قازاقستان – اگرارلى ەل، اۋىل شارۋاشىلىعى ۇلتتىق ەكونوميكادا نەگىزگى باعىتتاردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. ال اۋىل حالقى مەن اۋىلداعى كاسىپ – اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ نەگىزگى تىرەۋشى كۇشى. قازاقستانداعى ءىرى قارا مالدىڭ 50 پايىزى، قويدىڭ 47 پايىزى قاراپايىم اۋىل ازاماتتارىنىڭ يەلىگىندە. بۇل – ەلدەگى مال باسىنىڭ ارتۋى اۋىل تىنىسىمەن تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن ايعاقتايتىن كورسەتكىش. ال ءبىز اۋىلعا قانداي جاعداي جاساپ جاتىرمىز؟ كەيىنگى بەس جىلدى (2020-2025 جج.) سارالاپ كورەيىك.
ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، 2020 جىلدىڭ باسىندا ەلىمىزدە 6 443 اۋىل بولعان، ال 2025 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنداعى دەرەكتەردە اۋىل سانى 6 179 دەپ كورسەتىلىپتى. دەمەك، كەيىنگى بەس جىل ىشىندە 260-264 اۋىلعا كەمىپ وتىر. اۋىلدار سانىنىڭ كەمۋىنە بىرنەشە سەبەپ بار: اۋىلداردىڭ جابىلۋى، اۋىلداردىڭ بىرىكتىرىلۋى نەمەسە كوشى-قون. جوعارىداعى كورسەتكىشتىڭ باسىم بولىگى – اۋىلداردىڭ جابىلۋى ەسەبىنەن تۋعان جاعداي.
2025 جىلى ەڭ كوپ اۋىلى بار ايماق – تۇركىستان وبلىسى (794 اۋىل)، ەڭ از اۋىلى بار ايماق – ماڭعىستاۋ وبلىسى (59 اۋىل). بۇل گەوگرافيالىق ايماقتىق بولىنىستە وبلىستار اراسىندا ەلدى-مەكەندەر سانى بويىنشا ونداعان ەسەگە جەتەتىن ايىرماشىلىق بار ەكەنىن كورسەتەدى. سولتۇستىك وڭىرلەردە (سقو، اقمولا جانە قوستاناي وبلىستارى) اۋىل سانى ءاربىر وبلىسقا كەمى 500-دەن تيەدى. كوزگە بايقالا قويمايتىن ستاتيستيكا، ءبىراق ەلدىڭ سولتۇستىگىندە اۋىلدار تىعىز قونىستانعان.
اۋىلداردىڭ جابىلۋىنا تىكەلەي ىقپال ەتەتىن فاكتور – ەكونوميكالىق دامۋ الەۋەتىنىڭ تومەن بولۋى، ياعني، اۋىل حالقى سانىنىڭ ازايۋى جانە شارۋاشىلىقتاردىڭ توقىراۋى. سايكەسىنشە، 500 ادامنان از حالقى بار اۋىلعا ميللياردتاعان قاراجاتقا جول سالۋ، اۋىز سۋ مەن كوگىلدىر وتىن قۇبىرلارىن تارتۋ، ينتەرنەت جەلىسىن جەتكىزۋ، الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ – مەكتەپ، بالاباقشا، اۋرۋحانا (مەد.بولىمشە)، جولاۋشىلار تاسىمالى، اكىمدىك، ۋچاسكەلىك پوليسيا جانە ت.ب. مەملەكەتتىك بيۋدجەتكە ءتيىمسىز. اۋىلداردىڭ كوبىندە جاستار ءبىلىم الۋعا ۇلكەن قالالارعا اتتانىپ، اۋىلدا تەك قارتتار جاعى قالاتىن جاعداي دا قالىپتاسقان.
بيىلعى ساناق بويىنشا اۋىل حالقىنىڭ سانى – 7،5 ميلليون ادام. بۇل دەگەنىڭىز – قازاقستان حالقىنىڭ 37 پايىزعا جۋىعى. ياعني، ەل حالقىنىڭ ۇشتەن ءبىرى اۋىلدا تۇرادى. 2020 جىلمەن سالىستىرعاندا، 5 جىل ىشىندە اۋىل حالقىنىڭ سانى 5 پايىز شاماسىندا ازايعان.
بەس جىل ىشىندە 264 اۋىل تاراتىلىپ، كارتادان جويىلسا، جاڭادان قۇرىلعان اۋىلدار سانىن ساۋساقپەن ساناپ الۋعا بولادى. بۇل – اگرارلىق سالانى، مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋدى كوزدەيتىن ەل ساياساتىنا كەرەعار تەندەنسيا. اۋىل حالقى نەگە كوشەدى؟ اۋىل حالقىنىڭ زامانا يگىلىكتەرىنە قولجەتىمدىلىك دەڭگەيى قانداي؟
ەڭ باستىسى – اۋىز سۋ، جول، مەكتەپ، جارىق، ينتەرنەت. ارينە، بۇدان دا ماڭىزدى شارۋاشىلىق توڭىرەگىندەگى ماسەلەلەر بار. ءبىراق ءبىز اتاعان جايتتار اۋىل حالقىنا اۋىر سوعاتىن الەۋمەتتىك قاجەتتىلىكتەر. پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسى – 2025 جىلى بارلىق اۋىل حالىقتارىن اۋىز سۋمەن 100 پايىز قامتاماسىز ەتۋ. ءقازىر 1 126 اۋىل اۋىز سۋعا مۇحتاج. بۇل اۋىلداردىڭ باسىم كوپشىلىگى پاۆلودار جانە اباي وبلىستارىندا شوعىرلانعان. مىندەت – مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسىن ورىنداپ، مىڭنان استام اۋىلدى جىل سوڭىنا دەيىن اۋىز سۋعا قوسۋ.
ەلدى-مەكەن حالقىنا تابيعي گاز جەتكىزۋ جۇمىستارىنىڭ دا شەكەسى شىلقىپ تۇرعانى شامالى. باتىس، وڭتۇستىك ايماقتاردا شامان 70-80 پايىزعا دەيىن جالپى جۇرتشىلىق گازبەن قامتىلسا، ورتالىق جانە سولتۇستىك پەن شىعىستاعى وبلىستاردا بۇل ماسەلە كۇن تارتىبىندە قالىپ وتىر. «سارىارقا» گاز قۇبىرى تارتىلىپ، سونىڭ ەسەبىنەن استانا قالاسى، قاراعاندى وبلىسى ءبىرشاما كوگىلدىر وتىن يگىلىگىن كورە باستادى.
اۋىلدارداعى الەۋمەتتىك نىسانداردىڭ دا توزىعى جەتتى. ستاندارتقا ساي مەكتەپتەر، اۋرۋحانالار مەن مەديسينا بولىمشەلەرى (شاعىن اۋىلدار ءۇشىن)، بالاباقشا، سپورت كەشەندەرى، كىتاپحانا مەن مادەنيەت ۇيلەرى سياقتى ماسەلەلەر كۇيىپ تۇر. اتالعان مەكەمەلەر بار بولسا، ولاردى قاجەتتى جابدىقپەن قامتاماسىز ەتۋ، بىلىكتى كادرلار دايارلاۋ ماسەلەسى تاعى بار. رەسپۋبليكا مەكتەپتەرىنىڭ 70 پايىزى اۋىلدا ورنالاسقانىن ەسكەرسەك، ەلدىڭ بولاشاعى – ساپالى ماماننىڭ دا ۇشتەن ەكىسى اۋىلدان شىعادى. دەمەك، قالا مەن اۋىل اراسىنداعى ساپا ايىرماشىلىعى مينيمۋمعا دەيىن قىسقارۋى – بۇگىنگى كۇننىڭ مىندەتى. ءدال سول سياقتى مەملەكەتتىك كوپشىلىك كىتاپحانالاردىڭ دا 80 پايىزى اۋىلدا جۇمىس ىستەيدى. بۇل كىتاپحانالاردىڭ كىتاپ قورىن جاڭالاۋ، مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن شىققان كىتاپتاردى جەتكىزۋ (ولار تەك وبلىستىق كىتاپحاناعا تۇسەدى)، ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازاسىن جاڭعىرتۋ سياقتى قىرۋار شارۋا كەزەك كۇتىپ تۇر. كەيىنگى بەس جىلدا 14 كىتاپحانا جابىلعان. الايدا، ءبىر قۋانتاتىنى، بەلسەندى ازاماتتار مەن جاۋاپتى تۇلعالار اۋىل كىتاپحاناسىنىڭ ماسەلەسىن كوتەرىپ، جۇزدەگەن كىتاپحانانى جاڭعىرتۋ باستاماسى كوتەرىلدى.
اۋىل ەڭسەسىن تىكتەۋگە مەملەكەت از جۇمىس جاساپ وتىر دەسەك، ۇيات بولادى. الايدا، مەملەكەتتىك ساياساتتى جۇزەگە اسىرۋعا مىندەتتى جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردىڭ جۇمىسى سىناۋعا تۇرارلىق. ءبىرقاتار وڭىرلەردە تاپسىرمالار مەن مەجەلى ينديكاتورلاردىڭ ورىندالماۋى، قاراجاتتىڭ دۇرىس يگەرىلمەۋى سياقتى ماسەلەلەر بار. 2020-2025 جىل ارالىعىندا بەلسەندى جۇزەگە اسىپ جاتقان «اۋىل – ەل بەسىگى» جوباسىنا اتالعان ۋاقىت كەزەڭىندە 670 ميلليارد تەڭگە قاراجات بولىنگەن. وزگە دە قولداۋ تەتىكتەرىن ەسكەرسەك، كەيىنگى 5 جىلدا اۋىلدى قولداۋعا مەملەكەت 1،3 تريلليون تەڭگە باعىتتاپ وتىر.
اۋىلداعى حالىق سانى مەن جاس بۋىننىڭ ۇلەسىن، اۋىلداردىڭ ەكونوميكالىق ءوسىم مۇمكىندىكتەرىن، گەوگرافيالىق جاعدايىمىزدى، ەلدەگى ەڭبەك نارىعىن، ۋربانيزاسيا دەڭگەيىن ەسكەرسەك، مەملەكەت ءۇشىن اۋىلدى بەلسەندى قولداپ، اۋىلداعى جاعداي مەن مۇمكىندىكتى كۇشەيتۋدەن باسقا امال جوق. ەگىنىنە سۋ جەتپەگەن ديحاننىڭ، جايىلىمعا جەر تاپپاعان شارۋانىڭ ۇنىنە قۇلاق اسپاساق، الداعى جىلدارى ەڭبەگى كۇيگەن اۋىل جۇرتىنىڭ قولدى ءبىر سىلتەپ، «قالا، قايداسىڭ» دەۋى عاجاپ ەمەس. ال ءبىزدىڭ قالالار مۇنداي جۇكتەمەنى كوتەرۋگە دايىن ەمەس ەكەنى تاعى بەلگىلى.
