(عىلىمىي دەرەكتى جانە قىزىقتى اڭگىمە)
قىزعانىش – ادام پسيحولوگياسىنداعى ەڭ كۇردەلى ەموسيالاردىڭ ءبىرى. ول ءوزىن باسقالارمەن سالىستىرۋ، باسەكەلەستىك، قورقىنىش، سەنىمسىزدىك سياقتى سەزىمدەردەن تۋىندايدى. بۇل ەموسيا ادامنىڭ ميىندا باستالىپ، بۇكىل اعزاعا اسەر ەتەدى. قىزعانىشتى جەڭۋ ءۇشىن ونىڭ پايدا بولۋ مەحانيزمىن ءتۇسىنۋ جانە ونى باسقارۋ جولدارىن ءبىلۋ ماڭىزدى.
قىزعانىشتىڭ پايدا بولۋى اسەرى
قىزعانىشتىڭ قايدان باستالاتىنى تۋرالى عىلىمدا ناقتى زەرتتەۋلەر بار. ول ميدىڭ ليمبيكالىق جۇيەسىندە، اسىرەسە اميگدالا مەن الدىڭعى بەلدەۋ قىرتىسىندا قالىپتاسادى. قىزعانىش سەزىمى كەزىندە كورتيزول (سترەسس گورمونى) دەڭگەيى ارتىپ، ادامدا اشۋ، مازاسىزدىق، كۇيزەلىس كۇشەيەدى. سونىمەن قاتار، تەستوستەرون گورمونىنىڭ اسەرىنەن اگرەسسيا ارتۋى مۇمكىن.
قىزعانىشتىڭ ۇزاق ۋاقىت ساقتالۋى
پسيحولوگيالىق كۇيزەلىس (ۇيقىسىزدىق، دەپرەسسيا)؛
دەنساۋلىققا زيان (قان قىسىمىنىڭ جوعارىلاۋى، جۇرەك-قان تامىرلارى اۋرۋلارى)؛
قارىم-قاتىناستى بۇزۋ (ادامدارمەن اراداعى سەنىمسىزدىك، داۋ-جانجال).
سوندىقتان قىزعانىشتى تەجەۋ جانە ونى باسقارۋ – ادامنىڭ ەموسيونالدىق ينتەللەكتىنىڭ ماڭىزدى بولىگى.
قىزعانىشتى قالاي جەڭۋگە بولادى؟
1. ءوزىڭىزدى تانۋ جانە قابىلداۋ:
قىزعانىشتىڭ ءتۇپ-تامىرىن تابۋ. قانداي جاعدايلاردا قىزعانىش سەزىنەسىز؟ بۇل سەنىمسىزدىك پە، وتكەن جاراقاتتار ما، الدە قوعامنىڭ اسەرى مە؟ سەبەبىن ءتۇسىنۋ – ونى جەڭۋدىڭ العاشقى قادامى. ءوزىڭىزدى باسقالارمەن سالىستىرماۋ. ءار ادامنىڭ ءومىر جولى ءارتۇرلى. بىرەۋدىڭ جەتىستىگى ءسىزدىڭ جەتىستىگىڭىزگە كولەڭكە تۇسىرمەيدى.
2. كوزقاراستى وزگەرتۋ: قىزعانىشتى موتيۆاسياعا اينالدىرۋ. ەگەر بىرەۋدىڭ جەتىستىگى ءسىزدى قىزعاندىرسا، ونى شابىت كوزى رەتىندە قابىلداڭىز. بۇل ءسىزدىڭ دە دامي الاتىنىڭىزدى كورسەتەدى. راقمەت ايتۋ داعدىسىن دامىتۋ. وزىڭىزدە بار نارسەلەر ءۇشىن العىس ءبىلدىرۋ قىزعانىشتى السىرەتەدى. بۇل – ءپوزيتيۆتى ويلاۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى ءادىسى.
3. ەموسياڭىزدى باسقارۋ: مەديتاسيا جانە تىنىس الۋ جاتتىعۋلارى. قىزعانىش سەزىمى پايدا بولعاندا، تەرەڭ دەم الىپ، ويىڭىزدى جيناقتاڭىز. جازۋ ءادىسى. قىزعانىش سەزىمى مازالاعاندا، ونى قاعازعا ءتۇسىرىپ، وزىڭىزگە سۇراق قويىڭىز: “مەن نە ءۇشىن بۇلاي سەزىنەمىن؟” وسىلايشا، ونى تالداپ، ەموسيانى السىرەتە الاسىز.
4. قارىم-قاتىناستى جاقسارتۋ: اشىق سويلەسۋ. ەگەر ءسىز بىرەۋگە قىزعانىش سەزىنسەڭىز، ونى وزىڭىزبەن نەمەسە سول اداممەن تالقىلاۋ پايدالى بولۋى مۇمكىن. اشىق ديالوگ سەنىمدى ارتتىرادى. جاعىمدى ورتا قالىپتاستىرۋ. تەرىس ويلار مەن نەگاتيۆتى ادامداردان الشاق بولۋ قىزعانىشتى ازايتادى.
5. ءوزىن-وزى دامىتۋ: جەكە ماقساتتارىڭىزدى انىقتاۋ. باسقالاردىڭ جەتىستىگىنە ەمەس، ءوز ماقساتىڭىزعا نازار اۋدارىڭىز. وزىڭىزگە ينۆەستيسيا جاساۋ. ءبىلىم الۋ، جاڭا داعدىلار يگەرۋ، سپورتپەن اينالىسۋ – ءوزىڭىزدى دامىتۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى جولدارى.
قىزعانىش – ادام تابيعاتىنا ءتان ەموسيا، ءبىراق ونى جەڭۋگە جانە باسقارۋعا بولادى. ول ادامنىڭ ميىندا باستالىپ، بۇكىل اعزاعا اسەر ەتەدى. ونى جەڭۋ ءۇشىن ءوزىمىزدى تانۋ، ەموسيامىزدى باقىلاۋ، ءپوزيتيۆتى ويلاۋ جانە ءوزىن-وزى دامىتۋ ماڭىزدى. ەگەر قىزعانىشتى دۇرىس باعىتتا قولدانساق، ول ءبىزدىڭ موتيۆاسيامىزعا اينالىپ، جەكە دامۋىمىزعا ىقپال ەتە الادى.
قىزعانىش- جانۋار مەن وسىمدىكتە دە
بولادى
قىزعانىش – ادام عانا ەمەس، جانۋارلار مەن وسىمدىكتەر الەمىندە دە كەزدەسەتىن قۇبىلىس. عالىمدار قىزعانىشتىڭ بيولوگيالىق، پسيحولوگيالىق جانە ەۆوليۋسيالىق نەگىزدەرى بار ەكەنىن دالەلدەگەن. بۇل ەموسيا باسەكەلەستىكپەن، قورعانىس ينستينكتىمەن جانە تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەسپەن تىكەلەي بايلانىستى.
جانۋارلار الەمىندەگى قىزعانىش
قىزعانىشتىڭ جانۋارلاردا بار ەكەنىن كوپتەگەن عىلىمي زەرتتەۋلەر دالەلدەدى. ولاردا دا تەرريتوريا، تاماق، سەرىكتەس، ادامداردىڭ كوڭىلى ءۇشىن باسەكەلەستىك بار.
يتتەردەگى قىزعانىش
زەرتتەۋ: كاليفورنيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ (UC San Diego) عالىمدارى يتتەردىڭ قىزعانىش سەزىنەتىنىن انىقتاعان. ەكسپەريمەنتتە يت يەلەرى ويىنشىق ءيتتى ەركەلەتكەندە، ولاردىڭ شىن يتتەرى بۇعان قىزعانىشپەن قاراپ، كەيدە ءۇرىپ، يتەرىپ، يەسىن وزىنە بۇرۋعا تىرىسقان.
مىسال: ەگەر ۇيدەگى ەكى ءيتتىڭ ءبىرىن كوبىرەك ەركەلەتسەڭىز، ەكىنشىسى رەنجىپ، نازار اۋدارتۋعا تىرىسادى. بۇل – يتتەردە قىزعانىش سەزىمىنىڭ بار ەكەنىن كورسەتەدى.
ماڭعاز مىسىقتاردىڭ قىزعانىشى
مىسىقتار دا يەلەرىنىڭ نازارىن وزدەرىنە اۋدارۋعا تىرىسادى. ەگەر يەسى باسقا مىسىقتى نەمەسە ءتىپتى ادامدى كوبىرەك ەركەلەتسە، ول نازاردان تىس قالعان مىسىق قاساقانا زيانكەستىك (مەبەل تىرناۋ، قۇمىرانى قۇلاتۋ) جاساۋى مۇمكىن.
قۇستاردىڭ قىزعانىشى
توتىقۇستار مەن قارعالار ءوز يەلەرىنە نەمەسە جۇپتارىنا قاتتى باۋىر باسادى. ەگەر يەسى باسقا قۇسپەن نەمەسە اداممەن كوبىرەك سويلەسسە، ولار نازارىن قايتارۋ ءۇشىن ەرەكشە دىبىستار شىعارادى نەمەسە ءتىپتى شابۋىلداۋى مۇمكىن.
مايمىلدارداعى قىزعانىش
زەرتتەۋ: ەموري ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عالىمدارى كاپۋسين مايمىلدارى اراسىندا ەكسپەريمەنت جاساعان. ەگەر ءبىر مايمىلعا ءدامدى تاعام (ءجۇزىم)، ال ەكىنشىسىنە قاراپايىم تاماق (قيار) بەرىلسە، تومەن ساپالى تاماق العان مايمىل رەنجىگەن، ءتىپتى تاماقتى لاقتىرىپ جىبەرگەن. بۇل ادىلەتسىزدىك سەزىمى مەن قىزعانىشتىڭ جانۋارلاردا بار ەكەنىن دالەلدەيدى.
وسىمدىكتەر الەمىندەگى قىزعانىش
(باسەكەلەستىك)
وسىمدىكتەردە ادام نەمەسە جانۋارلارداعىداي ەموسيالار جوق، ءبىراق ولار تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەس بارىسىندا بىر-بىرىمەن باسەكەلەسىپ، ءتىپتى “قىزعانىش” بەلگىلەرىن كورسەتەدى.
تامىرلار ارقىلى باسەكەلەستىك
وسىمدىكتەر توپىراقتاعى قورەكتىك زاتتار مەن سۋدى كوبىرەك ءسىڭىرۋ ءۇشىن كۇرەسەدى. ەگەر ءبىر وسىمدىك جانىنداعى وسىمدىككە قاراعاندا تەزىرەك تامىر جايسا، ول سۋدى كوبىرەك تارتىپ، ەكىنشىسىن السىرەتۋى مۇمكىن.
مىسال: ورمان اعاشتارى كۇن ساۋلەسىن الۋ ءۇشىن بىر-بىرىمەن باسەكەلەسەدى. كەيبىر وسىمدىكتەر (ليانالار، پارازيت وسىمدىكتەر) باسقا اعاشتاردى وراپ، ولاردى كولەڭكەدە قالدىرىپ، وسۋىنە كەدەرگى جاسايدى.
اللەلوپاتيا – حيميالىق باسەكەلەستىك
كەيبىر وسىمدىكتەر باسەكەلەستەرىن باسىپ تاستاۋ ءۇشىن ۋلى زاتتار (توكسيندەر) بولەدى.
مىسال:
جاڭعاق اعاشى (Juglans nigra) تامىرىنان “يۋگلون” دەپ اتالاتىن زات ءبولىپ، جانىنداعى وسىمدىكتەردىڭ ءوسۋىن تەجەيدى.
جۋسان (Artemisia) اينالاسىنداعى وسىمدىكتەردىڭ تامىرىنا ۋلى زاتتار ءبولىپ، ولاردى السىرەتەدى.
وسىمدىكتەردىڭ كولەڭكە ءۇشىن كۇرەسى
كەيبىر وسىمدىكتەر بيىكتەۋ ءوسىپ، جاپىراقتارىن كەڭگە جايىپ، باسقا وسىمدىكتەردى كولەڭكەدە قالدىرادى.
مىسال: تروپيكالىق ورمانداردا ليانالار ۇلكەن اعاشتاردى وراپ، جارىققا شىعۋعا تىرىسادى. ال تومەندەگى وسىمدىكتەر كۇن ساۋلەسى جەتىسپەگەندىكتەن السىرەيدى.
قىزعانىشتىڭ ەۆوليۋسيالىق ماڭىزى
قىزعانىش – تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەستە ماڭىزدى ءرول اتقارادى. ادامداردا، جانۋارلاردا جانە وسىمدىكتەردە بۇل ەموسيا مەن قۇبىلىس باسەكەلەستىك ارقىلى رەسۋرستاردى، نازاردى جانە ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىندىگىن ارتتىرۋعا كومەكتەسەدى.
ادامداردا قىزعانىش دامۋعا، جەتىستىككە جەتۋگە ىنتالاندىرۋى مۇمكىن.
جانۋارلاردا بۇل ينستينكت ارقىلى تاماق، جۇپ، تەرريتوريا ءۇشىن كۇرەس جۇزەگە اسادى.
وسىمدىكتەردە بۇل تابيعي ىرىكتەلىس ارقىلى ەڭ مىقتىلاردىڭ ءومىر سۇرۋىنە كومەكتەسەدى.
قىزعانىش – تەك ادامعا عانا ءتان ەمەس، ول تابيعاتتاعى بارلىق تىرشىلىك يەلەرىندە ءارتۇرلى فورمادا كورىنەدى. جانۋارلار ونى مىنەز-قۇلقى ارقىلى بىلدىرسە، وسىمدىكتەر تىرشىلىك ءۇشىن باسەكەلەستىك ارقىلى كورسەتەدى. بۇل ەموسيا ەۆوليۋسيا مەن تابيعي سۇرىپتالۋدىڭ ماڭىزدى بولىگى بولىپ تابىلادى. قىزعانىشتى دۇرىس باعىتتا پايدالانا بىلسەك، ول دامۋعا، ال تەرىس اسەر ەتسە، كۇيزەلىسكە الىپ كەلۋى مۇمكىن.
ماقالا اۆتورى: بولات بوپاي ۇلى
پىكىر قالدىرۋ