زەرتتەۋ تاقىرىپتارىم تۋرالى سۇراقتار بار. جەلتوقسان شىندىعى اشىلدى ما؟ دەپ سۇرالعان. جوق. وكىنىشكە وراي، عالىمداردىڭ بۇل تۋرالى زەرتتەۋلەر جۇرگىزبەگەنى مەنى تاڭقالدىرادى. جەلتوقسان قازاقتىڭ ۇلكەن ماقتانىشى. جاستاردىڭ وسى ارەكەتى تاريحتا «حالىقتار تۇرمەسى» دەپ اتالعان كەڭەس وداعىنان حالىقتاردىڭ تاۋەلسىزدىك الۋىنا العاشقى ناقتى قادام بولىپ تابىلادى. بۇل ارەكەت الەمدىك ناتيجەسى بولعان ۇلكەن قوزعالىس. بۇل قازاقستان تاۋەلسىزدىك تاريحىنىڭ التىن پاراعى.

وكىنىشكە وراي بۇگىنگى تاڭدا كوپ ادام قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك تاريحى، ۇلى  تۇلعالارى دەگەندى، كوبىنەسە قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى كەزەڭى دەپ تۇسىنەدى. نەگىزىنەن وتارلىق ەزگىدەن قۇتىلىپ تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن ءار ەلدىڭ تاۋەلسىزدىك تاريحى تاۋەلسىزدىكتەن الدىنعى جانە كەيىنگى بولىپ ەكى كەزەڭنەن تۇرادى. بۇل ەكى كەزەڭ ءبىرىن-بىرى تولىقتىرا تۇسەدى. ءبىرى كەم بولسا، تاۋەلسىزدىك تاريحى ءمانىن جوعالتىپ الادى.

سوندىقتان جەلتوقسان تاريحى دا، الاش وردا تاريحى دا، مۇستافا شوقاي دا تاۋەلسىز قازاقستان ءۇشىن ماڭىزدى. ءبىر وقىرمان مۇستافا شوقايدىڭ مۇراسىن تۇگەندەدىك پە؟ دەپ سۇرايدى. ءبىرسىپىرا عالىمدار جانكەشتىلىكپەن وسى ورايدا جۇمىس ىستەگەنمەن، ولاردىڭ شوقايتانۋ عىلىمىنداعى جەتىستىكتەرى حالىققا كەڭ كولەمدى جەتكىزۋ جايىندا جۇمىستار از بولىپ وتىر. ماسەلەن، تاۋەلسىزدىككە جەتۋ تاريحىمىزدىڭ كورنەكتى تۇلعاسى مۇستافا شوقايعا ارناپ قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ سيمۆول قالاسى اساتانادا ءبىر ەسكەرتكىشتىڭ بولماۋى وكىنىشتى.

مۇستافا شوقاي ارمانداعان تۇركىستاندى قۇرۋعا مۇمكىنشىلىك بارما دەپ سۇرالعان. ارينە بار. بۇل تۋرالى قازاقستان پرەزيدەنتى 2005 جىلعى 18 اقپان كۇنگى جولداۋىندا اشىق تۇردە ايتىپ ورتالىق ازيا وداعىن قۇرۋ تۋرالى يدەيا تاستاعان. ول ىسكە اسپايتىن ارمان بولسا، ارينە ەلباسى ول تۋرالى ءسوز قوزعاماس ەدى. وكىنىشكە وراي، ونىڭ بۇل ۇسىنىسى ايماقتا قولداۋ تاپپادى. بۇگىنگى تاڭدا ودان دا اۋقىمدى تۇركى ەلدەرى ىنتىماقتاستىق كەڭەسى جۇمىس ىستەپ وتىر. ءبىراق ءالى كەمشىلىكتەرى بار. ماسەلەن وعان وزبەكستان مەن تۇركمەنستان ءالى تولىق مۇشە بولىپ كىرمەي وتىر. ءبىراق قايدا بارادى؟ ەگەر بۇل كەڭەس العان باعىتىنان تايماي جۇمىس ىستەيتىن بولسا ولار اقىر سوڭىندا مۇشە بولادى. ويتكەنى ولاردا بۇعان مۇددەلى.

بۇل جەردە تۇركى ەلدەرى ىنتىماقتاستىق كەڭەسى باعىتىنان تايماي جۇمىس ىستەسە دەپ وتىرعانىم، بۇدان بىلاي وعان رەسەيدەن كەدەرگىلىك بولاما  دەپ ويلاعانىم. ويتكەنى، قازىرگى تاڭدا رەسەي وعان وڭ كوزبەن قاراماسا كەرەك. وسى بىرنەشە كۇن الدىن، اتاپ ايتقاندا 2012 جىلى، 8 ماۋسىم كۇنى ءپۋتيننىڭ قازاقستانعا بارعان ساپارى كەزىندە رەسەيدىڭ قازاق جەرىنە زىمىران اتىپ سىناق جاساۋى كەزدەيسوق بولماس. بۇل قازاقستانعا بۇدان بىلاي اياعىڭدى اڭدىپ باس دەگەن ەسكەرتۋ بولسا كەرەك.

وسى حاباردى ەستىگەندە وسىدان ءبىر ايداي بۇرىن تۇركيادا وتكەن “تاۋەلسىزدىكتەرىنە 20 جىل تولۋىنا بايلانىستى تۇركى رەسپۋبليكالارىمەن تۇركيا اراسىنداعى بايلانىستار” تاقىرىبىنداعى حالىقارالىق عىلىمي جينالىستا ءبىر ماماننىڭ ايتقاندارى ەسىمە ءتۇستى. ول بىلاي دەگەن ەدى:

“رەسەي حVءى عاسىردىن ورتا شەنىنەن باستاپ التىن وردا مەملەكەتىنىڭ ەسەبىنەن جەرىن كەڭەيتە باستادى. ول كەزدە حالىق اراسىندا “ءتاڭىر وزىنە جاققان ۋاقىتتارىمىزدا بىزگە سىر ءداريانى، جاقپاعان كەزىمىزدە ورىستاردى جىبەردى” دەگەن ماتەل شىققان ەكەن. قازىرگى تاڭدا ورتالىق ازيا تەك رەسەيدىڭ ەمەس، بۇكىل دۇنيەجۇزىلىك الپاۋىت ەلدەردىڭ كۇش سىناسقان ايماعىنا اينالىپ وتىر. رەسەيدىڭدە ارمانى جاھاندىق كۇش بولۋ. ماسكەۋ سول ارمانىنا جەتۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن جاقىن شەتەلدەردى ۋىسىما الۋ قاجەت دەپ ساناۋدا. سول سەبەپتەن پۋتين ءبىر جاقتان جاقىن شەتەلدەرمەن بايلانىستارىن كۇشەيتۋدى، ەكىنشى جاقتان ولاردىڭ وزىنەن باسقا ەلدەرمەن بايلانىستارىن شەكتەۋدى كوزدەۋدە. وسى ورايدا پۋتين شىۇ، ەەو، ەۋرازيالىق وداق سىندى ۇيىمدارمەن اسەر-ىقپالىن ارتتىرا تۇسپەك. ارعى جاقتان اقش بولسا رەسەيدىڭ ەۋرازيا ايماعىنداعى ەنەرگياداعى ۇستەمدىگىن جويۋعا كۇش جۇمساۋدا. جۇڭگو بولسا جۇمىستارىن ايماقتا ءارى رەسەيدىڭ ءارى اقش-تىڭ اسەر-ىقپالىن السىرەتۋگە باعىتتاۋدا.”

ياعني ءقازىر قازاقستان جانە ورتالىق ازياداعى ەلدەر ءۇشىن ەندى وتە قيىن-قىستاۋ كەزەڭ باستالىپ وتىر. اتالعان الپاۋىت ەلدەردىڭ قىسپاعىنان قۇتىلۋدىڭ ەكى-اق امالى بار. بىرىنشىدەن، ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ باقاي ەسەپتەردى تاستاپ 2005 جىلى ەلباسىنىڭ جاساعان ۇسىنىسى بويىنشا ورتالىق ازيا وداعىندا باس قوسۋ، ەكىنشىدەن جالپى تۇركى حالىقتارىنىڭ ىنتىماقتىق كەڭەسى ارقىلى كۇش بىرىكتىرۋ. مىنە بۇلار شوقاي ارمانداعان ماقسات. دەمەك شوقاي ارمانداعان دۇنيە بوس قيال ەمەس، ول ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ مۇددەسى. سوندىقتان شوقايدىڭ ءبىر تۇركىستان يدەياسىن ىسكە اسىرۋدان باسقا ايماقتاعى ەلدەردىڭ شاراسى جوق.

لاتىن الفاۆيتى تۋرالى سۇرالعان. قازاقستان بۇعان وتۋگە ءتيىس. تۇركى حالىقتارى اراسىنداعى بۇگىنگى ساياسي ىنتىماقتاستىق مادەنيەتتە دە جالعاسىن تابۋ كەرەك. سول ءۇشىن قازاقستاندا لاتىنعا وتۋگە ءتيىس. سوندا 16،6 ميلليوندىق قازاقستان ءباسپاسوزىنىڭ، كىتاپتارىنىڭ، باسقا جازباشا ماتەريالداردى 200 ميلليون تۇركى دۇنيەسى وقيتىن بولادى. ولاردىڭ جازعاندارىن قازاقتار دا وقيدى، ارينە.

الاشتانۋ عالىمدارىنىڭ ەڭبەكتەرىنە كوڭىلىم تولادى. ولار جۇمىس ىستەپ-اق كەلەدى. ءبىراق، سول جۇمىستاردىڭ ناتيجەسى حالىققا كوپ ناسيحاتتالىپ وتىرماعانىن بايقايمىز. بۇلارعا تەك ءارقانداي ورىنداردا بيلىك تىزگىنىن ۇستاپ وتىرعان ازاماتتار عانا ەمەس، جازۋشىلار، جۋرناليستتەر، ونەرپازدار دا جەتكىلىكتى مولشەردە كوڭىل بولمەۋدە.

مەنىڭ ءبىر باۋرىم، جاڭاوزەن جانە ءتىل ماسەلەلەرىندە ءسىز ءۇن قاتپايسىز. بۇلارعا نەگە ارالاسپايسىز دەپ سۇرايدى. دۇرىس ايتادى. مەن اسىرەسە جاڭاوزەن ماسەلەسى تۋرالى ەش نارسە ايتپادىم جانە جازبادىم. مەنىڭ ءوزىمنىڭ ءپرينسىبىم – مامانى بولماعان ماسەلەلەرگە ارالاسپاۋ. اسىرەسە كۇندەلىكتى ساياسي ماسەلەلەرگە ارالاسپاۋ تۋرالى ۇستانعان باعىتىم بار. بۇل تەك قازاقستان ءۇشىن عانا ەمەس. تۇركيا ۇشىندە سولاي. بۇل تۋرالى كوپ سىنالىپ جاتىرمىن. تۇركيادا دا ساياسي ماسەلەلەرگە ارالاسپاعانىم ءۇشىن مەنى سىنايتىندار بار. مەنىڭشە عالىم عالىمدىعىن ءبىلۋ كەرەك. ويتكەنى عالىم حالىققادا كەرەك، ساياساتكەرگەدە كەرەك. ءقازىر مەن تۇركياداعى بۇكىل ساياسي پارتيالارعا تەڭ قاشىقتىقتامىن. سولاردىڭ ءارقايسىسى شاقىرىپ تاريحي ماسەلەلەردە كەڭەس الادى نەمەسە جينالىستارىندا كونفەرەنسيالارىندا ءسوز سويلەيمىن. جانە دە مەنىڭ زەرتتەۋ تاقىرىپتارىمنىڭ ءبىرى تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ ساياسي تاريحى. ەگەر مەن ساياسي ماسەلەلەرگە ارالاساتىن بولسام، وندا كەيبىر پارتيالار بەيتاراپتىلىعىما شەك كەلتىرەر ەدى. الايدا دۇرىس تاريح جازا ءبىلۋىم ءۇشىن مەن ولارمەن ەتەنە ارالاسىپ جۇرۋگە مىندەتتىمىن. ماسەلەن ءقازىر تۇرعىت ءوزالدىڭ ورتالىق ازيا تۋرالى ساياساتى جايىنداعى مونوگرافيا جازىپ جاتىرمىن. بۇل تۋرالى ءارقانداي ساياساتكەردەن نەمەسە پارتيادان مالىمەت سۇراعانىمدا ولار قولداۋ كورسەتتى. قورىتىپ ايتقاندا، مەن قوعام قايراتكەرى ەمەسپىن، تاريحشىمىن. كاسىبىمە ساي ارەكەت جاساۋدامىن.

جالعاسى  بار

سۋرەت "حالىق ءسوزى" گازەتىنەن الىندى