattaı múlik úlestirgeni jaıynda «Sarylardyń» salty osyndaı eken» dep maqala jazypty.

«Qazaqtyń» dinı salt-joralar jaıyndaǵy pikirinen keıin qaıtys bolǵan adamnyń pidıasyn qarjylaı nemese zattaı kómek retinde oqýshy jastarǵa berilýi bir retke túsken syńaıly. Mysaly, Seıitbattal qajy dúnıeden ótken soń, onyń urpaqtary qazaqtyń oqý qýyp júrgen stýdentterine 200 som aqshalaı kómek kórsetken. Onyń 50 somyn Tomski ýnıversıtetiniń stýdenti Asylbek Seıitulyna, Ýfadaǵy «Ǵalıa» medresesiniń Bekmuhamed Husaıynuly, Haırolla Ibragımuly, Sadyq Tókebaıuly, Nyǵmet Manaıuly, Shahmardan Ǵumarbalasy, Ǵaısa Toqtarbekulyna, Orynbordaǵy «Huseınıe» medresesiniń Elemes Shármenuly, Zyıaıǵaı Ahmetuly sıaqty taryqqan shákirtterine 20 somnan árqaısysyna «Qazaq» gazetiniń basqarmasy bólip bergen.

1913 jyldyń 24 qarashasynda Torǵaı oblysyna belgili Jaǵalbaıly rýynan Derbisáli qajy Berkimbaıuly seksenge qaraǵan shaǵynda dúnıeden ótken edi. Marqumnyń ósıeti boıynsha qazaqtyń oqyp jatqan jastaryna 3 myń som sadaqa, Orskidegi «Jámıǵat Heırıe» paıdasyna bir at, bir sıyr jáne bir qashar berilgen eken.

1914 jyldyń 18 shildesinde Turysbek qajynyń kenje balasy Baımuhamet myrzanyń jamıǵaty Fatıma hanym Óteýli qajy qyzy jıyrma jasynda dúnıe salady. Pidıasynan 50 som aqshany Omski gımnazıasynyń shákirti Dinmuhamed Ádilulyna beripti. Gımnazıs Ádiluly bir sotqar balanyń kesirinen emtıhanyn jiberip alǵany úshin oqýdan shyǵarylǵan bolatyn. Onyń qaıtadan oqýǵa kirýine 300 somdaı ótemaqy suraǵan. Biraq onyń ata-anasy kedeı bolǵandyqtan, «Qazaq» gazeti aq júrek azamattarǵa Ádilulynyń jaǵdaıyn aıtyp, kómek berýdi suraǵan eken. «Qazaqtyń» ótinishin eskerip, Ádilulyna Muhamedıar Tunǵashın — 5 som, Rabıǵa Tunǵashına — 5 som, Ahmet Baıtursynuly — 5 som, Bádrısafa Baıtursyn kelini — 3 som, Haıreddın Bolǵanbaıuly — 1 som, Mirjaqyp Dýlatuly — 2 som, Ǵaınıjamal Dýlat kelini — 2 som, Ǵabdolkárim Toqtabaıuly 10 som berip, járdemdesse, Oral oblysynyń İlbishin shaharyndaǵy qazaqtyń oqyǵan basshy adamdarynan Ǵabıdolla myrza Álibekuly muqtaj oqýshyǵa kómek berip, nıetteseıik dep el arasynan 25 som 40 tıyn aqsha jınaǵan. Aqshalaı kómek bergender de kóp bolǵan.

Alash qalasyndaǵy «Tuńǵysh» mektebine jańa parta jasatý maqsatynda Qarajan Úkibaev pen Aqym qajy Ańdamasov qurban terisinen túsken 60 som aqshany mektep paıdasyna bólgen eken. Al Torǵaıdaǵy qazaq medresesinde 1914 jyldyń 26 qańtarynda Paıǵambarymyzdyń týǵan kúnin meıram qylyp, tilek tileýge jınalǵan jurt 661 som aqsha jınap, ony kómekke zárý shákirtter men medreseniń túzelýine beripti.

«Qapal qazaqtarynyń kisi súısinerlik hám basqalarǵa úlgi bolýǵa laıyq is» dep kópshilikke gazet arqyly jarıa bolǵan mynadaı bir derek bar. Qapal ýeziniń aqsaqaldary qazaq zıalylarynyń bastaýy boıynsha 1913 jylǵy aıtta qurban shalýdyń ornyna muqtaj qazaq stýdentterine járdem úshin kisi basy 5 somnan jınap berýge qaýly qylysypty. Jınalǵan 50 som aqshany Kólbaı Toǵysuly ózi laıyq kórgen Varshavadaǵy mal dárigerlik ınstıtýtynyń stýdenti Jánek Soltanaevqa jibergen.

Qarǵa tamyrly qazaqtyń máńgilik kıesi Alash muratyna aqtyq demi taýsylǵansha qaltqysyz qyzmet etýdiń óshpes ónegesin qaldyrǵan aq júrek erlerdiń taý tulǵalary ýaqyt ótken saıyn asqaqtaı túse bermek (Saǵymbaı Jumaǵul) dep osy jerden sózimizdi túıindeı turaıyq, «Alash — ulttyń temir qazyǵy» aıdarymyzdyń kelesi kóterer máselesi — «200 som roman báıgesin tigemin. Jazýshylar, búgingi turmysty romanǵa arqaý etińder» degen Esenqul qajy Mamanuly, aq júrek Maman – Turysbek qajy áýleti jaıynda bolmaq.

Muraǵat derekterine qarasaq, HH ǵasyr basyndaǵy tamaq pen kıimge muqtaj bolyp, taryqqan qazaq oqýshylary «Ultyna qyzmet etetin baılardy Alla kóbirek bersin, dáýletiniń eki dúnıede ıgiligin kórsin» dep duǵa tilep, «Qysylyp turǵanda demeý boldy, Táńiri jarylqasyn!» dep alǵysyn aıtqan eken. Biraq búgingi kúnde de rýhanıat salasynda eńbek etip júrgen kóp talantty jastar kómekke zárý ǵoı. Myna maqalany oqyǵan adam bir ret bolsa da oılansa eken.