«رۋ شەجىرەسىن ءبىلۋ – ساحارا توسىندە كوشىپ-قونعان قازاقتار ءۇشىن ومىرلىك قاجەتتىلىك. قازاق حالقىنىڭ رۋ-تايپالىق، جۇزدىك-قاۋىمداستىق ءبىرتۇتاس ءبىتىمى عاسىرلار بويى «بۇكىل قازاق – ءبىر اتانىڭ ۇرپاعى، ءبىر تامىردىڭ بۇتاعى» دەگەن ۇستانىم بويىنشا وسىپ-وركەندەپ وتىرعان»  (قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نازارباي نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى).

         «اتاسى الىس بولعانمەن

جاميعي قازاق ءبىر تۋعان»

(بازار جىراۋ. (1842-1911).  

 قازىرگى كەڭەستىك بولشيەۆيزمنىڭ مەكتەبىنەن تاربيە الىپ، ساناسى سانسىراعان «بىلگىشتەر» اۋزىن اشسا بولدى رۋدى جامانداپ شىعا كەلەدى. رۋدى اۋىزعا الۋدى، رۋعا بولىنۋشىلىك دەپ، قازاقتىڭ رۋلىق شەجىرەسىن  بىلەتىندەردى ەل اراسىنا جىك سالادى دەپ كۇستانالايدى. قازاقتىڭ رۋلىق شەجىرەسىنىڭ تاريحىن زەرتتەپ، بۇل تاقىرىپقا قالام تارتقان ادامداردى اشىقتان-اشىق قارالاپ «حالىق جاۋى» دەپ اتايدى. مىسالى، مەنىڭ «اباي كز» سايتىنداعى «پارسى تاريحى ءوز باستاۋىن ماڭعىستاۋدان الادى» دەگەن ماقالاما پىكىر جازعان  بەكجان دەگەن ازامات «رۋشىل قوجىربايتەگىن قولداپ وتىرعان اباي.كز سايتى باسشىلارى دا قازاقتىڭ جاۋلارى» دەپ جازىپتى (#98 بەكجان دن، 11/01/2016 - 13:35).

  ەندى مىنە سولاردىڭ قاتارىنا ««قازاق ءۇنى» ۇلتتىق پورتالى» دا قوسىلىپ مەنى ەل اراسىنا جىك سالىپ ارازدىقتى قوزدىرۋشى «ترايباليست-تاريحشى» دەپ، قازاق تا بۇرىن بولماعان شەتەلدىك جاڭا «اتاق» سيلاپتى. قارا:  «ترايباليست-تاريحشى قازاق تا، قازاق ونەرى دە ادايلاردان تاراعان دەپ مالىمدەۋدە» (http://www.qazaquni.kz/2016/07/06/54694.html#comment-83482).

وسى ماقالامدى سىزدەرگە، ياعني،  «رۋ» دەگەن ءسوزدى جاۋ كورەتىندەرگە جاۋاپ رەتىندە جولداپ وتىرمىن. مەنىڭ ماقساتىم - ءوز قانداس-باۋىرلارىمنىڭ اراسىنان جاۋ ىزدەۋ ەمەس، كەرىسىنشە، بارلىق قانداستاردىڭ باسىن قوسۋ. ۇلى اتالارىمىز دا وسىلاي جاساعان. قازاق حالقى سان مىڭداعان جىلداردان بەرى وسى رۋلىق جۇيەنى ساقتاعاندىقتان عانا بۇگىنگى كۇنگە جەتىپ وتىر. ايتپەسە، قازاق شەجىرەلەرىندە ايتىلاتىنداي ادام-ادام بولعالى بەرگى 70 000 مىڭ جىل ىشىندە قانشاما ەل، قانشاما ۇلت دۇنيگە كەلىپ، قانشاما ەل مەن ۇلت جويىلىپ كەتتى. جوعارىدا ەلباسىمىز بەن بازار جىراۋ ايتقانداي، رۋ ەلدى بولمەيدى. كەرىسىنشە بىرىكتىرەدى. سەبەبى، قازاق ەلىنىڭ ءوزى ءبىرىنىڭ ىشىنەن ءبىرى شىققان رۋلاردان (اتالاردان) تۇرادى. وسىعان سايكەس، ەجەلگى قازاقتىڭ اتا سالتىن دا بەيتانىس قازاقتار ءبىرىنشى كەزدەسكەندە، امانداسقاننان كەيىنگى اڭگىمە «رۋ سۇراسۋدان» باستالعان. رۋ سۇراسقان قازاق مىندەتتى تۇردە قانداس-باۋىر، ناعاشى-جيەن، قۇدا-جەكجات، قارىن بولە، تۋىس بولىپ شىعا كەلەدى. بۇل قاعيدا كۇنى بۇگىندە دە قولدانىلادى. وسى قاعيدا بويىنشا جاقىن تۋمالاستار اراسىندا قىز الىسپايتىن، قان تازالىعى ساقتالادى.

 ەل-جۇرتقا كوسەمسوز ارنايتىن باق-تار مەن ازاماتتاردىڭ ىشىندەگى ءوز قانداستارىنا (قازاقتارعا) ارناپ «ترايباليست»، «حالىق جاۋى» دەگەن تەرميندەردى قولداناتىندارعا ايتارىم: بۇل سوزدەردەن 1937 جىلدارداعى قازاقتىڭ بارلىق زيالى قاۋىم وكىلدەرىن «ۇلتشىل-فاشيست» دەپ ايىپتاعان  كەڭەستىك (ەۆرەيلىك) بولشيەۆيزم «ۇشتىگى» ساياساتىنىڭ ءيىسى شىعاتىنىن بىلە جۇرگەنىمىز ابزال.

ال، «رۋ» دەگەن سوزگە قىسقاشا تۇسىنىك بەرەر بولسام، رۋ - اتا دەگەن ءسوز. رۋ مەن اتا سينونيم. قازاقتىڭ «رۋىڭ كىم؟» دەگەنى، سەنىڭ «ۇرپاعىنا ۇلگى بولعان، ەل تانيتىن ەڭ ۇلى اتاڭنىڭ اتى كىم؟» دەگەنى. قازاقتا رۋ اتىن يەمدەنۋ ەڭ جوعارعى دارەجە. اڭگىمەنىڭ قىسقاسى، قازاقتىڭ رۋىن (اتاسىن) جامانداپ، رۋلىق شەجىرەنى قازىرگى ۇرپاققا جاۋ قىلىپ كورسەتۋ، جەڭىلدەتىپ ايتقاندا دوستىڭ ءىسى ەمەس.

 دالەل مە؟ تىڭداپ كورىڭىز،  رۋ (اتا) دەگەن ءسوزدىڭ قانداي ومىرشەڭ ەكەندىگىن.       

ەدىل قاعان. كۇن قاعانى ەدىل (410-454) ازيا مەن ەۆروپاعا بيلىگىن جۇرگىزگەن. ەۆروپانىڭ ريم يمپەرياسى قۇلدىعىنان بوساۋىنا سەبەپكەر بولعان اسا كورنەكتى تاريحى تۇلعا. «قازىرگى زاماننىڭ عىلىمدارىندا اتيللا ەسىمىنىڭ ەتيمولوگياسى تۋرالى بىرنەشە بولجام بار. ەدىلدى ەۋروپا تاريحشىلارى «اتىرا»، «اتتيلا»، «اتىل»، «اتتىلى»، «ەتسەل»، «ەتلي» دەپ تە اتايدى. اتتيلا (ەتسەل) ەسiمi ۋاقىت وتە كەلە پايدا بولعان لينگۆيستيكالىق وزگەرiستەرگە قاراماستان ورتا عاسىرلاردان بەرi گەرمانيا توپونيميكاسىندا ساقتالعان. مىسالى، «Hetzelistal» («Hetzelinstall») اتاۋىنىڭ سوزبە-سوز اۋدارماسى «ەتسەل دالاسى»، بۇل وففەنبۋرگ جەرiندە، سونىمەن قاتار «Hetzelhof» («Etzelhof»)، «Atzelhof» («ەتسەل اۋلاسى»)، گەيدەلبەرگتە، Atzelbach («ەتسەل بۇلاعى») وتتەنحەفەندە، «Attlisberg» («اتتلي تاۋى»).

       كوپتەگەن باسقا دا عۇن ەسىمدەرى سياقتى اتتيلا ەسىمىنىڭ ءتۇپنۇسقاسى تۇركى تىلدەرىنەن الىنعان دەگەن دە بولجام بار (atta/ata - اكە، el/il - ەل، ولكە).

      تاعى ءبىر بولجام بويىنشا، اتتيلا ەسىمى ەدىل حازار تىلىندە ەدىل وزەنى اتاۋىنان الىنعان (Attil/Atil/Atel/Atal).

      «اتتيلا» ەسiمi قازiر تۇركi تەكتەس حالىقتاردا (قازاقشا — «ەدiل») كەڭ تاراعان» (ۋيكيپەديا — اشىق ەنسيكلوپەدياسىنان الىنعان مالىمەت).

ەدىل پاتشانىڭ جوعارىدا كورسەتىلگەن ەسىمدەرىنىڭ ءبارى دۇرىس. بۇلاردىڭ ءبارى سينونيم سوزدەر. مىسالى، «اتىرا»-دان بۇگىنگى اتىراۋدى، ياعني ەدىل پاتشانىڭ نەگىزگى مەكەنى بولعان كاسپيي مەن ارال ايماعىن،  «اتتيلا»، «اتىل»، «اتتىلى» دەگەن ەسىمدەردەن ەدىلدىڭ ەجەلگى «ادتاردىڭ» ۇرپاعى جانە ولاردىڭ ەڭ العاشقى جابايى قۇلاندى قولعا ۇيرەتكەن، ياعني ات مىنگەن ەلدەن ەكەنىن كورەمىز. مۇنى اتالارىمىز «ادتىڭ ورنىن داي باسار، اتتىڭ ورنىن تاي باسار» دەپ تۇجىرىمداعان. ال، «ەتسەل (ەدىل قالا)» مەن «ەتلي (ەدىل ەلى)» ەدىل اتامىزدىڭ ەسىمىنىڭ تازا قازاقي ەسىم ەكەنىن ءبىلدىرىپ تۇر. الىس المانيادا ەدىل قاعان تۇرعان قالانىڭ «ەدىل قالا» اتانۋىنان ولاردىڭ قازاقتى جانە ونىڭ داڭقتى ۇلى ەدىل قاعاندى قانشالىقتى قۇرمەت تۇتاتىنىن ايقىن اڭعارامىز.     

«ەدىل پاتشاعا فرانسيادا ەسكەرتكىش تۇرعىزىلدى. ەسكەرتكىش 2011 جىلدىڭ 7 قاراشاسىندا فرانسيانىڭ كاتالاۋىن دەگەن ەلدى-مەكەنىنە قارايتىن شامپان دەگەن اۋىلدا بوي كوتەرىپتى. مەنىڭ ەۋروپا ساپارىنان بايقاعانىم، وسىدان  1550 جىل بۇرىن ءومىر سۇرسە دە، ونداعى حالىق اتتيلانى تانۋعا ەرەكشە ىقىلاستى كورىندى. فرانسيانىڭ تاريحشىلارى اتتيلانىڭ جەتىنشى اتاسى عۇن پاتشانىڭ تاراز قالاسىن سالدىرعانى تۋرالى دەرەكتى تاۋىپتى. اتتيلانىڭ التاي تاۋلارىنان، سارىارقا دالاسىنان كەلگەنى تۋرالى تاريحي دەرەكتەردى دە انىقتاپتى.

ەۋروپادا 3 ماۋسىمدى «اتتيلا كۇنى» دەپ قابىلداپتى. سەبەبى ول ەۋروپاداعى 9 مەملەكەتكە تاۋەلسىزدىك اپەرگەن تاريحي تۇلعا. ولار بابامىزدىڭ سول ەڭبەگىن باعالاپ وتىر. سونداي-اق ەۋروپادا اتتيلانىڭ اتىمەن اتالاتىن قىرىق شاقتى قالا، ەلدى مەكەن، تاۋ وزەندەر ساقتالىپتى.

       فرانسۋز جازبالارىندا فرەسكى دەگەن ەلشى اتتيلا تۋرالى بىلاي جازىپ قالدىرعان ەكەن: «اتتيلا بىزگە كەلىپ، ەلشىلەرىمىزدى كوشپەندى ءداستۇرى، دالا زاڭى بويىنشا جازدىق شاتىرىندا قابىلدادى. ونىڭ كيىم كيىسىنەن باستاپ، بۇكىل بولمىسى، تۇرمىسىنىڭ قاراپايىم جان ەكەنىن بايقادىم. قىزدارى شوشاق توبەلى باس كيىم، ۇزىن ەتىك، قۇلاقتارىنا سىرعا-سالپىنشاق تاعىنىپتى. قولباسشىلارىنىڭ ءبارى التىن-كۇمىس توستاعاندارمەن، ال اتتيلا ءوزى اعاش توستاعانمەن قىمىز ءىشىپ وتىردى. ونىڭ قاراپايىمدىلىعىن وسىدان بايقادىم. كوشپەندىنى جابايى حالىق دەپ تۇسىنەتىن ەۋروپالىقتارعا اتتيلا سوعىس ءتاسىلىن، مادەنيەتتى ۇيرەتتى. مەن ونداي مادەنيەتتى، دارىندى، اقىلدى قولباسشى كورمەپپىن. ونىڭ اسكەري دارىندىلىعى بىزدەن ءبىر باس بيىك تۇردى، نەگىزى ول كەزدە ريم اسكەرى بۇكىل الەمگە تانىمال ەدى. ول ءبىزدىڭ اسكەري سالاعا جۇزدىك، مىڭدىق، ون مىڭدىق، ءجۇز مىڭدىق اتاۋدى كىرگىزدى»، - دەپ جازىپتى (بۇل وسى ەسكەرتكىشتىڭ اشىلۋ سالتاناتىنا ەلىمىزدەن ارنايى بارعان دەلەگاسيانىڭ قۇرامىندا بولعان «ۇلى دالا» قوعامدىق قوزعالىسىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى عابيدەن جەكەيەۆتىڭ ەستەلىگىنەن الىنعان ءۇزىندى. «د» №27(155) 27.06.2012).

ءوزىمىزدىڭ  ادەبي جىرلارىمىزدا ول بىردە باتىر، بىردە جومارت، بىردە بي، داناگوي، ەل باستاعان كوسەم، قاتال قولباسشى، سوڭىندا تۇتاس ەلدى ارتىنان ەرتە العان تەكتىنىڭ ۇرپاعى ەكەندىگى جانە ونىڭ وتە ادىلەتتى بولعاندىعى ايتىلادى. اتيللا تۋرالى اڭىزدار بارلىق تۇركى تەكتەس حالىقتارعا ورتاق تاريحي، ادەبي مۇرا. قازاقتىڭ كونە اڭىزدارىندا جىرلانعان اتتيلا بەينەسى قازاقتىڭ شەجىرە-تاريحى، ادەبيەتى، مادەنيەتىندە وزىندىك الار ورنى ەرەكشە تۇلعا.

شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى اتامىز اتيللانىڭ قايراتكەرلىك، قولباسشىلىق ەرەن ەرلىك ىستەرىن بىلايشا سۋرەتتەگەن: «ايتايىن اتەللانىڭ قىلعان ءىسىن،

سيقىر دەر ويلاعان جۇرت قايرات-كۇشىن.

ازيانى تۇگەل بيلەپ، ەۋروپانىڭ،

كوبى اۋعان اتەللادان قورىققانى ءۇشىن.

اتەللا مۇنجىق حاننىڭ بالاسى ەدى،

باسى ۇلكەن، كەۋدەسى كەڭ، الاسا ەدى.

مىڭ بەس ءجۇز جىلداي بولدى ولگەنىنە،

ونىڭ دا قىلعان ءىسى تاماشا ەدى.

قايتەمىن ايتا بەرىپ العان جەرىن،

اتاڭنىڭ ويعا ءتۇسىر سونداي ەرىن!..

قور بولىپ وسى كۇنى وتىرساڭ دا،

قوزعالسىن وتكەندى ويلاپ ىشتە شەرىڭ!..» دەپ اتيللانى قازاقتىڭ جانە ءوزىنىڭ تىكەلەي اتاسى ەكەنىن ايدان دا انىق ەتىپ جىرعا قوسىپ وتىر.

تۋرا وسىنداي دەرەكتى، ياعني ەدىل قاعاننىڭ تەگى قازاق، ونىڭ «ءناسىلىنىڭ نۇردان جارالعاندىعىن» اداي – توبىشتىڭ - زوربايى بايىمبەت تەلەۋ ۇلى «زامانانىڭ قۇلقىنا» اتتى جىرىندا:

«ەرتەدە وتكەن ەرلەردەن

نوعايلىنىڭ ەدىگە،

شىڭعىستىڭ وتكەن زامانى

اسىلى نۇردان جارالعان،

تايماعان جولدان تابانى» دەپ جىرلاعان.

اتيللا جايىندا تاريحشى-عالىم ع.مەڭدىبايەۆ: «اتيللا  (ەدىل پاتشا) – تاريحي تۇلعا. اسكەري قولباسشى، قوعام قايراتكەرى، كوشپەلى جانە وتىرىقشى مەملەكەت اراسىنداعى رۋحاني، مادەني، ساۋدا ديپلوماتياسىن جۇزەگە اسىرعان بيلەۋشى. ونىڭ ىس-ارەكەتىنەن ءسالت-داستۇردى قاتاڭ ۇستانعان، سونداي-اق ءوزى باسقارىپ وتىرعان حالقىنىڭ ادەت-عۇرپى مەن مادەنيەتىن، ءتىلىن ت.ب. جوعارى باعالاعان بيلەۋشىنىڭ بەينەسىن كورەمىز»، – دەپ ونىڭ قايراتكەرلىگى، ۇيىمداستىرۋشىلىق شەبەرلىگى مەن قارىم-قابىلەتىنە ايرىقشا باعا بەرەدى.

 «ۇلى دالا  مەملەكەتتەرى» دەپ اتالاتىن كىتاپتا اتيللانى جومارت، ادامگەرشىلىك قاسيەتى جوعارى جان دەپ سۋرەتتەگەن. ونى ءتىپتى عۇندار عانا ەمەس، قول استىنداعى حالىقتاردىڭ بارلىعى دا جاقسى كورگەن. بۇنىڭ بارلىعى اتيللانى «قانىشەر، جابايى كوشپەندى، ويران سالۋشى، باسقىنشى» رەتىندە ساناعانداردىڭ پىكىرى جالعان ەكەندىگىن راستايدى. اتيللانىڭ مىنا ءبىر سوزدەرىنەن ونىڭ جورىقتارىنىڭ نەگىزگى ءمانىن تۇسىنۋگە بولادى: «عۇندار! ازاماتتىڭ اق ءولىمى – بورىشىن ادال اتقارعانى. قىزىل قانىڭدى اق جولدا توكپەسەڭ، ەڭسەڭدى باستىرىپ، ەزگىدە جۇرسەڭ، ەر اتىڭنان نە پايدا؟ ءور كەۋدەنى اياققا باستىرىپ، ءوز قۇتىن ءوزى قاشىرىپ ساسقان ادام ساناتتا جوق. باسىڭدى بۇعىپ، بۇقپالاپ كورگەن كۇنىڭ كىمگە ونەگە، كىمگە بولار عيبرات؟».

ەدىل پاتشانىڭ ءومىرى مەن قايراتكەرلىك بولمىسى جايىندا كولەمدى زەرتتەۋ جازعان بەلگىلى عالىم ج.دادەبايەۆ: «نيبەلۋنگتار تۋرالى جىردا» اتيللانىڭ ادالدىعى مەن ازاماتتىعى، اقىلدىلىعى مەن باتىرلىعى كەڭ كورىنىس تاپقان…»، – دەي كەلە، اتالمىش جىر جولىنا ارقاۋ بولعان ەدىلدىڭ بولمىسىن كورسەتەتىن جىر جولدارىنان ءۇزىندى كەلتىرەدى:

ەتسەل داڭقىن اسىردى،

سارايىنا اعىلىپ بار الەمنىڭ باتىرى.

بارىنە دە، قاراماستان قۇدايىنا، دىنىنە،

جومارت بولدى ول، اشىق-جارقىن، سىپايى…

اتتيلا عۇنداردى باستاپ، ريم يمپەرياسىنا جەتىپ، ءبىراز قالالارىن وزدەرىنە باعىندىردى. ريم قالاسىنىڭ قاسىنا كەلىپ، بەيبىت تۇردە جەڭىس تۋىن جەلبىرەتكەن اتيللا ريم استاناسىنا كەلگەندە كەنەتتەن قايتىس بولادى. اتتيلا ولگەنىمەن، ونىڭ قولباسشىلىق، ۇيىمداستىرۋشىلىق، ستراتەگتىك ساياساتىن ونىڭ ءىزباسارلارى ودان ءارى جالعاستىردى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە ەۋروپادا ادامزات تاريحىنداعى بەتبۇرىستى كەزەڭ ورىن العان ەدى.

عۇن يمپەرياسىنىڭ ايگىلى بيلەۋشىسى اتيللانىڭ ديپلوماتيالىق شەبەرلىگى ەرەكشە ءسوز ەتۋگە تۇراتىن جاعداي. ول اسا ءىرى ساياساتكەر، تاماشا ديپلومات، مامىلەگەر. اتيللا كوپتەگەن ماسەلەلەردى كەلىسسوزدەر ارقىلى شەشىپ وتىرعان. ونىڭ تاريحتا الاتىن ورنىن، ماملەگەرلىك تالانتىن ايرىقشا باعالاۋعا بولادى». (ەركىن عالىموۆ (http://turkystan.kz/)).

تاريح تاعلىمى: بۇتكىل جەر بەتىندە قازاق قاعاندارىنان اسقان ادىلەتتى بيلىك يەلەرى ەشقاشان بولىپ كورگەن ەمەس.

ەجەلگى شەجىرە-داستاندارعا، وزگە دە تاريحي زەرتتەۋلەرگە، قاز ادايدىڭ ايگىلى ءبيى الشىن مەڭدالى ۇلىنىڭ «اداي شەجىرەسىنە»، ءوز اتام مەن انامنىڭ ەستەلىكتەرىنە، قازاقتىڭ رۋلىق شەجىرەسىنە جانە ىبىرايىم قۇلىباي ۇلىنىڭ  «قاراش تەگى» داستانىنا سۇيەنە وتىرىپ سارالاساق، ەدىل قاعاننىڭ تەگى تازا قازاق ەكەنىن كورەمىز.  

ەدىل قاعاننىڭ اتا-تەگى قازاق  – بەكارىس  (كىشى ءجۇز) – ون ەكى اتا باي ۇلى – اداي – كەلىمبەردى – توبىش  بولىپ تاراتىلادى (قاز ادايدىڭ رۋلىق شەجىرەسىنەن).          

 «توبىش وسكەن اۋىل، توبىشتان – وراز، بەگەي. ورازدان – جايىق، الىپ. جايىقتان - المەنبەت. المەنبەتتەن – تابىناي، زورباي، شوڭاي، باۋبەك، تەكە. بۇلار ەل اراسىندا بەس المەنبەت اتالادى.

      ...تابىنايدان – ارىستانباي، داۋىلباي، تابىلدى.

      ...زوربايدان – توقاباي، جاڭاي، تولەكە، وتەعۇل، قۇلبالاسى. بۇلار ەل اراسىندا بەس زورباي اتالعان.

      ...جاڭاي وسكەن اۋىل.  ودان ءالى، تاسىم، رىسباي، تويان، قوجانازار، كوتەن.

      ...قوجانازار وسكەن اۋىل، ءوزى ەل اراسىندا ابىرويلى، اقىلدى كىسىلەردىڭ ءبىرى بولعان. قوجانازاردان – ساركەن، شوماق، تاعان، ءتۇنقاتار، شونتى، قوشان، ەسبەردى.

      ...تولەكەدەن – قامىسباي، قارجاۋ، دورال، كۇمىسباي.

      ...شوڭايدان – بوگەمباي، توقسانباي، بوقاي.

      ...باۋبەك – ءبورىباي، مالتابار، قۇلشىعاي، تايسارى، جاراس، قۇداس.

      ...قوجا. قوجانىڭ اتى – نازار، سودان شالمالى جانە قوڭىر ءۇيلى تاراعان. قوڭىر ءۇيلى قوجادان – كىلەن، مۇرىن. كىلەننەن – اندىقوجا، ايتقوجا. اندىقوجادان – قوڭىرباي، مالعارا، ماتاي. ماتايدان – دەربىسالى، وتەمىس، ودان – بايبولدى. قوڭىربايدان – ۇپىك، جايىق، قىرداسىن، ابەك. مالعارادان – ءىزباسار، جاباعى، ايتۋار، كۇنتۋار، ەلەۋ.

...شەگەم. الىپتان شەگەم بولادى. شەگەمنەن – بابىق، سىرلىباي، جاۋباسار، وجاۋ، قاراش.

...قاراش. قاراش وسكەن اۋىل. قاراشتان – ەلتوزەر، وتەپ، جادىك (بالۋان قاراش اتالادى) (ماڭعىستاۋ ەنسيكلوپەدياسى. الماتى، 1997، 203-204 بەتتەر).

 «توبىشتىڭ ەكى ايەلىنەن ءۇش بالاسى بولعان: وراز، بەگەي، كوپەس. ورازدان: شەگەم مەن جايىق،    بەگەيدەن ءقادىرقۇل، كوپەستەن ەدىل تۋعان. كوپەس 32 جاسىندا دۇنيە سالادى.  ەدىل 11 جاسىندا جەتىم قالىپ، بەگەيدىڭ تاربيەسىندە وسەدى. 19 جاسىندا تاما نۇرماعانبەتتىڭ قىزى ايبارشانى ايتتىرىپ، قالىڭ بەرىپ شەگەم ۇيلەندىرەدى. ايبارشا كەلىن بولىپ شەگەمنىڭ قولىنا تۇسەدى. سول ۇيلەنگەن جىلى ەدىل اعاسى بەگەيمەن ەل شەتىنە تيگەن جاۋ قالماققا اتتانادى. ارادان ءبىراز ۋاقىت وتكەسىن بەگەي باتىر جاۋدى جەڭىپ، ءىنىسى ەدىلدەن ايرىلىپ اۋىلعا قايتىپ كەلەدى.

«سەگىز ارىس ادايدىڭ

بىرەۋى توبىش بەلگىلى،

ءسان-سالتانات جاعىنان

 بولماعان ەشبىر كەمدىگى.

...قاي جاعىنان الساق تا

باسىنان باعى تايماعان.

...توبىشتىڭ ءۇش بالاسى،

وراز، بەگەي، كوپەس-تى،

ەرلىگىمەن ۇشەۋى

بولىپتى ەلدىڭ پاناسى.

وراز اسقان اقىلدى

بەگەي ءسىرا باتىر – دى،

كوپەستە بولدى باتىل – دى،

زامانىندا ولاردىڭ

جاۋگەرشىلىك كوپ ەدى.

بەگەي باتىر باس بولىپ

قورعاعان جاۋدان كوپ ەلدى،

ورازدان جايىق، شەگەم – ءدى،

بەگەيدەن تۋعان ءقادىرقۇل،

كوپەستىڭ ۇلى ەر ەدىل،   

زامانىندا ولاردىڭ

ورىندالعان دەگەنى.

سول سەبەپتى ولاردى

 «ءۇش توبىش» دەيتىن ءوز ەلى،

...ءۇش توبىشتىڭ كەنجەسى

كوپەس ەردىڭ اقتىعى

قاراشتى ايتىپ بەرەيىن

ون بىرگە ەدىل تولعاندا

كوپەس دەگەن بابامىز

وتكەن ەكەن دۇنيەدەن.

سودان بىلاي ەر بەگەي

كوپەستىڭ ۇلى ەدىلدى

تاربيە بەرىپ جاسىنان

ۇيرەتىپ ونەر نەلەردى

ەپتىلىككە باۋلىدى

توپقا سالدى جاسىنان.

سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى      

وسىلاي ءوستى جاس ۇلان...» (جىر-داريا. «قاراش تەگى» 394 بەت). وسىلايشا، بەگەي اتامىزدىڭ اتى تەك قانا ەر (باتىر) بولعانىمەن ەمەس، ەدىل پاتشاعا ۇلى ۇستاز بولعاندىعىمەن دە شىققان. جىردا ارى قاراي ەدىل پاتشانىڭ ۇرپاقتارى قاراشتار جايلى ايتىلادى.

        جىردىڭ اۆتورى  ماڭعىستاۋلىق ىبىرايىم احۋن قۇلىباي ۇلى (1886-1982). تاريحات (سوپىلىق ءىلىم) جولىن ۇستانعان  يسلام ءدىنىنىڭ ۇلى عۇلاما، شەجىرەشىسى. اتا-تەگى:  اداي – كەلىمبەردى – توبىش – كوپەس — ەدىل – قاراش بولىپ تاراتىلادى. بۇل ءبىزدىڭ اڭگىمەمىزگە ارقاۋ بولىپ وتىرعان ايگىلى ەدىل (اتتيلا) پاتشانىڭ تىكەلەي ۇرپاعى. بۇل اۋلەتتەن (توبىشتاردان) ەدىل پاتشادان دا باسقا بۇكىل الەمدى بيلەگەن الىپ ەر توبىش (لاقاپ اتى افراسياب، بۇدان 2700 جىلدار بۇرىن بالاساعۇن قالاسىن سالدىرعان، بۇگىنگى ەۆروپاداعى الىپ (ءالپى) تاۋى سول اتالارىمىزدىڭ اتىنان قالعان)، ايگىلى وعىز (وگىز) قاعان، ايگىلى وراق باتىر، ەر ماماي (بۇگىنگى رەسەي جەرىندەگى ماماي قورعانى سول اتامىزدىڭ اتىنان قالعان)، قاراساي، قازي اتتى قوس باتىرلار (بۇلاردىڭ ءبارى قازاقتىڭ «باتىرلار جىرىنىڭ» باستى كەيىپكەرلەرى)، پارسىنىڭ كير پاتشاسىنىڭ جاۋلاۋشى اسكەرىن  تالقانداپ، پاتشاسىنىڭ باسىن قان تولعان تورسىققا سالىپ «اڭساعانىڭ قان بولسا ءىش كەرەگىڭشە دەپ قاقپاعا ىلگەن» تۇمار حانىم (توميريس)، قازاقتىڭ ۇلى ءدىن عۇلاماسى قوجا احمەت ياسساۋي، قوي مەن قويشىنىڭ ءپىرى شوپان اتا ت.ب. شىققان.

       «تەكتىدەن تەكتى تۋادى» دەپ اتام قازاق بەكەر ايتپاعان. ادايدىڭ ايگىلى ءبيى الشىن مەڭدالى ۇلى مەن زامانىمىزدىڭ زاڭعار جازۋشىسى جانە قوعام قايراتكەرى ءابىش كەكىلبايەۆتاردا وسى توبىش اتا ۇرپاقتارى بولىپ تابىلادى.

«...سول ەدىل دۇنيەنى تىتىرەتكەن قولباسشىنىڭ ءبىرى بولعان. از جىلدىڭ ىشىندە ەۋروپانىڭ ورتاسىن ويىپ، ءىرى مەملەكەت قۇردى. زامانىندا كورگەن ادامداردىڭ سيپاتتاۋىنشا، سىرت ءپىشىنى ەۋروپالىقتارعا وعاش كورىنسە كەرەك: تاپال بويلى، قۇرىش دەنەلى، قارا تورى، قىسىق كوز، ءتامپىش مۇرىن، كوسە، ءتۇسى سۋىق، ايبارلى. ...ءور كوكىرەك، تاكاپپار، ايباتتى، اسا ايلاكەر، ءوز تۋمالارىنا عانا ەمەس، جاۋىنا دا ادىلەتتى باسشى بولدى، سوندىقتان دا بۇراتانا حالىقتار دا وعان ءوز ىرقىمەن باعىندى».

بۇل – ەۋروپالىقتاردىڭ پىكىرى، ف.ا.بروكگاۋز بەن ي.ا.ەفروننىڭ «ەنسيكلوپەديالىق لۇعاتىنان» الىپ وتىرمىن دەپ جازىپتى ب.ق.الباني ءوزىنىڭ «قازاقيا» اتتى كىتابىندا. الماتى 1998. (23 بەت).

وسى توبىشتاردىڭ ۇرپاقتارىنان، ياعني ەدىل قاعاننىڭ  ارعى اتالارىنان ەجەلگى تاريحتاعى ايگىلىلەرىنىڭ ءبىرى الىپ ەر توبىش بولىپ تابىلادى.

توبىش – ورازدىڭ ۇرپاعى الىپ ەر توبىش (پارسى جازبا دەرەكتەرىندە افراسياب، «اۆەستالىق» ەسىمى «فرانگراسيان»، كەيبىر دەرەكتەردە الىپ ەر توبا، الىپ ەر تونا، الىپ ەر توڭا، الىپ ەر تونعا،  الىپ ەر تۇنعا) جايلى ماحمۋد قاشقاري دەرەكتى بىرنەشە تاريحي نوۆەللالاردان تۇراتىن «تۇركى ۇستەۋلەرىنىڭ سوزدىگى» دەگەن بەلگىلى ەڭبەگىندە تومەندەگىدەي دەرەك بەرەدى. «قازويىننىڭ توڭىرەگىندە افراسيابتىڭ قىزى قاز فارانقىز اڭ اۋلاعان قۇم بەكىنىس بار. افراسياب مارى قالاسىن تۇرعىزعان. قازىرگى جارىكەنت قالاسىنىڭ تۇبىندە ديزراين نەمەسە مىس قامالىنىڭ قالدىقتارى ساقتالعان. م. ءقاشقاريدىڭ ايتۋىنشا قاز فارانقىزدىڭ جۇبايى سياۋىش وسىندا ولتىرىلگەن». (قازاقستان تاريحى 1 توم. 65 بەت).

ەۆروسەنتريستىك تانىمداعى عالىمدار سانالى تۇردە تۇمشالاعان سكيفتەر، ساقتار تۋرالى تاريحي زەرتتەۋلەر كەرەعار بولىپ كەلە جاتقانى دا شىندىق. مۋرات ادجي رەسەي تاريحشىلارىنىڭ سكيفتەر مەن ساقتار تۋرالى تاريحي شىندىقتاردىڭ بەتىپ اشپاۋعا تىرىسىپ وتىرعان دۇمبىلەز قالپىن دالەلدى دە نانىمدى تۇردە سىنعا الدى. مىنە، وسى قۇبىلىستاردى ەسكەرە وتىرىپ، ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى ءۇ11 عاسىردا تۇرىك تايپالارىن بىرىكتىرىپ، ۇلى تۇران ولكەسىندە قۇرىلعان ۇلى قاعاندىق حاقىندا ءسوز ەتكىمىز كەلەدى. بۇلار تۋرالى تاريحي جازبا دەرەك كوزدەرى زورواستريزم ءدىنىنىڭ قاسيەتتى كىتابى «اۆەستادا» باياندالعان. تۇراننىڭ ۇلى قاعانى الىپ ەر توڭا «اۆەستادا» افراسياب اتىمەن بەرىلىپ وتىرادى. («اۆەستا». تەگەران، 1991، 1-2 توم).

«الىپ ەر توڭا نەمەسە افراسياب تۇران جەرىنەن شىققان ۇلى تاريحي تۇلعا ەكەنىن بۇكىل الەم جۇرتشىلىعى مويىندايدى.

       افراسياب «اۆەستادا» دا تاريحي تۇلعا ءارى ميفولوگيالىق كەيىپكەر رەتىندە تانىلادى. ءبىراق بىزدەر الىپ ەر توڭانىڭ تاريحتاعى افراسياب قاعان ەكەندىگىن، ال افراسيابتىڭ ءوزى الىپ ەر توڭا ەكەنىن كوپكە دەيىن اجىراتا الماي كەلدىك ەمەس پە؟ قاشان ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ «قۇتاتعۋ بىلىگىن» وقىعاندا، الىپ ەر توڭا ەكەنىن ءبىر اق بىلدىك ەمەس پە؟ وسىدان كەيىن عانا ۇلى فيلولوگ م.ءقاشقاريدىڭ «تۇرىك سوزدىگىندە» ەپوستىق جىر ۇزىندىلەرىندەگى باس كەيىپكەر الىپ ەر توڭاعا نازار اۋدارا باستادىق.

       تۇراننىڭ ۇلى قاعانى الىپ ەر توڭانى تاريحتا بولعان، بولىپ وتكەن تاريحي تۇلعا رەتىندە جانە ول جايلى جازىلعان ەپيكالىق تاريحي جىر ۇزىندىلەرىندەگى باستى كەيىپكەر رەتىندە تانىپ بىلۋگە ۇمتىلدىق.

       الىپ ەر توڭانىڭ ازان شاقىرىپ قويعان اتى ماداي (مان اداي. ياعني ماڭعىستاۋلىق ادايلار م.ق.)  ەكەندىگىن ءبىلىپ وتىرمىز... ال، الىپ ەر توڭا ونىڭ حالىق اتاپ كەتكەن ماداق اتى ەكەن. «الىپ» دەگەن ءسوز بۇكىل تۇرىك حالىقتارىنا ورتاق ماعىنادا ايتىلاتىن وتە كۇشتى باتىر، قولباسشى ءباھادۇر دەگەن ماعىنانى بەرەدى ەكەن. «ەر» ءسوزى باتىرلىعىمەن داڭقى شىعىپ، بۇكىل ءجۇرت ارداقتاعان ارىستان جۇرەكتى، جولبارىس جۇرەكتى جاۋىنگەر جاندارعا بەرىلەدى ەكەن. مىسالى، قازاق ەپوستارىنداعى ەرسايىن، ەرتارعىن، ەركوكشە اتاۋلارىنان كورىنىپ تۇر.

      افراسيابتىڭ ارتىندا بارماق، بارساعان دەگەن ۇلدارى مەن قاز ەسىمدى قىز قالعان. قىزى كازۆين، كۋم قالالارىن سالدىرىپ، شۋ وزەنى بويىندا بولىپ قالا سالۋمەن دە اينالىسقان.

      الىپ ەر توڭا تاريحي تۇلعا بولۋى سەبەپتى دە تاريحشى م.ح.دۋلاتي ونىڭ اتا تەك شەجىرەسىنە نازار اۋدارعان. ويتكەنى م.ح.ءدۋلاتيدىڭ ءوزى الىپ ەر توڭا بيلەگەن تۇران جەرىنىڭ ءبىر ولكەسىنىڭ تاريحى مەن شەجىرە، اڭىز-اڭگىمەلەرىن جاسىنان ويعا توقىپ، وتكەن تاريح قويناۋىنان سىر تارتقاندىقتان دا يران-تۇران حالىقتارىنىڭ وتكەنىنە وي جىبەرمەي تۇرا الماعان. ...م.ح. ءدۋلاتيدىڭ مالىمدەۋىندە ۇلى تۇراننىڭ ۇلى قاعانىنىڭ ارعى باباسى – افريددۋڭ. ودان تۋعان تۇر، ونىڭ ۇلى داد نيشين، ودان تاراعان پيشەننەن الىپ ەر توڭا تۋادى. الىپ ەر توڭانىڭ اتاتەگى ايتۋلى تۇرىك تايپالارىنىڭ بىرىنەن شىققانىن بيچۋرين دە اتاپ وتەدى.

      ...الىپ ەر توڭا تۋرالى ەپيكالىق تاريحي جىردىڭ تىلىندە اراب، پارسى تىلدەرىندەگى سوزدەر ۇشىراسپايدى. تازا ءمولدىر سول تۇستا سويلەنگەن تۇرىك ءتىلى نەگىزىندە جازىلعان» (م.مىرزاحمەت ۇلى «تۇركىستان تاراز اراسى...» استانا-2002. 159-162 بەتتەر).

       تۇران دەمەكشى، ماڭعىستاۋداعى تۇر، تۇران، قارا تۇران، بەل تۇران (ناعىز تۇران) دەگەن توپونوميكالىق اتاۋلار تۇراندىقتاردىڭ تەگىنىڭ قازاق ەكەندىگىنەن ايقىن حابار بەرىپ تۇرعان جوق پا؟ ەندى وسىنىڭ ۇستىنە اتام قازاقتىڭ سوزدىك قورىنداعى تۇراننىڭ ءسوز ءتۇبىرى (ءوز ءتۇبى، ءوز اتاسى) ۇر، ۇرا، ۇران، ءۇر، ءتۇر، تۇرىك (تۇر جىگى (رۋى)) دەگەن ۇعىمدار مەن ەل ەسىمدى قوسىپ قويساڭىز ءتىپتى دە جاڭىلىسپايسىز.

«تۇرىكتەردىڭ ۇلى حانى افراسيابتى تونعا الىپ ەر دەپ اتايتىن ەدى. بۇل – جولبارىس سياقتى كۇشتى باتىر ادام دەۋ «(ماحمۋد قوشعاري. ديەۆونۋ لۋعوت يت-تۋرك. ت.111، توشكەنت، 379 بەت).

 «شاحنامادا» «افراسياب – پاشانع ۇلى، ال پاشانگ زادشام ۇلى، زادشام تۋر ۇلى، تۋر فاريدۋن ۇلى» دەلىنگەن.

 «بۋنداحيشن» اتتى ەڭبەكتە: «افراسياب-پاناع ۇلى، پاشانگ زاەشم (زادشام ۇلى)، ول تۋرگ ۇلى، تۋرگ سەندەن ءيساپ ۇلى، بۇل بولسا فەرەيدۋن ۇلى (فاريدۋن)»، - دەپ جازىلعان.

«شاحنامادا» ءنۇزاردىڭ كوپتەگەن باتىرلىق ارەكەتتەرى سۋرەتتەلەدى. يران مەن تۇران اراسىنداعى ءبىر كەسكىلەسكەن شايقاستا ءنۇزار افراسياب قولىنان قازا تابادى. افراسياب وسىلايشا، ءبىر كەزدەرى مانوۋچەھردىڭ قولىنان قازا تاپقان اتاسى تۋردىڭ كەگىن الادى. سودان يران ەلى ۇلكەن داعدارىسقا ۇشىراپ،  افراسياب  ون  ەكى  جىل  بويى  يران  تاعىنا  وتىرادى.    ( س.ءابۋشارىپ. «تۇراننىڭ ۇلى قاعانى – الىپ ەر تونعا». الاش جورنالى. №5 (26)، 2009).

 «ساقتاردىڭ يراندىقتار افراسياب دەپ اتاعان اسا كورنەكتى دە قۋاتتى كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى الىپ ەر توڭا. عۇنداردىڭ بولاشاق باسشىسى مودە افراسيابتىڭ ونىنشى ۇرپاعى. افراسياب ب.ز.ب. ءۇىى عاسىردا ءومىر سۇرگەن» - دەپ جازىپتى يلماز وزتۋنا «وسپان مەملەكەتىنىڭ تاريحى» اتتى ەڭبەگىندە. (ستامبۋل. 1986. 22 بەت).

 «مىرزا حايدار دۋلاتتىڭ ءوزى جانە ەڭبەگى تۋرالى تۇركىتانۋشى عالىم ن.كەلىمبەتوۆ: «قازاقتىڭ تۇڭعىش تاريحشىسى حايدار دۋلاتتىڭ ايتۋى بويىنشا الىپ ەر توڭا باتىردىڭ، ياعني افراسيابتىڭ اكەسى پيشەن (بەشەن)، پيشەنداد – ءنيشيننىڭ بالاسى، داد پيشين – تۇردىڭ بالاسى، ال تۇر بولسا، افريدۋننىڭ بالاسى،  بۇل دەرەكتەر «تاريح-ي-گۋزيدە» كىتابى بويىنشا كەلتىرىلىپ وتىر. ال، مۇنىڭ ءوزى حوجا راشيد-ەد-دين ەڭبەگىنەن الىنعان ەدى» (24،17)، مىرزا حايداردىڭ ەڭبەگىن تاريحي دەرەك رەتىندە پايدالانعان (يسلام جەمەنەي. مۇحاممەد حايدار دۋلات (مونوگرافيا) الماتى-2007. 51 بەت).

        وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي الىپ ەر توبىشتىڭ تەگى ءار ءتۇرلى دەرەك كوزدەرىندە ءار ءتۇرلى بولىپ جازىلعان. بۇزىلماي جازىلعانى جالعىز تۇر  اتامىزدىڭ اتى.  سەبەبى، تۇر اتامىزدىڭ اتىن بۇزىپ جازساڭ، بۇعان ەشكىم دە سەنبەس ەدى. بۇكىل تۇرىك پەن تۇران اتانعان ەلدەر باستاۋىن وسى اتامىزدىڭ اتىنان الادى.

        ءبارىنىڭ ىشىندە شىندىققا كەلەتىنى مۇحاممەد حايدار دۋلاتيدىڭ كەلتىرگەن دەرەگى بولىپ تابىلادى. بۇل جەردە الىپ ەر توڭانى – الىپ ەر توبىش،