«پالەنشە نومەرلى ا قالادان ب قالاسىنا قاتىنايتىن ۇشاق بورتىنا وتىرعىزۋ باستالدى»... ءالقيسسا، جۇرت قۇلاعىنا جاتىق بولعان وسى ءسوز ايتىلعان سوڭ بىرنەشە مينۋتتاردان سوڭ جولاۋشى مەن تەكسەرۋشى اراسىندا تارتىس باستالادى. سەنىمدى ايتاتىن سەبەبىمىز – كەيىنگى كەزدەردە الەۋمەتتىك جەلىدە جولىنان جاڭىلمايتىن جاتتاندى سەنارييگە نەگىزدەلگەن شۋ جيىلەپ كەتتى. ءبىر عانا ماسەلە – ەكى ءتۇرلى ۇستانىم. ماسەلەمىز – قازاقتىڭ قاسيەتتى مادەني جادىگەرى سانالاتىن دومبىرانىڭ قول جۇگى رەتىندە ۇشاق بورتىنا جىبەرىلمەۋى. جولاۋشى سۇراققا مورالدىق تۇرعىدان قارايدى، اۋە كومپانياسى وكىلدەرى قاۋىپسىزدىك ءھام ءتارتىپ راكۋرسىنان باعا بەرەدى. ءبىتتى! ءبىراق بىتپەيتىن داۋ، شەشىلمەيتىن ءتۇيىن! 

«قيلى زامانداردان جانكەشتىلىكپەن ءوتىپ، ازات ەلىڭنىڭ ازاماتى رەتىندە وتاندىق اۋە كومپانياسىنىڭ مەنشىگىندەگى اۋە لاينەرىنە ۇلتتىق ۆاليۋتا – تەڭگەگە بيلەت الىپ، كوك پاسپورت نە ءتولقۇجاتتى تەكسەرتىپ، ۇلان-عايىر اتامەكەننىڭ ءبىر بۇرىشىنا اتتانعاندا سول ۇلتتىڭ قايعىسى مەن مۇڭىن، تاريحى مەن مادەنيەتىن شاناعىندا ساقتاعان قاسيەتتى قارا دومبىرانىڭ شەتقاقپاي كورە بەرەتىنىنە كۇيەمىز. ۇلتتىق مۇراسىنا قۇرمەت تانىتپاعان تالاعىنان بەزگەن بەزبۇيرەك تارتىپشىلدەردىڭ ىسىنە ناليمىز. ءىشىمىز ءبۇلىنىپ، نيەتىمىز بۇزىلدى». الگى ايتقان قوس تاراپتىڭ جولاۋشى جاعىنداعى جۇرتشىلىقتىڭ ريتوريكاسى – وسى. راسىندا، جىلدار بويى ەكىنشى سورتتى ەل دەگەن سوزگە قالىپ، بيلىگى ۇزىن وتارلاۋشىلاردان قورلىق كورگەن حالىقتىڭ بۇگىنگى ۇرپاعى مۇنداي ريتوريكادا تىنىش قالا المايدى. دەلەبەسى قوزىپ، ەكپىندەي ءتۇسىپ، اۋە كومپانياسىنا ءتۇرلى ارگۋمەنتپەن، نەبىر مورالدىق پرينسيپتەردى العا تارتا وتىرىپ پىكىردى قارشا بوراتادى.

قوعامدىق پىكىر دەگەنىڭىز قۇدىرەت قوي: اۋە كومپانياسىنىڭ ءىرىلى-ۇساقتى وكىلدەرى باسپاسوزدە دە، الەۋمەتتىك جەلىدە دە اقتالىپ، قازاقتىڭ قاسيەتتى جادىگەرى – دومبىراعا شەكسىز قۇرمەتىن دالەلدەپ الەك بولادى. و-و، سايىن دالانىڭ ءتوسىن ەركىن مەكەندەگەن اردا جۇرتتىڭ مەرەيى تاسىپ، شارت قويادى، تالاپتى ۇدەتەدى. قوس تاراپتىڭ شيەلەنىسكەن قاتىناسىن ءبىرجاقتى شەشۋ ۋاقىتى الدەقاشان جەتكەن. ءقازىر الەۋمەتتىك تولقىن كەشىكتىرىلگەن كرەديتتىڭ (قازاقستاندىق بانكتەردىڭ ستاۆكاسى دەپ ءبىلىڭىز) ايىپپۇلىنداي ءوسىپ بارادى.

«قامشى» رەداكسياسى ءتارتىپ پەن تۇراقتىلىق جاعىندا، شاناعىنان توگىلگەن كۇيدىڭ قۇدىرەتى جەتى قات كوككە جەتەتىن دومبىرانىڭ اۋە جولىندا «قولجۇككە» نەگە اينالا المايتىنى تۋرالى ءارى قاراي وقىڭىز.

كەشە عانا 180 جىلدىق مەرەيتويى دۇركىرەپ وتكەن حاكىم ابايدىڭ ەسكىرمەيتىن، ءتىپتى، ماعىناسى تەرەڭدەي تۇسكەن ءبىر ءسوزى – «ءسوز تۇزەلدى، تىڭداۋشى، سەن دە تۇزەل». زامان وزگەردى، ءبىزدىڭ قوعامدا عانا ەمەس، الەمدە الماعايىپ كەزەڭ تۋدى. زاڭ مەن ءتارتىپ – ەڭ باستى قۇندىلىق. ەگەر ەل بولامىز دەسەك. اۋە جولى – ءاربىر ۇتىر-نۇكتەگە دەيىن نازاردان تىس قالمايتىن، بەكىتىلگەن ستاندارتتار مەن ءتارتىپ نەگىزىندە جۇمىس ىستەيتىن سالا. قۇدايعا تاۋبە، قازاقستاننىڭ ۇشاقتارى شتاتتىق رەجيمدە ۇشىپ-قونىپ، جولاۋشىلاردى مەجەلى جەرگە جەتكىزىپ جاتىر. ناسىلىنە، رۋىنا، ساياسي ۇستانىمىنا قاراپ ۇشاق بورتىنا جىبەرمەسە، بۇل – ديسكريميناسيا.

ەندى مۇقيات قاراڭىز، ۇلتتىق بولمىستى ايشىقتايتىن كەز كەلگەن ەلەمەنتكە قاتىستى نەگاتيۆتى قاتىناس ورىن السا، وتانسۇيگىش ءارى جاۋاپكەرشىلىگى بار ازامات قارسى رەاكسيا بىلدىرەدى. بۇل – وسى ۇلت مۇراسىن قورعاۋ جولىندا قان كەشكەن، ءولىم قۇشقان، اتىلعان، ايدالعان قازاقتىڭ بويىنا سىڭگەن مىنەزى. وسى مىنەز ەشكىمدى وزىمەن ساناستىرماي قويمايدى. بۇل ءسوزىمىزدى اۋە كومپانيالارى مەن ولاردىڭ وكىلدەرىنە قۇلاققاعىس رەتىندە ايتامىز. ۇلتتىق مۇرا، ۇلتتىق ونەر، ۇلتتىڭ بولاشاعى دەپ ايۋمەن دە الىسقان، ايداھارمەن دە شايقاسقان ءور رۋحتى جۇرتتىڭ مىنەزىمەن ويناماعان ابزال. الايدا، ءبىزدىڭ مىنەزىمىزدەن، پىكىرىمىزدەن ازات جانە ءبىزدىڭ قاۋىپسىزدىگىمىز ءۇشىن قالىپتاسقان (قانشاما اپاتتان، قىرىلعان جولاۋشىلاردىڭ تاعدىرىنان، قاتەلىكتەردەن ساباق الا وتىرىپ قالىپتاسقان دەپ ءتۇسىنىڭىز) ءتارتىپ بار. ول – بارلىق اۋە كومپانيالارىنا ورتاق شارت، ورتاق تالاپ.

قازاقستاندا جولاۋشىلار تاسىمالىمەن اينالىساتىن اۋە كومپانياسى بار: Air Astana جانە ونىڭ ەنشىلەس كومپانياسى FlyArystan، SCAT، QazaqAir (ۆەتنامدىق كومپانيامەن ەنشىلەس). وسى تورتەۋىندە دە دومبىراعا (كەز كەلگەن كولەمدى مۋزىكالىق اسپاپقا قاتىستى) تالاپتار ۇقساس. ارينە، ارنايى دومبىرا ءۇشىن بەكىتىلگەن شارت جوق، الايدا قولجۇككە بايلانىستى تالاپتار تومەندەگىدەي:

- Air Astana – 56ح45ح25 سم.، سالماعى – 8-10 كگ.؛

- FlyArystan – 56ح23ح36 سم.، سالماعى – 5 كگ.؛

- SCAT – 55ح40ح20 سم.، سالماعى – 5 كگ.؛

- QazaqAir – 120ح50ح30 سم.، سالماعى – 10 كگ.، Musical Instrument ۇسىنىسىنىڭ قۇنى – 8 000 (بۇل ۇسىنىس دومبىرا مولشەرىندەگى اسپاپتارعا قاتىستى).

نەگىزگى تاسىمالداۋشىلار بولىپ سانالاتىن الدىڭعى ءۇش اۋە كومپانياسى حالىقارالىق ستاندارتتارعا باعىنادى، ال QazaqAir ۇشاقتارى شاعىن (جولاۋشىلار لەگى سالىستىرمالى تۇردە ازداۋ) بولعاندىقتان، جولاۋشىلار الدىن-الا حابارلاسقان جاعدايدا، دومبىرا جانە مولشەرى جاعىنان دومبىراعا شامالاس اسپاپتاردى ارنايى تاريف ارقىلى نەمەسە قولجۇك رەتىندە تىركەۋ مۇمكىندىگىن ۇسىنادى.

حالىقارالىق ستاندارت پەن الەمدىك تاجىريبەنى شولىپ شىعايىق. اقش، ەۋرووداق، قحر جانە جاپونيا تاجىريبەلەرىنە، اتالعان ەلدەردەگى اۋە كومپانيالارىنىڭ ساياساتىنا، ءتيىستى ورگانداردىڭ ەرەجەلەرىنە نازار اۋداردىق.

2012 جىلى اقش كونگرەسى ارنايى زاڭ قابىلداپ، ونداعى 49 U.S.C. 41724 بولىمىندە اۋە كومپانيالارىنا مۋزىكالىق اسپاپتاردى تاسىمالداۋدى جەڭىلدەتۋ تالاپتارى قويىلدى. سول زاڭنىڭ نەگىزىندە 2014 جىلدىڭ سوڭىندا اقش كولىك مينيسترلىگى بارلىق وتاندىق اۆياكومپانيالارعا مىندەتتى ەرەجە ەنگىزدى. بۇل ەرەجە بويىنشا، ەگەر مۋزىكالىق اسپاپ گيتارا، سكريپكا سەكىلدى شاعىن بولىپ، اۋە كەمەسىنىڭ سالون ىشىندەگى سورەسىنە نەمەسە ورىن استىنا سىيىپ كەتسە، ونى جولاۋشىعا تەگىن الىپ كىرۋگە رۇقسات بەرىلۋى ءتيىس. ياعني، اسپاپتى قولجۇك رەتىندە قابىلداماۋعا كومپانيانىڭ قاقىسى جوق، تەك جولاۋشى ۇشاققا ەڭ العاشقى لەكتە ءمىنىپ، اسپابىن بوس تۇرعان باگاج بولىگىنە ورنالاستىرىپ ۇلگەرۋى كەرەك. ناتيجەسىندە بۇگىنگى كۇنى اقش-تىڭ American Airlines، Delta، United، Southwest سەكىلدى بارلىق نەگىزگى كومپانيالارى دومبىرا جانە مولشەرى جاعىنان دومبىراعا ۇقساس بورتقا الۋعا مىندەتتى.

ەۋروپالىق وداق 2013 جىلى جولاۋشىلار قۇقىقتارى رەگلامەنتىنە مۋزىكالىق اسپاپتار تۋرالى تارماق قوسۋدى ۇسىنىپ ەدى، ءبىراق ول ءالى تولىق بەكىتىلمەگەن. سوعان قاراماستان، كوپتەگەن ەۋروپالىق اۋە تاسىمالداۋشىلاردىڭ تاجىريبەسىندە اقش-تاعىداي وڭ وزگەرىستەر بار. مىسالى، ۇلىبريتانيانىڭ British Airways كومپانياسى سكريپكا سياقتى اسپاپتاردى قول جۇگى رەتىندە تەگىن الىپ كىرۋگە رۇقسات ەتەدى. ال گيتارا ءتارىزدى اسپاپتار ستاندارتتى قولجۇك ولشەمىنەن ۇلكەن بولعاندىقتان، British Airways ولاردى تەك قوسىمشا ورىن ساتىپ العاندا عانا سالونعا ورنالاستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. Air France، Lufthansa سەكىلدى تولىق سەرۆيستى ەۋروپالىق كومپانيالاردا دا ۇقساس قاعيدا، ياعني، شاعىن اسپاپقا رۇقسات، ۇلكەنىنە ارنايى ورىن الۋ كەرەك. LOT Polish Airlines سكريپكا، ۋكۋلەلە سەكىلدى اسپاپتاردى تەگىن قولجۇككە سانايدى. Air Europa (يسپانيا) دا مۋزىكالىق اسپاپتى قولجۇك ورنىنا الماستىرۋعا رۇقسات بەرەدى، تەك ونىڭ ولشەمى 55ح35ح25 سم، سالماعى 8 كگ شەكتەن اسپاۋى ءتيىس. Finnair، SAS، Alitalia سياقتى تاسىمالداۋشىلار مۋزىكالىق اسپاپ باگاج سورەسىنە سيىپ تۇرسا، جولاۋشىدان قوسىمشا اقى المايدى.

جۇڭگو مەن وزگە دە ازيا ەلدەرىندە (جاپونيا، وڭتۇستىك كورەيا) مۋزىكالىق اسپاپتاردى ۇشاقتا تاسىمالداۋ ەرەجەلەرى كومپانيانىڭ ىشكى تارتىبىمەن شەشىلەدى. مىسالى، قىتايدىڭ ءىرى تاسىمالداۋشىسى China Southern Airlines جالپى ەرەجەگە ساي «قوسىمشا ورىن ساتىپ الىنىپ تاسىمالداناتىن زاتتار» ساناتىنا مۋزىكالىق اسپاپتاردى دا قوسادى. ياعني ءسىز دومبىرا نەمەسە ەرحۋ سياقتى اسپاپتى الىپ جۇرگىڭىز كەلسە، ولار قوسىمشا ورىن برونداۋدى سۇرايدى. ال China Airlines (تايۆان) ءوز سايتىندا اسپاپتارعا ناقتى ولشەم شەگىن بەلگىلەگەن: كولەمى 100ح36ح23 سم جانە سالماعى 7 كگ اسپاۋى كەرەك.

جاپونيادا ۇلتتىق ءداستۇرلى اسپاپ سانالاتىن ءۇش ىشەكتى شاميسەن نەمەسە ۇلكەن كوتونى تاسىمالداۋ دا ءجيى ماسەلە تۋعىزادى. جاپونيانىڭ ەڭ ءىرى  اۋە كومپانياسى JAL (Japan Airlines) ىشكى رەيستەردە اسپاپتار ءۇشىن ارنايى قىزمەتتەر ۇسىنادى. JAL ەرەجەسى بويىنشا ءۇش ولشەمىنىڭ قوسىندىسى (ۇزىندىق/بيىكتىك/ەنى) 115 سم-دەن اسپايتىن اسپاپتى تەگىن الىپ كىرۋگە بولادى، ءبىراق ءبىر ولشەمى 55 سم-دەن ۇلكەن بولسا، تىركەۋ باگاجىنا وتكىزۋگە كەڭەس بەرەدى. ال كولەمى بۇل شەكتەن اساتىن كەز كەلگەن اسپاپتى سالونعا الۋ ءۇشىن ارنايى اقى تولەنىپ، جەكە ورىن ساتىپ الىنۋى كەرەك. كومپانيا بۇنى “special fee” دەپ اتايدى، ءىس جۇزىندە ول قوسىمشا ورىن بيلەتى. JAL ەرەكشەلىگى – ولار كەيبىر اسپاپتار ءۇشىن تەگىن قوراپ-قاپ ۇسىنۋ قىزمەتى بار. مىسالى، سكريپكاسى ۇلكەن فۋتليارعا سىيمايتىن مۋزىكانتقا اۋەجايدا ارنايى شاعىن ۆيولين قورابىن ۋاقىتشا بەرەدى؛ مۋزىكانت اسپابىن سوعان سالىپ، كابيناعا الىپ كىرەدى دە، ءوز ۇلكەن قورابىن باگاجعا وتكىزەدى

جالپى كوپتەگەن ازيا ەلدەرىندە (سينگاپۋر، وڭتۇستىك كورەيا، مالايزيا ت.ب.) مۋزىكالىق اسپاپتار تاسىمالىنىڭ شارتتارى ەۋروپاعا ۇقساس. اتالعان ەلدەردىڭ اۋە كومپانيالارىندا دا بەكىتىلگەن ستاندارتقا سىيىمدى مولشەر قولجۇك رەتىندە، ودان جوعارى زاتتاردىڭ ءبارى باگاجعا تىركەلەدى.

«وسپەيتىن جۇرت ونبەيتىن داۋ قۋادى» دەگەن دانالىق ايتقان قازاقتىڭ تۇسىنىك-تانىمى ءتۇزۋ ەكەنىنە ءشۇبا جوق. حالىقارالىق ستاندارت پەن قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ازىرلەنگەن اۋە كومپانيالارىنىڭ قولجۇككە بايلانىستى پوزيسياسى دومبىرا ءۇشىن وزگەرە قويۋى ەكىتالاي. ويتكەنى، اتالعان ەرەجەلەردىڭ ارتىندا جولاۋشىلاردىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن ءومىرى تۇرادى.

جاپونيادا جاقسى تاجىريبە بار ەكەن: ىشكى رەيستەردە اۋە كومپانيالارى اسپاپتاردىڭ ءقاۋىپسىز ءارى زاقىمدانباي جەتكىزىلۋىن قامتاماسىز ەتەتىن ارنايى قوراپتاردى ۇسىنادى. ءبىزدىڭ اۋە كومپانيالارى دا مۇنداي تاجىريبەنى ەنگىزۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرىپ كورسە بولادى.

توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى – ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزعا، دومبىراعا، ۇلتتىق قۇندىلىققا قاتىستى قانداي دا ءبىر قارسىلىق بايقالمايدى، تەك بەكىتىلگەن ستاندارتتار ساقتالۋى كەرەك. بۇل رەتتە ازاماتتاردىڭ تارتىپكە باعىنۋى مىندەت بولسا، اۋە كومپانيالارى وكىلدەرى جولاۋشىلارمەن كوممۋنيكاسياسىن جاقسارتا تۇسكەنى ءجون. زامانعا لايىقتالعان فۋتليار ازىرلەۋدى دە ىسكەر ازاماتتار قولعا الا جاتار دەپ سەنەمىز.