جالپى ايتقاندا قازاقستان تاريح عىلىمى ۇلتتىق تۇرعىدان كەمەلدەنۋ ۇستىندە. ءالى تولىق جەتىلگەن جوق. وعان ۋاقىت كەرەك. سەبەبى تاۋەلسىزدىكتەن بۇرىن قازاقتىڭ تاريحى ماركسيستىك يدەولوگيا تۇرعىسىندان زەرتتەلىپ جازىلىپ كەلدى. ول يدەولوگيا جات جۇرتتاردىڭ بىزگە تىقپالاعان يدەولوگياسى بولدى. ماركسيستىك يدەولوگيانىڭدا ۇلتتىق سيپاتى بولادى. ماسەلەن قازاقستاندا سول يدەولوگيانى ماركستىڭ ىلىمىنە سۇيەنىپ قازاق زيالىلارى مەن ويشىلدارى(ماسەلەن تۇرار رىسقۇلوۆ، ساكەن سەيفۇلليندەردىڭ كوزى قۇرىتىلماعاندا) جاساپ ىسكە اسىرعاندا وندا ول قازاقتىڭ ۇلتتىق سيپاتىن الار ەدى. ءبىراق وكىنىشكە وراي ول لەنين باستاعان ورىس ويشىلدارى تاراپىنان جاسالىپ قازاققا كۇشپەن تاڭىلدى. سوندىقتان ونى ماركسيزم-لەنينيزم يدەولوگياسى دەپ اتايدى. سول يدەولوگيا بويىنشا دايىندالعان كىتاپتاردا قازاقتىڭ ءتول تاريحى، اتاپ ايتقاندا الاش وردا، ونىڭ جەتەكشىلەرى، شەتەل قازاقتارىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتى ورىن العان جوق. ءتىپتى ولارعا تىيىم سالىندى. ەندى وسى يدەولوگيالىق تىيىم-شەكتەۋدەن قازاق تاريحشىلارى مەن زيالىلارى بۇكىلدەي قۇتىلىپ وتىر دەپ ايتۋ قيىن. البەتتە ونىڭ كوپتەگەن كەرەعار اسەر ىقپالىنان بۇگىنگى تاڭدا شىعىپ وتىرمىز. ءبىراق سارقىنشاقتارى ءالى دە بولسا بار. بۇلدا زاڭدىلىق. 70 جىلداي ساناعا سىڭىرىلگەن يدەولوگيادان تولىق ارىلۋ ءۇشىن ءالى دە ۋاقىت كەرەك، بالكىم بۇكىلدەي ۇرپاق اۋىسۋى دا كەرەك شىعار.

مىنە بۇل جاعداي شەتەل قازاقتارىنىڭ تاريحى قازاقستان تاريحناماسىنا نەلىكتەن كىرمەي جاتىر دەگەن سۇراققادا جاۋاپ بولا الادى. ويتكەنى كەڭەستىك يدەولوگيا اتامەكەن قازاقتارىنا شەتەل قازاقتارىن بايدىڭ تۇقىمدارى دەگەن سياقتى سوزدەرمەن جاۋ ەتىپ كورسەتكەن ەدى. تاعى ءبىر وقىرمان تاريح ماقساتىنا جەتتى مە؟ ءالى وتىرىك تاريح جازىلىپ جاتىر ما دەگەن سۇراعىنادا بۇل جاۋاپ.

ەكىنشىدەن ۇلتتىق تاريح تەك قازاق، قازاقستان تاريحىن زەرتتەپ جازۋمەن دە ىسكە اسپايدى. سونىمەن قاتار كورشى ەلدەردىڭ تاريحىن قازاق تاريشىلار وزدەرى زەرتتەپ جازۋلارى كەرەك. وكىنشكە وراي، ماسەلەن ءبىز دە ءالى قازاق تاريحشىلارى جازعان رەسەي تاريحى بولماي وتىر. كەيبىر تاريشىلار “ول نە كەرەك، ماسكەۋدەن دايىن تاريحتاردى الىپ وقىتىپ وتىرمىز عوي” دەگەندى ايتادى. البەتتە ولاردى وقۋ كەرەك. ءبىراق ەڭ نەگىزگىسى كورشى ەلدەردىڭ، ءتىپتى بۇكىل دۇنيەجۇزى تاريحىن قازاق عالىمدارى، قازاقي وي-سانا، دۇنيەتانىم تۇرعىسىنان جازىپ شىعۋ كەرەك. ماسەلەن قازاقستانعا كورشى بولماعانمەن، اقش تاريحى دا بىزگە كەرەك ەمەس پە؟ الەمدى بيلەپ وتىرعان ەلدىڭ تاريحى كىمگەدە بولسا قىزىقتى، ءارى عيبراتلى. قۇر قازاق تاريح جازىپ ءوز وزىمىزبەن ماقتانا بەرمەي، ءداۋىر-داۋىر باسقا ەلدەردىڭ تاريحتارىمەن قازاق تاريحىن سالىستىرىپ وتىرۋ كەرەك. سوندا ماقتانارلىق پا، داتتانارلىق پا تاريحمىز بار ەكەنىن شىنايى تۇردە كورەتىن بولامىز.

حالىققا ۇلتتىق تاريحي سانانى بەرۋدە مۋزەيلەردىڭ ورنى زور. قازاقستاندا كەرەمەت مۋزەيلەر بار. تۇركيادا دا بار. قايسىسىنىكى مىقتى دەگەن سۇراق ءتۇسىپ وتىر. ەكەۋىنىڭ دە مىقتى جانە ارتىق بولعان جاعدايلارى بار. بىر-بىرىنەن الۋلارى كەرەك. ماسەلەن ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىندە جازۋ تاريحى مۋزەيى بار. ماعان قاتتى ۇنايدى. بۇل تۇرىكتەرگە دە قاتتى ۇناپ وتىر. ءبىراق ونداي مۋزەي تۇركيادا جوق. ال ىستامبۇلدا پانوراما مۋزەيى بار. فاتيح سۇلتان مەحمەت حاننىڭ كونستانتينوپولدى 1453 جىلى قالاي جاۋلاپ العانىن كورسەتەدى. كەرەمەت. قالاي شەبەرلىكپەن جاساعان! ىشىنە كىرسەڭىز ءدال سوعىستىڭ ىشىندە جۇرگەندەي سەزىنەسىز. ماسەلەن قازاقتىڭ جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا تويتارىس بەرگەن اڭىراقاي شايقاسىن وسىلاي ىستەۋگە ابدەن بولاتىن سياقتى.

ءوزىم تۇركيادا ارحيۆتە جۇمىس ىستەدىم. ءبىراق قازاقستاندا ارحيۆتەردە بولمادىم. سوندىقتان بۇل تۋراسىندا سالىستىرما سۇراعان سۇراققا جاۋاپ بەرە المايمىن.

شىڭعىسحان دا مەنىڭ زەرتتەۋ تاقىرىبىم ەمەس. ويتكەنى مەن كوبىنە 20- عاسىر تاريحى مەن اينالىسامىن. شىڭعىسحان ورتا عاسىر تاريحىن، اتاپ ايتقاندا 12 جانە 13 عاسىرلاردى زەرتتەيتىن تاريحشىلاردىڭ جۇمىسى. سوندىقتان ول تۋرالى مەنەن گورى مامان تاريحشىلاردىڭ ايتقانى دۇرىس.

شەتەل قازاقتارى ماسەلەلەرىنە كەلەيىك، كوش توقتادى، بۇعان قالاي قارايسىز دەيدى ءبىر وقىرمان. بۇل ۇلكەن وكىنىش. ءبىز قازاقتار ماقتاندى جاقسى كورەمىز. ناقتى جۇمىس كەيىنگە ىسىرىلىپ قالادى. كوپتەن بەرى “قازاقستاننىڭ دياسپورا ساياساتى، جوق تەك كوشى-قون ساياساتى بار” دەپ جازىپ كەلەمىن. كوشتىڭ توقتاۋى مەنىڭ وسى ويىمدى ناقتى دالەلدەپ بەردى.

قازاقستان مەملەكەتىنىڭ مۇددەسىندە دياسپورا قانداي رول اتقارادى؟ ونىڭ قانشاسىن كوشىرۋ كەرەك، قانشاسىن ورنىندا ساقتاپ الەمدە قازاقستان مۇددەسىنە پايدالانۋ كەرەكتىگى تۋرالى ساياساتتار بەلگىلەنبەگەن. دۇنيەجۇزى قازاقتارى قۇرىلتايلارى، پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ “قۇرىلتايلار تويلاۋ ءۇشىن ەمەس ويلاۋ ءۇشىن”دەپ قاداعالاپ ايتۋىنا قاراماستان تويلار عانا وتكىزىلۋدە.

شەرحان مۇرتازا اعامىز كەزىندە “ورالمان مۇنايدان قىمبات” دەپ دۇرىس ايتقان. ءيا، ەگەر قازاقستان حالىق سانىن شەتەل قازاقتارىمەن تولىقتىرمايتىن بولسا، ەرتەڭ وسى قولداعى بار بايلىقتاردان ايرىلىپ قالۋىمىز عاجاپ ەمەس. 76 ميلليون حالقى بار تۇركيادان جەر كولەمى 3،5 ەسە ۇلكەن قازاقستاندا نە بارى ىستامبۇلدىڭ حالقىنداي 16،5 ميلليون حالىق ءومىر سۇرەدى. بۇل سانمەن قازاقستاننىڭ ۇزاق ۋاقىت ەل بولىپ قالۋى ەكىتالاي. سوندىقتان شەتەلدەردە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان 5 ميلليون قازاقتى ەلگە كوشىرىپ الۋ ءبىرىنشى كەزەكتەگى ستراتەگيا بولۋى كەرەك. اتاتۇرىك تۇرىك رەسپۋبليكاسىن قۇرعاندا تۇركيانىڭ جان سانى 13،5 ميلليون ەكەن. ۇلى مەملەكەت قايراتكەرى ءبىرىنشى وسى ماسەلەنى قولعا الىپ كورشى ەلدەردەگى بۇكىل تۇرىكتەردى ەلگە كوشىرىپ الا باستاپتى. ونى دا جەتكىلىكسىز كورگەن تۇرىك ساياساتكەرلەرى تۋىسقان حالىقتاردىڭ وكىلدەرىندە كوشىرىپ الدى. مىنە سول ساياساتتىڭ ارقاسىندا 1952 جىلى قازاقتاردى تۇركياعا قابىلدادى. بۇگىن تۇركيانىڭ ادام سانى 76 ميلليون. مىزعىماس الەمدىك ەلگە اينالىپ وتىر. ءقازىر الەمنىڭ ەكونوميكاسى ەڭ كۇشتى 16 ەلدىڭ قاتارىندا.

شەتەل قازاقتارىنىڭ ەلگەك ءوشىرىپ الۋ تەك دەموگرافيالىق ۇلەس ەمەس، سونىمەن قاتار ونىڭ ۇلتتىق مەملەكەت بولۋىنا دا ۇلكەن ۇلەس قوسادى. بۇگىنگى تاڭدا قازاقستاننىڭ ەڭ كوكەيكەستى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى قازاق ءتىلى بولىپ وتىر. باسقاسىن بىلاي قويعاندا، قازاقستانداعى قازاقتاردىڭ تورتتەن ءبىر بولەگى ءالى قازاقشا سويلەي الماي كەلە جاتىر. پرەزيدەنت بيىلعى جولداۋىندا 2020 جىلى بۇكىل قازاقستان قازاقشا سويلەيدى دەدى. مىنە پرەزيدەنتتىڭ وسى ماقساتىن ورىندالۋىن ىسكە اسىرۋعا ۇلكەن دەمەۋ شەتەل قازاقتارى. ويتكەنى بۇگىن قازاقستانعا كوشىپ كەلىپ جاتقان قازاقتاردىڭ باسىم بولىگى ورىسشا بىلمەيدى. سوندىقتان ولار تەك قازاقشا سويلەيدى. مىنە بۇل جاعداي قازاقستاننىڭ ءتىل پروبلەماسىن شەشۋگە ۇلكەن قولداۋ.

تۇركيا قازاقتارى نەگە كەلمەيدى؟ دەگەن سۇراققا، بۇگىنگى تاڭدا قاي قازاق قازاقستانعا كەلىپ جاتىر؟ دەگەن سۇراقپەن جاۋاپ بەرگىم كەلەدى. كوش توقتاپ وتىر ەمەس پە؟

وسى جەردە ءبىر ماسەلە ماڭىزدى، قازاقستان مەملەكەتى شەتەل قازاقتارىن كوشىرىپ الاتىن بولسا، ولارعا جانى اشىعاندىقتان ەمەس، قازاقستان مەملەكەتىنىڭ مۇددەسىنىڭ تالابى بولعاندىقتان كوشىرۋگە ءتيىس.

ويتكەنى قازاقستاندا قازاق حالقىنىڭ سانى ارتاتىن بولسا، وندا بۇل ونىڭ تاۋەلسىزدىگىن باياندى ەتۋگە، ءتىل ماسەلەسىن شەشۋگە، شەتەلدەردەن ينۆەستيسيا مەن تەحنولوگيا اكەلۋگە، شەتەلدەردە ءيميدجىن كوتەرۋگە ت.ب. قىزمەت ەتەدى.

تۇركيا قازاقتارى باسىم كوپشىلىگى ۇلكەن قالالاردا ورنالاسقاندىقتان مال باقپايدى. شاعىن عانا ءبىر اۋىل انقارانىڭ شىعىسىنداعى نيگدە قالاسىنا قاراستى التاي اۋىلىندا ءومىر سۇرەدى. سولار عانا مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسادى. ەڭ جوعارى قىزمەت قازاقتار اراسىندا كونسۋل، اۋدان اكىمىنىڭ ورىنباسارى، عالىمدار دەسەك بولادى.

مەن ءوزىمدى قۇدايعا شۇكىر تولىق قازاق دەپ سەزىنەمىن. ويتكەنى قازاق كوشىن باستاعان جەتەكشىلەر مەن اقساقالداردىڭ سوڭىن كورگەن ۇرپاقپىن. ولاردىڭ داستارقانىندا بولدىم، سارقىتىن ءىشتىم. ءبىراق بىزدەن كەيىنگى ۇرپاق ءوزىن قالاي سەزىنەدى، ول تۋرالى ەشنارسە ايتا المايمىن.

قازاقستاندا قازاقتى تۇرىك، مونعول، جۇڭگو دەپ بولۋشىلىكتىڭ بارى راس. بۇل قاشان اياقتالادى؟ بۇل قازاقستان مەملەكەتىنىن دياسپورا ساياساتى بولعاندا عانا اياقتالادى. ول بولمايىنشا بۇل جاعداي جالعاسا بەرەدى.

ويتكەنى دياسپورا ساياساتى بولسا، قازاق مەملەكەتىنىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتىن بەلگىلەۋشى ازاماتتار شەتەل قازاقتارىنىڭ قازاقستان مەملەكەتتىك مۇددەسى ءۇشىن قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن حالىققا تۇسىندىرەتىن بولادى. شەتەل قازاقتارى مەن جەرگىلىكتى قازاقتار اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى كۇشەيتۋ ءۇشىن ءىس-شارالار بەلگىلەيدى.

ماسەلە تەك قازاقتى اتامەكەنگە كوشىرىپ اكەلگەنمەن شەكتەلمەيدى. ولارمەن جەرگىلىكتى حالىق اراسىنداعى بەرەكە-بىرلىكتى كۇشەيتۋ ۇشىندە جۇمىستار جۇرگىزۋ قاجەت. بۇل تۋراسىندا رەسپۋبليكا كولەمىندە ۇگىت-ناسيحاتتار بولۋ كەرەك. ءقازىر بۇل جوق، سوندىقتان ورالمان ازاماتتىق العانعا دەيىن ءتيىستى ورىنداردا ءتۇرلى قيىنشىلىقتارمەن بەتبە بەت كەلەدى. ويتكەنى سول ورىندارداعى قىزمەتكەرلەر ورالمانداردىڭ مەملەكەت مۇددەسى ءۇشىن ءمانىن تۇسىنگەن ەمەس. ولار كوبىنەسە بۇرىنعى “قاشقىن” قازاقتاردىڭ قازاق ەلى بايىعان كەزدە پايدا ىزدەپ، مۇددە ىزدەپ ەلگە كەلىپ جاتقان “ارامتاماقتار” ەكەن دەپ بىلەدى. بۇل بۇرىنعى كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ ۇگىت-ناسيحاتى ەدى. بۇنىڭ اسەرى ءالى دە بولسا بار. مىنە دياسپورا ساياساتى بولعاندا، مۇنداي سولاقاي ساياتتىڭ تۋىندىسى ورىنسىز يدەولوگيالىق اسەر-ىقپالدارى جويۋ ءۇشىن ارنايى جۇمىستار اتقارىلار ەدى.

شەتەل قازاقتارىنىڭ بولەك-بولەك مەنتاليتەتى بولا ما دەپ سۇرالىپتى. البەتتە بولادى. ويتكەنى ءومىر سۇرگەن ورتا ادامنىڭ ساناسىن قالىپتاستىرادى. سوندىقتان ءار ەلدە تۇراتىن قازاقتىڭ دۇنيەتانىمى، كوزقاراسى، مەنتاليتەتىنىڭ بىر-بىرىنە ۇقساماۋى زاڭدىلىق. كەيدە بۇل بىزدەردى قاتەلىككە ۇرىندىرادى. ءبىر-بىرىمىزدى تۇسىنبەي، مەنسىنبەي قالاتىن جاعدايلارىمىز بولادى. سول سەبەپتى باسقا ەلدە تۋىپ-وسكەن ازاماتتارمەن بايلانىس جاساعاندا مۇنى، ياعني ولاردىڭ تۇرعان ەلدەرىنە بايلانىستى باسقاشا مەنتاليتەتتەرىنىڭ بولعانىن ەسكەرگەنىمىز ءجون.

ءوزىمنىڭ جەكە باسىما سۇرالعان سۇراقتاردىڭ بىرىندە TurkBirDev دەگەن حابار توبى سۇرالىپتى. مەن بۇعان مۇشە ەمەسپىن. سوندىقتان ەشقانداي تۇسىنىگىم جوق.

مەنىڭ اكەلەرىم قىتايدان شىعىپ تۇركياعا بارعان. سوندىقتان ءبىر وقىرمان التايعا ات باسىن بۇرىپ بۇرماعانىم سۇراپتى. جوق بارمادىم. ءبىراقۇرىمشى قالاسىنا بارىپ قايتقانمىن. 1993 جىلى سول قالاعا بارىپ15 كۇن ءجۇرىپ قايتقانىم بار. مەنىڭ تۋىستارىم ءقازىر وسى قالادا تۇرادى. كەيىن بارۋعا ءساتى تۇسپەدى.

تۇركيادا وقۋ ءۇشىن تۇركيانىڭ ەلشىلىكتەرىنە بارۋ كەرەك. تۇرىكتەر جىل سايىن شەتەلدەردەن وقۋشى قابىلدايدى. رەسمي جولمەن كەلسە جاقسى بولادى. وندا ولارعا ستيپەنديا تولەنەدى، جاتاقحانا بەرىلەدى. ايتپەسە بۇكىل شىعىنداردى ءوزى كوتەرۋ كەرەك. بىزدەر بالالاردىڭ وقۋعا تۇسۋىنە كومەك بەرە المايمىز. زاڭ كوتەرمەيدى.

قانداي كىتاپ وقيسىز دەپ سۇرالىپتى. وقيتىنىم تاريحقا قاتىستى كىتاپتار كوبىنەسە. ءوز ماماندىعىم 20-عاسىر تۇركى تاريحى بولعانىمەن، تۇركى تاريحىنا قاتىستى ءارقيلى كىتاپتاردى وقيمىن. ايتالىق، يسلامعا دەيىنگى عۇندار، كوكتۇرىكتەر، يسلامنان كەيىنگى قاراحانيتتەر، سەلجۇكتار، التىن وردا، وسمان پاتشالىعى. يسلام تاريحىنا دا قاتىستى ەڭبەكتەردى وقىعاندى جاقسى كورەمىن. تاريح فيلوسوفياسىمەن يسلام فيلوسوفياسى دا قىزىقتىرادى. ودان كەيىن ادەبيەت زەرتتەۋ كىتاپتارى. وسى سالاعا قاتىستى رومانداردى وقيمىن دا، جاقسى كىتاپتاردى ىزدەپ ءجۇرىپ ساتىپ الىپ ۇيىمە الىپ قويعاندى ۇناتامىن. دەرەۋ وقىماسامدا، كەيىن قول تيگەندە، نەمەسە ءبىر زەرتتەۋ بارىسىندا كوڭىلىمە سۇراق كەلگەندە، سول تاقىرىپتاردى كىتاپتاردى وقىپ شىعامىن.

كەلەر ۇرپاقتان كۇتەر كوپ جانە ولاردان كۇتەتىندەي جاڭا، اتاپ ايتقاندا قوي ۇستىندە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان جاقسى ۋاقىت بولىپ وتىر. بۇگىنگى عىلىم، ءبىلىم جانە مۇمكىنشىلىكتەردى بۇگىنگى ۇرپاق ءتيىمدى پايدالانىپ تۇركى مۇسىلمان وركەنيەتىن بيىك بەلەستەرگە كوتەرەدى دەگەن سەنىمدەمىن.

مەنى اۋىزشا قازاقستانعا شاقىرعاندار كوپ. ءبىراق رەسمي تۇردە ءارقانداي شاقىرۋ بولمادى. ءوز ويىم وسىندا جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەرىم (بىرنەشە جىلدىڭ كولەمىندە) اياقتالعاننان كەيىن قازاقستانعا ءبىرجولاتا كوشىپ بارۋ. ونداعى نەگىزگى ماقساتىم شاكىرت تاربيەلەۋ. ءارقانداي ءبىر ۋنيۆەرسيتەتتە قىزمەت الىپ قازاق جاستارىن تاريح عىلىمىندا باۋلىپ تۇركى جانە مۇسىلمان ەلدەر تاريحىندا مىقتى تاريحشىلاردىڭ شىعۋىنا ءوز ۇلەسىمدى قوسسام دەيمىن.

مەنىڭ ۇستازىم ايتقان ەدى: “عالىمدار ءۇش ءتۇرلى بولادى. 1. جاقسى زەرتتەۋشى عالىمدار. بۇلار شاكىرت تاربيەلەۋگە ءمان بەرمەيدى. وزىنەن كەيىن عىلىمى توقتاپ قالادى. ارتىندا ءارقانداي ءبىر مەكتەپ قالمايدى. 2. جاقسى ۇستازدار. زەرتتەۋگە ونشا مىقتى ەمەس بولعانىمەن جاستاردى جاقسى كورەدى دە، جاستاردىڭ عالىم بولۋىنا ۇلكەن كومەك جاسايدى. 3. ءارى جاقسى زەرتتەۋشى ءارى جاقسى ۇستاز.” ءوزىم مىنا وسى سوڭعىسى بولعىم كەلەدى. قۇدايعا شۇكىر بۇگىنگى تاڭدا 20-عا جۋىق زەرتتەۋ جانە اۋدارما ەڭبەكتەرىم جارىق كوردى. زەرتتەۋلەرىم جوعارى باعالانىپ وتىر. ەندى وسى تاجريبەلەرىمدى جاستارعا بەرسەم دەگەن وي بار. ماقسات – تۇرىك جانە قازاق ەلىندە مىقتى تاريشىلاردىڭ شىعۋىنا ۇلەس قوسۋ.

قازاقستانداعى ءتىل ماسەلەسىنە كوڭىلىڭىز تولا ما دەگەن ەكەن. البەتتە تولمايدى. قازاق بولا وتىرىپ قازاق ءتىلىن سويلەي المايتىن ادامداردى كورگەندە جانىم اشيدى. مۇنداي قۇبىلىستى، ياعني ءوزىنىڭ اتامەكەنىندە، ءوزىنىڭ ۇلتتىق مەملەكەتى بولعان جەردە تۋىپ وسكەن ادامداردىڭ انا ءتىلىن بىلمەۋىن ءبىرىنشى دۇركىن 1992 قازاقستانعا بارعاندا كورىپ تاڭقالدىم. تۇركيا جانە ەۋروپا ەلدەرىندە مۇنداي نارسە جوق. تۇركيادا تۇرىك ءتىلىن بىلمەيتىن تۇرىك، گەرمانيادا نەمىس ءتىلىن بىلمەيتىن نەمىس، فرانسيادا فرانسۋز ءتىلىن بىلمەيتىن فرانسۋز تابۋ مۇمكىن ەمەس. مۇنداي جاعدايدى تەك بۇرىنعى كەڭەستىك ەلدەردە عانا كورۋگە بولاتىن سياقتى. 1992 جىلى الماتىدا بولعانىمدا قازاقشا سويلەۋدەن ۇيالاتىن قازاقتاردى كورگەن ەدىم. قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ 1991 جىلى قىركۇيەك ايىندا تۇركياعا كەلىپ ىستامبۇلدا قازاقتارمەن وتكىزگەن كەزدەسۋىندە بۇل اششى شىندىققا ءبىر ازىلمەن يشارا جاساعان ەدى.

پرەزيدەنت تۇركيالىق قازاقتارمەن بولعان وسى تۇڭعىش كەزدەسۋىندە “ايتىڭدار، قازاقستان مەملەكەتىنە قانداي وتىنىشتەر بار؟” دەپ سۇراعاندا ءبىر ازامات، قاتەلەسپەسەم ءقازىر قازاقستاندا اتاقتى عالىم بولىپ جۇرگەن يسلام جەمەنەي “قۇرمەتتى پرەزيدەنت، تۇركيادا بالالار قازاق ءتىلىن ۇمىتىپ بارادى. سولار ءۇشىن مەكتەپتەر دەمالىس بولعان جاز ايلارىندا الماتىدا ءتىل كۋرستارى ۇيىمداستىرىلسا” دەپ ءوتىنىش ايتتى. سوندا پرەزيدەنت “ءاي سەندەر الماتىعا كەلىپ وسى بىلگەن تىلدەرىڭنەن ايرىلىپ قالماڭدار” دەگەن ەدى. قۇدايعا شۇكىر ودان بەرى وتكەن 20 جىلدا كوپ نارسە وزگەردى. ءقازىر ەشكىم قازاقشادان ۇيالمايدى. كوپ ادام قازاقشا ۇيرەندى. دەگەنمەن قازاق حالقى تولىق قازاقشاعا ءالى جەتكەن جوق. مىنە وسىعان كوڭىلىمىز تولمايدى.

ۇلت بولىپ قالىپتاستىق پا؟ دەگەن سۇراققا جوعارعى سوزدەر جاۋاپ بولا بىلەدى. قازاق حالقى تولىق قازاقشا سويلەمەگەن جاعدايدا تولىق ۇلت بولىپ قالىپتاسا المايدى. ۇلت بولۋ ءۇشىن تىلدەن باسقا ءدىل جانە ءدىن بىرلىگى دە بولۋ كەرەك. وكىنىشكە وراي بۇل تۋرالى دا ءالى كوپ جۇمىس ىستەۋىمىزگە تۋرا كەلىپ تۇر. اسىرەسە ءدىن سالاسىندا. ءقازىر باسقا دىنگە كىرىپ كەتكەندەردى ايتپاي-اق قويايىق. مۇسىلمانشىلىعىمىزدىڭ ءوزى ءارقيلى بولىپ كەتتى.زايىرلى ەل بولامىز دەپ بۇل ماسەلەنى ءوز بەتىنشە ەركىنە قويا بەرۋىمىز دۇرىس بولماعان سياقتى. قازاقتىڭ ءداستۇرلى مۇسىلمانشىلىعىنا مەملەكەت تاراپىنان كۇشتى قولداۋ كەرەك ەدى. قالاي تىلدەر ىشىندە قازاقشاعا قولداۋ بار بولسا، (حالىق باسقا ءتىل ۇيرەنەم دەسە وعان شەكتەۋ جوق)، حالىقتىڭ ءوزىنىڭ اتادان كەلە جاتقان ءداستۇرلى مۇسىلمانشىلىعىنىڭ كەڭ تاراۋىنادا (باسقا دىنگە كىرەم دەۋشىلەرگە دە شەكتەۋ جوق) مەملەكەت تاراپىنان كۇشتى قولداۋ بولۋ كەرەك.

ءبىر وقىرمان قازاقستانداعى ءدىن ماسەلەسى ءسىزدى بەيجاي قالدىرمايتىن شىعار دەپتى. وتە دۇرىس. مەنى قالاي قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسى بەيجاي قالدىرماسا، ءدىن ماسەلەسى دە سولاي بەيجاي قالدىرمايدى. ويتكەنى قازاقستاننىڭ ۇيتقىسى، قازاقستانداعى وزگە ۇلت وكىلدەرىن ءبىر سەمەنت سياقتى بىر-بىرىنە ىنتىماقتاستىقتا بەرىك ۇستايتىن حالىق – قازاق حالقى. الدىمەن وسى حالىق ءوز ىشىندە مىقتى بىرلىك، ىنتىماقتاستىقتا بولۋى كەرەك. سول ءۇشىن ءتىل، ءدىل جانە ءدىن بىرلىگى قاجەت.

كەڭەستىك باسقارۋ مىنە ءبىزدىڭ اتالعان سول ءۇش دىڭگەگىمىزدىڭ تامىرىنا بالتا شاۋىپ قازاقتى جويۋعا تىرىستى. بۇل ۇشەۋى جويىلعاننان كەيىن قازاق حالقى جويىلىپ “توبىرعا” اينالاتىن ەدى.

ءبىز وسى ورايدا ءتىل دەپ قازاقشانى، ءدىل دەپ تۇركىلىك تەگىمىزدى، ءدىن دەپ مۇسىلمانشىلىقتى ايتىپ وتىرمىز. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن جويىلۋدىڭ از الدىندا تۇرعان وسى ءۇش دىڭگەكتىڭ العاشقى ەكەۋىن قالپىنا كەلتىرۋگە كۇش جۇمسادى. قۇدايعا شۇكىر بۇل سالالاردا ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتتى. ءبىراق، ءۇشىنشىسىنىڭ، ياعني مۇسىلمانشىلىك ءداستۇرىمىزدىڭ ماڭىزدىلىعىن ەندى-ەندى بايقاپ كەلە جاتىرمىز.

ماسەلەن تۇركولوگيا عىلىمىندا قازاقستان ءقازىر ۇلكەن عالىمدارمەن ەڭبەكتەر شىعاردى. قانشاما ۋنيۆەرسيەتتە بۇل سالادا دارىستەر وقىلىپ زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلۋدە. بۇكىل دۇنيەجۇزىندە تۇركىتانۋ ورتالىعى بولۋعا لايىق تۇركى اكادەمياسى استانادا قۇرىلىپ وتىر.

مۇسىلمانشىلىق، ياعني يسلام ماسەلەسىنە كەلسەك بۇل سالادا قازاقستاندا عالىم جوق دەسەك قاتەلەسپەيمىز. نەگە؟ ويتكەنى ەشبىر ۋنيۆەرسيەتتە يسلامتانۋ جوق. تەك ءدىنتانۋ بار. ءدىنتانۋ دەگەندە بۇكىل دىندەردى زەرتتەيسىز دە، ءبىر ءوزى ۇشاڭ-تەنىز بولعان يسلام عىلىمىنا جەتكىلىكتى كوڭىل بولە الماي قالاسىز. سول سەبەپتەن ءقازىر قازاقستاندا قاپتاپ كەتكەن ءتۇرلى يسلامدىق اعىمداردىڭ قايسىسى دۇرىس، قايسىسى بۇرىس اق-قاراسىن اجىراتىپ بەرەتىن ءبىر عالىم بولماي وتىر.

تۇركيادان ءدىني ءبىلىم الۋ قانشالىقتى دۇرىس دەپ سۇرالعان. بۇعان ءجۇز پايىز دۇرىس دەپ جاۋاپ بەرەمىن. كەڭەس وداعى ءبىزدىڭ ءدىني مادەنيەتىمىزدى تىلىمىزدەن ارى جويىپ جىبەرگەنى اقيقات. ءقازىر سونى قالپىنا كەلتىرۋدە ۇلگى الاتىن بىردەن-بىر ەل تۇركيا.

وسى ورايدا مىناداي قاتەلىككە ۇرىنباۋ كەرەك. يسلام ءدىنى اراپ ەلدەرىنەن شىقتى، ولاي بولسا، نەگىزگى جەرىنەن العان دۇرىس دەپ اراپ ەلدەرىنە بۇرىلماۋ كەرەك. سەبەبى، ءدىننىڭ تالاپتارىن ءار حالىق ءوزىنىڭ ۇلتتىق سالت-داستۇرلەرىمەن بىتە قايناستىرادى. كەيدە قايسىسى ۇلتتىق ءسالت-داستۇر، قايسىسى ءدىني عيبادات اجىراتا الماي قالاسىز. سوندىقتان بۇگىنگى تاڭدا پارسىلاردىڭ، اراپتاردىڭ، تۇرىكتەردىڭ ءدىن ورىنداۋلارىندا كوپتەگەن ايىرماشىلىقتار بار. بۇلار عاسىرلار بويىنا ورنىعادى.

سوندىقتان ەگەر ءبىز ساۋد ارابياسىنداعى ءدىندى ۇلگى ەتەر بولساق، قازاق قوعامىنا ۇيلەسپەيدى. نەگە؟ سەبەبى اراپتار زاڭدى تۇردە يسلامنىڭ كەي ەرەجەلەرىن وزدەرىنىڭ ۇلتتىق داستۇرلەرىنە قاراي بەيىمدەپ الادى. ماسەلەن، ولار ارۋاقتى كوپ سىيلامايدى. سوندىقتان بەيىتتەردى جويادى. ال تۇركىلەر ارۋاققا كوپ ءمان بەرەدى. سوندىقتان ولاردا بەيىتتەر ساقتالادى ءارى قۇرمەتتەلەدى. ال، يسلام دىنىندە ارۋاقتى سىيلاۋعا قارسىلىق جوق. سوندىقتان تۇركىلەر ماڭىزدى كۇندەردە، قاسيەتتى كۇندەردە بەيىتتەرگە بارىپ ارۋاقتار ەسكە الىنىپ، قۇران باعىشتالادى. بۇل تۇرىكتەدە وسىلاي، قازاقتا دا وسىلاي. سوندىقتان العاشقى كەزدە ءدىن عىلىمىن تۇرىكتەردەن العان دۇرىس. سودان سوڭ بارىپ وزىمىزدەن عالىمدار شىعىپ قازاقي مۇسىلمانشىلىقتى ودان ءارى قالىپتاستىرا بەرەدى.

ءوزىم ءدىن عالىمى ەمەسپىن. ءبىراق، وزىمشە جەكە ادام رەتىندە مۇسىلمانشىلىقتىڭ شارتتارىن ورىنداپ كەلەمىن. ءبىر وقىرمان ءدىن تالاپتارىن قانشالىقتى ورىندايسىز دەپ سۇراپتى. قولدان كەلگەنشە ورىندايمىن. ناماز وقيمىن. اراق ىشپەيمىن. وتىرىك ايتپاۋعا، ءار قانداي پارا الۋشىلىققا جولاماۋعا، بىرەۋدىڭ ادال ەڭبەگىن ۇرلاماۋعا ت.ب. تىرىسامىن. ءدىن دەگەندە تەك ناماز وقۋ، ساقال-مۇرت قويۋ دەپ قانا ۇقپاۋ كەرەك. ءدىن بىزگە سونىمەن قاتار ادالدىق، ەڭبەك سۇيگىشتىك، وتان سۇيگىشتىك، ىسىراپ ەتپەۋشىلىك، اتا-اناعا قۇرمەت، جاقسى بالا تاربيەلەۋ سىندى ىزگىلىكتەردى دە مىندەتتەيدى. سوندا عانا تولىق مۇسىلمان بولا الاسىز. سىرت كورىنىستە ساقال قويىپ ودان كەيىن ءۇش-تورت قاتىن الىپ جان راحاتىن باعىپ جاتۋشىلىق مۇسىلمانشىلىق ەمەس. ول مۇسىلمانشىلىقتى تەرىس پايدالانۋشىلىق بولىپ تابىلادى. ويتكەنى پايعامبارىمىزدىڭ ءبىر ءحاديسى “كورشىسى اش،ءوزى توق بولعان، بىزدەن ەمەس” دەگەن.

سونىمەن سۇراقتاردى ءتامامدادىق. بارلىق وقىرماندارعا جانە «قامشى» پورتالىنا راحمەت ايتامىن.

ءابدىۋاقاپ قارا – ستامبۋل

اۆتوردىڭ جازۋ مانەرى ساقتالدى

سۋرەت "حالىق ءسوزى" گازەتىنەن الىندى