جاسىراتىنى جوق، بiز اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋدىڭ بiر ەمەس، بiرنەشە ءتاسiلi بولاتىنىن نارىقتىق ەكونوميكاعا ەندi-ەندi قادام باسقان توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا بiلدiك. ول ءتاسiلدەردi بiر-بiرiمەن سالىستىرىپ، تيiمدiسiن عانا تاڭداپ الۋعا سول بiر ەلەڭ-الاڭ شاقتا ۋاقىت تا تاپشى ەدi. جەتپiس جىل بويى كوممۋنيستiك يدەولوگيانىڭ قۇرساۋىندا بولعان قوعامعا شەتەل ماماندارى وزدەرi جاساپ بەرگەن دايىن رەسەپتi ۇسىنا قويدى دا ەل جاپپاي جەكەشەلەندiرۋگە كوشتi. ول كەزدە ەكونوميستەر ءاربiر وتباسىنىڭ شارۋانى دوڭگەلەتiپ كەتۋگە جەتەرلiك جەرi، مالى بولسا بولدى، وزدەرi اقىرىن شارۋاسىن دامىتىپ، بiر-بiرiمەن ساۋدالاسىپ، جەرگiلiكتi ەكونوميكا كوتەرiلەدi دەپ ويلادى. الايدا، بۇل جوبا كۇتكەندەگiدەي ناتيجە بەرمەدi. بارلىعىن وكiمەتتەن وڭاي نەمەسە تەگiن الىپ ۇيرەنگەن حالىق نارىقتىق ساياساتقا بiردەن بوي ۇيرەتiپ كەتە المادى. قازiر تاۋەلسiزدiك العالى جيىرما بەس جىل بولدى، وكiنiشكە قاراي، قازاق اۋىلدارى ءالi بوي تiكتەپ كەتە قويعان جوق.+
ءوڭتۇستiك قازاقستان وبلىسىندا 4 قالا، 11 اۋدان بار، ال، ءار اۋداندا 15-25 اۋىلدىق وكرۋگتەردەن بار. اۋىلداردىڭ بارلىعىنىڭ جاعدايى نەگiزiنەن بiر-بiرiمەن شامالاس دەسەك قاتەلەسپەيمiز.
كەڭ بايتاق قازاقستاننىڭ ءار تۇكپiرiنەن مىسال iزدەپ اۋرە بولۋدىڭ قاجەتi جوق، اركiم ءوز اۋىلىنىڭ وتكەنi مەن بۇگiنiنە بiر ءسات ءۇڭiلسە، تالاي ماسەلەگە كوز جەتكiزەر ەدi. ماسەلەن، مەنiڭ اۋىلىم – سايرام اۋدانىنداعى جiبەك جولى اۋىلى (بۇرىنعى «سۆەردلوۆ» ۇجىمشارى) زامانىندا داڭقى الىسقا كەتكەن شارۋاشىلىقتاردىڭ بiرi بولاتىن. سەنەسiزدەر مە، بۇگiندە تالاي اۋىل تۇرعىندارىنىڭ ارمانىنا اينالعان تابيعي گاز بiزدiڭ اۋىلعا 1971 جىلى-اق تارتىلىپ قويعان بولاتىن. ول جىلدارى تازا اۋىزسۋ دەگەننەن پروبلەما بولعان ەمەس، ەڭ شەتكi كوشەلەردiڭ ءوزiنە اسفالت جول توسەلگەن ەدi. اۋىلداعى قانت زاۋىتى مەن كiرپiش زاۋىتىندا، سيىر، قوي، شوشقا فەرمالارىندا مىڭداعان ادام جۇمىس iستەيتiن. ەستەرiڭiزدە مە، كەڭەستiك كەزەڭدە نە بولسا سول دەفيسيت بولۋشى ەدi عوي.
كولحوز-سوۆحوزدار تاراعان سوڭ اركiم تيەسiلi ون گەكتار جايىلىم، بiر گەكتار سۋارمالى جەرiن الدى دا قازاقستاندا بiر كۇندە پالەنباي جەر يەلەنۋشi پايدا بولدى. دەگەنمەن، سوندا دا ەشكiم بايىپ كەتكەن جوق. بايىعانىڭىز بىلاي تۇرسىن، سول جەردەن ماندىتىپ ءونiم دە الا العان جوق. سەبەبi، شارۋالاردىڭ نە تەحنيكاسى، نە اقشاسى جوق ەدi. ءبارiنەن بۇرىن كوپشiلiگiندە قاراپايىم نيەتتiڭ ءوزi جوق ەدi. نەگە؟ نەگەسi سول، كوممۋنيزمگە قۇدايداي سەنگەن اعا بۋىن ول جىلدارى مورالدىق سوققى العانداي ەسەڭگiرەپ قالدى. ورتا بۋىن مەن جاس بۋىن ادىرا قالعان اۋىلدى تارك ەتiپ، قالاعا قاشتى. زامانىندا تابىستىڭ كوزi بولعان جەرلەر قاڭىراپ بوس قالعان سوڭ ونىڭ يەلەرi نە iستەدi دەيسiزدەر عوي. نە iستەۋشi ەدi، «بiر سيىرعا جەتەتiن سابان مەن ەكiء-ۇش قاپ بيدايىمدى توگiپ بەرسەڭ بولدى» دەپ الگi جەرلەرiن تەحنيكاسى بارلارعا اشەيiننەن اشەيiن بەرە سالدى. ءدال وسى قۇبىلىس 1993 جىلدان باستالىپ، 2014 جىلعا دەيiن سوزىلدى، بiراق، سول ارالىقتا قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسى جىلىنا ءتورت پايىزبەن قارقىندى دامۋ ءۇستiندە بولدى. ويتكەنi، ول جىلدارى مۇنايدىڭ بiر باررەلiنiڭ قۇنى 110 دوللاردىڭ شاماسىندا ەدi. اتا-بابامىزدان قالعان قاسيەتتi توپىراقتىڭ استىنداعى «قارا التىننىڭ» قازىناعا تۇسكەن 25%-نىڭ ءوزi 17 ملن. حالىقتىڭ تاماعى مەن كيiمiنە ءھام جالاقىعا مولىنان جەتiپ جاتتى.
جىلدار جىلجىپ، 2015 جىلدىڭ ورتاسىندا مۇنايدىڭ بiر باررەلiنiڭ باعاسى 110 دوللاردان 32 دوللارعا بۇرق ەتiپ بiر-اق قۇلادى. مۇنداي ەكونوميكالىق كاتاستروفانى ەشكiم كۇتپەگەن جانە بۇعان ەشكiم دايىن دا ەمەس ەدi. جالاقى، ءازىق-تۇلiك، الەۋمەتتiك جاردەماقى بولىپ اعىپ قازىنامىزعا توگiلiپ جاتقان اقشا 70%-عا بiردەن كەمiدi. وكiمەت حالىقتى اش قالدىرا المايدى، سوندىقتان وسى ۋاقىتقا دەيiن التىن قورعا جينالعان قۇنى 70 ملرد. دوللارعا تەڭ التىنداردى ساتا باستادى. التىن قورىن 800 ملرد. دوللارعا جەتكiزگەن اراب مەملەكەتتەرi، نورۆەگيا سەكiلدi باسقا دا مۇنايلى ەلدەر «ەرتەڭ قورىمىزداعى التىن بiتسە نە بولامىز» دەپ دابىل قاعىپ، الەمدiك كوشتەن قالماۋ ارەكەتتەرiن جاساپ، يننوۆاسيالىق تەحنولوگيالارعا جۇگiنiپ، قۋات كوزiن كۇننەن، جەلدەن، سۋدان الۋ جولدارىن قاراستىرا باستادى.
ال، بiز شە؟ بiز جەر كولەمi جاعىنان الەمدەگi 200 مەملەكەتتiڭ iشiندە توعىزىنشى ورىندامىز. مىناۋ ۇلى دالاعا بەس فرانسيا نەمەسە جارتى ەۆروپا سىيىپ كەتەدi. سونىمەن، بiلiكتi مامانداردىڭ باسىم كوپشiلiگi جەردi دۇرىس يگەرۋiمiز قاجەت دەگەن تۇجىرىمعا توقتادى. ەلباسى دا جان-جاقتى ساراپتالعان زەرتتەۋلەردەن سوڭ اۋىل شارۋاشىلىعى جەرلەرiن دامىتىپ، ءوز تاماعىمىز بەن كيiمiمiزدi ءوزiمiز ءوندiرۋiمiز كەرەك دەگەن شەشiم قابىلداپ، «اگروبيزنەس–2020»، «بيزنەستiڭ جول كارتاسى–2020» اتتى باعدارلامالاردىڭ دۇنيەگە كەلۋiنە جول اشتى. جانە ول باعدارلامالارعا قازىنادان 2 ترلن. تەڭگە ءبولiندi.
اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسى بويىنشا ءوڭتۇستiك قازاقستان وبلىسىنىڭ الەۋەتiمەن رەسپۋبليكادا بiردە-بiر ءوڭiر تالاسا المايدى. قۇدايدىڭ ءوزi بiزدiڭ تۋعان جەرiمiزدiڭ كليماتىن ديقانشىلىققا قولايلى ەتiپ قويعان. ەڭ حالقى كوپ ءوڭiر، جۇمىس قولى ارزان، ءارi تۇرعىنداردىڭ جارتىسىنان كوبi اۋىلدى جەرلەردە تۇرىپ، باۋ-باقشا ءوسiرۋگە ماماندانعان.
ەندiگi جەردە «اۋىلدى قالاي كوتەرەمiز، قالاي اۋىل تۇرعىندارىن جiگەرلەندiرiپ، بوس جاتقان جەرلەردi زامان تالابىنا ساي يگەرەمiز؟» دەگەن ساۋال تۋادى.
الەمدiك تاريح بiرنەشە تولقىندار مەن تولقۋلاردان ءوتiپ، جەر بەتiندەگi ەڭ قۋاتتى ەلدەرگە اينالعان مەملەكەتتەردە ەڭ الدىمەن يدەولوگيا مىقتى بولعانىن ايتادى. كەشەگi كەڭەس زامانىندا دا يدەولوگيا وتە مىقتى بولدى. راس، ول يدەولوگيا قازاق ۇلتىنىڭ تامىرىنا بالتا دا شاپتى. تiلiمiزدi، دiلiمiزدi، تاريحىمىزدى ۇمىتىپ كەتە جازدادىق. سونىڭ ءوزiندە جiگەر كۇشiمiز تاسىپ، بەسجىلدىق جوسپارلار بiرنەشە ەسە ارتىعىمەن ورىندالىپ جاتتى.
قازاققا ەڭ كەرەك يدەولوگيا بۇگiن تۋدى. ول قانداي يدەولوگيا؟ ول – سۇلتانماحمۇتتىڭ «الاش تۋى استىندا كۇن سونگەنشە سونبەيمiن»، ءاليحاننىڭ «تiرi بولسام قازاققا قىزمەت قىلماي قويمايمىن»، ابايدىڭ «ادامزاتتىڭ ءبارiن ءسۇي باۋىرىم دەپ جانە حاق جولى وسى دەپ ءادiلەتتi»، شاكارiمنiڭ «ادامدىق بورىشىڭ حالقىڭا قىزمەت قىل، اق جولدان اينىما، ار ساقتا ونى بiل» دەگەن ەلشiلدiك، ادامگەرشiلiك يدەولوگياسى! مiنە، ءاربiر قازاق ازاماتىنىڭ جۇرەگiندە وسى ۇراندار وت بوپ جانىپ تۇرعاندا عانا بiزدiڭ بويىمىزعا تاۋسىلماس قايرات قايتا بiتەدi. قازاقتىڭ اتام زاماننان كەلە جاتقان مادەنيەتi مەن ءداستۇرiن ساناسىنا سiڭiرiپ، دارقان دالادا دەموكراتيالىق ينستيتۋتتار جۇيەسiن تەرەڭ قالىپتاستىرعان ۇلگiسiن الەمگە ماقتان تۇتىپ كورسەتۋگە ابدەن بولادى. «ماڭگiلiك ەل» ۇرانىن تۇمار ەتكەن ازامات ءوزiنiڭ اتا-باباسىنان ميراس بولىپ قالعان قاسيەتتi قارا توپىراعىنا، تۋعان اۋىلىنا كەلiپ جەرلەستەرiنە ۇلگi كورسەتۋi كەرەك. وسى ۇرانمەن مەن دە «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن اقش-تىڭ كاليفورنيا شتاتىندا ءۇش جىل وقىپ، اۋىلعا كەلدiم. كەلە سالىپ اۋىلداعى ءاليحان بوكەيحان اتىنداعى ورتا مەكتەپتە سىنىپتاستارىممەن كەزدەستiم. ءبارiمiز جينالىپ ءوزiمiز وقىعان مەكتەپكە ءاليحان بوكەيحاننىڭ ەسكەرتكiشiن ورناتتىق، تۇعىرىنا «تiرi بولسام قازاققا قىزمەت قىلماي قويمايمىن» دەپ ۇلكەن ەتiپ جازىپ قويدىق. ونى وقىعان اۋىلدىڭ ءاربiر جاسى رۋحتانا باستادى.
دارحان جيەنباي، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستىق اۋىل شارۋاشىلىعى باسقارماسىنىڭ مامانى
«وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتى
پىكىر قالدىرۋ