شىڭعىس حاننىڭ ءوزى جانە اتالارى تۇسىندا ولاردىڭ كەرەيلەرمەن قارىم-قاتىناسىنا جانە شىڭعىستىڭ اكەسى ەسەكەيدىڭ قوڭىراتتارعا بارىپ بورتەگە قۇدا ءتۇسىپ ايتتىرۋى كوشپەلى بۇل قاۋىمنىڭ اراسىندا ەشقانداي جىك جوق، بولىنبەگەن ءبىر تۇتاس ەل ەكەندىگىن كورسەتەدى. شىڭعىس حاننىڭ شەشەسى ولەننىڭ دە، ارعى اتاسى قابىل حاننىڭ ايەلى گۇلۇكى انانىڭ دا، شىڭعىس حاننىڭ ۇلكەن ۇلى جوشىنىڭ ايەلى سارتاقايدىڭ دا، شىڭعىس حاننىڭ توعىزىنشى ۇرپاعى، التىن وردانىڭ سوڭعى ۇلى حانى توقتامىستىڭ اناسى مانقىستاۋ بيلەۋشىسى تۇيە-قوجا وعلاننىڭ ايەلى قۇدان-كۇنشەكتىڭ دە، ولاردان دا باسقا شىڭعىس حاننىڭ كوپتەگەن اتالارى مەن ۇرپاقتارىنىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ ايەلدەرىنىڭ قوڭىراتتىڭ قىزى ەكەندىگى تەك قانا وسىنى بىلدىرەدى.

«اق وردانىڭ نەگىزىن قالاعان وردا ەجەن اكەسىنىڭ 22 جاسىندا 1201-1202 شاماسىندا جوشىنىڭ بايبىشەسى، قوڭىرات قىزى سارتاقايدان تۋعان.  ...راشيد اد ءديننىڭ ايتۋىنشا وردا ەجەننىڭ ءۇش ايەلى بولدى. ولاردىڭ ەكەۋى جۇكەي-قاتىن جانە تۇباحان-قاتىن قوڭىرات قىزى. ءۇشىنشىسى دە ۇكىجان دەگەن قوڭىرات قىزى» (زاردىحان قينايات ۇلى.     قالا مەن دالا» (№5 7.02.2011 جىل). ەگەر شىڭعىس حاننىڭ تەگى قازاق بولماسا ولار سان عاسىرلار بويى  قوڭىراتتار مەن قىز الىسىپ، قىز بەرىسكەن بولار ما ەدى؟! ەسكە ۇستايىق، قوڭىراتتار ەجەلدە  ادايلارمەن بىرگە مانقىستاۋ مەن ۇستىرتتە تۇرعان، ولار ماڭگى باقي جۇپتارىن جازباستان التاي مەن مۇڭال دالاسىندا، سىر وڭىرىندە بىرگە تۇرىپ كەلەدى. ونى ولاردىڭ  قوڭىر-ات دەگەن ەسىمىنەن دە كورۋگە بولادى. ادامنىڭ ەڭ جاقىنى اتاڭ مەن اتىڭ بولسا، «قوڭىر»  قازاقتىڭ ەڭ جاقسى كورەتىن ءتۇسى، ياعني ءپىسىپ، جەتىلىپ كەمەلىنە كەلگەن دەگەندى بىلدىرەدى.

قوڭىر (قونىر) مەن موڭعولدىڭ (مونعول)، «وڭ» (ون) دەگەن ءبىر تۇبىردەن بولۋى وسىدان.  بۇل جەردە ءتۇبىر ءسوزدىڭ الدىندا تۇرعان «قو» - قوساي دەگەندى بىلدىرسە، «م» دىبىسى مۇڭال اتامىزدىڭ ەسىمىن بەرەدى.

شىڭعىس قاعاننىڭ ارعى اتالارى دا، ءوزى دە، ءۇرىم بۇتاقتارى دا تەك قانا قوڭىراتتار مەن قۇدا بولعان.  سوناۋ باعزى زاماننان بەرى بىزگە جەتكەن ۇلى شەجىرەدە قازاقتىڭ حاندارى مەن قاعاندارى ەجەلگى جىل باسى ناۋرىز مەرەكەسىندە  قۇدالارىنا ارناپ «توعىز قوڭىر» اتتى 9 كۇي ورىنداتقان.

سەبەبى، قوڭىرات قوسايدىڭ لاقاپ اتى. ەكەۋىنىڭ «قو» دەگەن ءبىر تۇبىردەن بولاتىنى وسىدان. نۇق پايعامبار زامانىندا بۇكىل ەل سۋعا كەتىپ، نۇق پايعامبارعا جولداس بولعانداردىڭ عانا جولى بولىپ، اپاتتان امان قالدى. اتام قازاقتىڭ قوسايدان جولداسىڭ بولسا، جولىڭ بولادى دەيتىنى وسىدان. نۇق پايعامباردىڭ رۋىنىڭ اتى قوساي.  ونىڭ تەگى قوساي نۇق دەپ اتالادى. ءبىزدىڭ سوزدىك قورىمىزداعى، سويلەم اراسىنا قويىلاتىن قوس نۇكتەنىڭ سىرى وسى.

قوڭىراتتاردىڭ رۋلىق تاڭباسى «بوساعا». مۇنىڭ ماعىناسى، نۇق پايعامبارعا دەيىنگى توپان سۋعا قارىق بولعاننان قالعان، ازعانتاي مۇسىلمان قاۋىمىنا بوساعا (ەسىك) بولعان قوساي اتا ۇرپاعى نۇق پايعامباردىڭ كەمەسى بولاتىن. قوڭىرات پەن قوساي سينونيم. قوساي مەن بوساعانىڭ «وس» دەگەن ءبىر تۇبىردەن (ءبىر اتادان) بولاتىنى وسىدان.

«وس»ء-تىڭ ماعىناسى وزەك. جەر ءوز وسىندە (وزەگىندە) اينالادى.

مۇڭال اتامىزدىڭ ەسىمىنىڭ دە ءسوز ءتۇبىرى ۇڭ (ۇڭعى). بارلىق تۇتىكتىڭ ىشكى قۋىس-وزەگى. مىسالى، مىلتىقتىڭ ۇڭعىسى. بۇل دەگەنىڭ سوناۋ ادام (اداي) اتادان باستالعان وزەك ەشقايدا بۇرىلماستان ادايدىڭ قاراشاڭىراعى مۇڭال وشاقتان كەلىپ شىقتى دەگەن ءسوز. اداي مەن قوڭىراتتىڭ بىر-بىرىمەن ماڭگى قۇدا بولىپ جۇرگەندەرىنىڭ دە سىرى وسى. بۇل قۇدالىق ءاۋ باستا نۇق پايعامباردىڭ كەمەسىنە مىنگەن قۇدايكە-تازىكە (ءاز اكە) ۇلدارىنىڭ قوساي نۇق پايعامباردىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارىمەن قۇدا بولۋىنان باستالعان بولاتىن.

تۇسىنىكتەمە: نۇح پايعامبار – يسلامدا اسا قۇرمەتتەلەتىن پايعامبارلاردىڭ ءبىرى. نۇح پايعامبار اللانىڭ امىرىمەن پۇتقا (ۆاددۋ، سۋۆا، ياگۋسۋ، ياۋكۋ، ناسرۋ) تابىنىپ كەلگەن ءوز حالقىن ءبىر اللاعا سىيىنۋعا شاقىردى. ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ ادامداردىڭ ءبىر بولىگى ونىڭ ناسيحاتىن قابىلدايدى. سەنبەۋشىلەر ەگەر پايعامبار بولساڭ كەرەمەتىڭمەن ءبىزدى جازالا دەپ قاسارىسا ءتۇستى. وسى وقيعاعا بايلانىستى ءدىني اڭىزدار مەن قۇران كارىمدە نۇح پايعامباردىڭ اقىرى قۇدايعا جالبارىنىپ، دىنسىزدەرگە قانداي شارا جاسايتىنى تۋرالى مەدەت سۇراعاندىعى ايتىلادى. اللا نۇح پايعامبارعا كەمە جاساپ، وزىنە ەرگەندەر مەن جاقىندارىن جانە دۇنيەدەگى تىرشىلىك يەلەرىنەن ءبىر-بىر جۇپتان كەمەگە مىنگىزىپ الۋعا بۇيرىق بەرەدى. سەنبەۋشىلەردىڭ يمان كەلتىرگەن ادامداردى ازدىرۋىنان قاۋىپتەنگەن نۇح پايعامبار ولاردىڭ قاتاڭ جازالانۋىن تىلەيدى. سودان كەيىن «تاندىر پەشتەن قايناپ شىققان سۋ مەن كوكتەن ساۋلاپ قۇيىلعان سۋ» جەر دۇنيەنى توپان بولىپ باسادى. دىنسىزدەر قىرىلىپ، نۇح پايعامبار كەمەسىندەگى ونىڭ جاقىندارى، وعان سەنگەندەر عانا امان قالادى. كەمەگە مىنۋدەن باس تارتىپ، توپان سۋدان تاۋعا بارىپ پانالاماق بولعان نۇح پايعامباردىڭ ءبىر بالاسى قازا بولعان. كەمە تاۋداي تولقىن اراسىنان امان قالىپ، سۋ قايتقان سوڭ تاۋ باسىنا توقتادى. بۇل تاۋ ەجەلگى جازبالاردا جۋدى تاۋى (ءال-جۋدي)، قازاق  قيسسا-اڭىزدارىندا قازىعۇرت تاۋىنىڭ باسىنا توقتاعاندىعى باياندالادى. نۇح پايعامبار بالاسىن اپاتتان قۇتقارۋعا تىرىسىپ قانشا جالبارىنسا دا، اللا رايدان قايتپاي – دىننەن بەزگەن بالا نۇح پايعامبار وتباسىنان ءبىرجولاتا الاستاتىلادى. قۇران كارىم ايااتتارىندا نۇح پايعامباردىڭ عيبراتتى ومىرىنەن كوپتەگەن مىسالدار كەلتىرىلىپ (3:33؛ 4:163؛ 6:84؛ 7:69/67؛ 9:70/71؛ 19:59؛ 22:43؛ 23:22/32؛ 33:7؛57:26، ت.ب.)، «بۇل ەڭ قاسيەتتى اڭگىمەلەردىڭ ءبىرى. ءبىز ساعان سونىڭ سىرىن اشامىز» دەگەن نۇح پايعامبار تاريحى ءوز پايعامبارلارىنا سەنبەي، اللانىڭ قاھارىنا ۇشىراعان حالىقتار تاريحىنىڭ العاشقى بۋىنى جانە عيبراتتى ۇلگىسى بولدى، قۇران كارىم ۋاعىزدارىنىڭ تاريحي نەگىزدىلىگىن دالەلدەۋدە جەتەكشى قىزمەت اتقاردى.

 «شىڭعىسحان قۇلاسۋدىڭ جاعاسىمەن ءجۇردى. سۋ بويىندا وتىرعان ەلگە تاپ بولدى، ودان : «نە ەلسىز؟» دەپ سۇرادى. سويتسە ولار: «قوڭىراتپىز» دەدى. ول ۋاقىتتا قوڭىراتقا باس بولىپ جۇرگەن تۇرىك يمال ەدى. شىڭعىس حان وعان ەلشى جىبەرىپ، «وسى ۋاقىتقا دەيىن جامانداسپاعان قۇدا – اندا ەدىك. ەل بولساڭ، وداقتاسىم بول، جاۋ بولساڭ، ءوزىم كەلىپ تۇرمىن» دەدى. مۇنى ەستىگەن سوڭ بارلىق قوڭىرات حان الدىنا كەلىپ، وعان باعىندى. (ءابىلعازى. «تۇرىك شەجىرەسى» الماتى. 1992. 57 بەت).

 «قوڭىرات تاي شەشەن ءتۇسىن جورىعاندا: «بۇل ساۋلە، ءسىزدىڭ قيان تۇقىمىنىڭ سۇلدەرى كەلىپ، رازىلىعىن بەرگەنىنىڭ ايانى ەكەن عوي» دەپ ەسۋگەي قۇداسىنا ايتقانى، شىڭعىس حاننىڭ اكەسىنىڭ ەشقانداي دا، جالايىر ەمەس ەكەنىن، جانە دە، ونىڭ قوڭىراتتىڭ ىشىندەگى قياننىڭ ۇرپاقتارى — قيات رۋىنان ەكەنىن ءبىلدىرىپ تۇر. شىڭعىس حاننىڭ، ءوزى قۇرعان يمپەرياعا مىڭعۇل اتىن بەرگەنى، وسى قيان باباسىنىڭ شىعۋ تەگىنە قاتىستى بولعان».

...قازاقتىڭ ناعىز ويشىل عۇلاما شەجىرەشىلەرىنىڭ سوڭعى تۇياقتارىنىڭ ءبىرى، مەنىڭ كوزىم كورىپ قالعان نايمان-بايجىگىتتىك عۇلام قادىر مارقۇم شىڭعىس حان جونىندە ايتقاندا: «شىڭعىس حاننىڭ بەسىنشى اتاسىنا دەيىن قوڭىراتتىڭ قىزدارىن العان، سوندىقتان ونىڭ بويىندا قوڭىراتتىڭ قانى باسىم. شىڭعىس حاننىڭ اتى باسقا بولسا دا، زاتى قازاق» دەگەن ەدى(قويشىعارا سالعارا ۇلى).

«قوڭىراتتار ءوز قىزدارىن ۇنەمى شىڭعىس حاننىڭ ماڭعولدارىنا بەرىپ وتىرعان» (نىعمەت مىڭجان. جۇڭگو ەلىندەگى قازاق تاريحشىسى «قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى» كىتابىنان). 

«ەسۋگەي قوڭىرات داي شەشەنگە: «ۇلىما قالىڭدىق ىزدەپ ناعاشىلارىنا كەلدىك» (مۇڭالدىڭ قۇپيا شەجىرەسى).

«قوڭىراتتىڭ ۇلدارى باتىر، مەرگەن تانىلسا، قىزدارى قاس سۇلۋ دەگەن داڭققا شىققان. ارۋ عانا ەمەس، اقىلدى ايەل، وشاقتىڭ قۇت-بەرەكەسى رەتىندە ولەڭ، جىرعا قوسىلعان. ادەتتە، قوڭىرات قىزدارى ماڭگىلىك قۇدا قيات جاعىنا ۇزاتىلىپتى. ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسقان ءداستۇر. ۇلكەن اكە بارتان-باحادۇردى ايتپاعاندا، شىڭعىس حاننىڭ ءوزىنىڭ قوڭىرات قىزىنان تۋعانى بەلگىلى. قاعاننىڭ ەل ۇستاعان، قول باستاعان ءتورت ۇلى – جوشى، شاعاتاي، وكەتاي، تولەنىڭ ناعاشىسى تاعى قوڭىرات. شىڭعىس حاننىڭ جيحانگەر، داناگوي نەمەرەسى باتۋ حاننىڭ دا اناسى قوڭىراتتان. قۇبىلاي حان جانە ودان سوڭ ءبىرتۇتاس قىتايدى بيلەگەن شىڭعىس اۋلەتى باس بايبىشەلەرىن ۇنەمى قوڭىراتتان الاتىن سالت بولعان» (م.ماعاۋين «شىڭعىسحان»).

شىڭعىسحاننىڭ تەگى قازاق ەكەندىگىنىڭ تاعى ءبىر باستى ايعاقتارىنىڭ ءبىرى – تەمىرشى مەن بورتەنىڭ نەكەسى! قازاقتا قىز بەن جىگىتتى جاستاي اتاستىرۋ دەگەن ءداستۇر بار. ەگەر ءبىز تەمىرشىنى مونعول دەسەك، وندا بورتە قازاقتىڭ  قوڭىرات رۋىنان بولا تۇرىپ ءتىلى مەن ءدىنى جات مونعولعا قوڭىراتتار قىزىن بەرمەگەن بولار ەدى. بۇل ساياسي نەكە ەمەس، كادىمگى ءبىرتىلدى، ءبىردىندى، ءبىرداستۇرلى، بىرتەكتى رۋلاردىڭ قۇدا-جەكجاتتىق بايلانىسى، قارىم-قاتىناسى.

شىڭعىس حاننىڭ تەگى قاز اداي ەكەندىگى داۋعا جاتپايدى.

         «بيشىكتە وتىرىپ ۇرلىق قىلساڭ،

مۇحامبەتكارىم قوجىرباي ۇلى

ماڭعىستاۋ