ماقالامدى بيىل 70 جاسقا كەلەتىن عالىم، ۇستاز راحمان الشانوۆتىڭ ۇلت الدىنداعى قىزمەتىنە ارناپ وتىرمىن. اۋەلى، الاش ارىستارى تۋرالى بىرەر ءسوز.
2017 جىل – قازاق حالقى ءۇشىن قاستەرلى جىل! سەبەبى، الاشوردا مەملەكەتىنىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويى. ءبىز وتكەن جىلى ءاليحان بوكەيحاننىڭ 150 جىلدىعىن UNESCO كولەمىندە تويلادىق... توي بولعاندا دا ەلەۋسىز وتكەن ابىلايحاننىڭ 300 جىلدىعى ىسپەتتى بولدى. ءاليحاننىڭ اياۋلى ەسىمى مەن ۇلت ءۇشىن جاساعان ەرەن ەڭبەگىن قاجەتتى دەڭگەيدە ارداقتاي المادىق.
ءاليحان عانا ەمەس، الاش ارىستارى، حالىقتىڭ اردا ۇلدارى، زامانىنىڭ زاڭعار تۇلعالارى ءبىزدىڭ بەت تۇزەر قۇبىلامىز ىسپەتتى ءاردايىم جۇرەگىمىزدە، تورىمىزدە ورىن الۋعا ءتيىس. مەملەكەتتىك يدەولوگيامىز سولاردان ءنار الۋى، قۋات الۋى قاجەت.
اليحانمەن دەڭگەيلەس تۇرعان، جاسى دا قارايلاس، الاشتىڭ قايراتكەرلەرىنە جول سىلتەپ، باعدار كورسەتكەن تاريحي تۇلعا – احمەت بايتۇرسىن ۇلى! احاڭنىڭ ۇلتىنا ەتكەن قىزمەتى، جازىپ قالدىرعان ەڭبەگى ولشەۋسىز.
جەر اۋدارىلىپ جۇرسە دە 1912 جىلى قازاق ءالىپبيىن (توتە) تۇرلەپ، قولدانىسقا ۇسىندى. وسى جىلى «وقۋ قۇرالى» قازاقشا الىپپەسىنىڭ ءبىرىنشى كىتابى شىعادى. 1913-1918 ج.ج. قىرعىز اتانعان جۇرتىنىڭ اتاۋىن قايتا جاڭعىرتىپ، «قازاق» گازەتىن شىعاردى. گازەتتىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى ءارى باس ساراپشىسى قىزمەتىن اتقارادى. ا.بايتۇرسىن ۇلى «قازاق» گازەتىنىڭ ءبىرىنشى سانىنداعى حالىققا ارناۋىن بىلاي دەيدى: «...اتالى جۇرتىمىزدىڭ، ادۋىندى ۇلتىمىزدىڭ ارۋاقتى اتى دەپ گازەتىمىزدىڭ ەسىمىن «قازاق» دەپ قويدىق. ۇلت ءۇشىن دەگەن كۇشتىڭ ۇلعايۋىنا كۇشىن قوسىپ، كومەكتەسەر قىزمەت ەتۋ قازاق بالاسىنا مىندەت. قىزمەت ەتەم دەسەڭدەر، ازاماتتىقتىڭ زور جولىنىڭ ءبىرى وسى». وسى تۇستا الەۋمەتتىك احۋالدى بايانداعان سەنزۋرا كوتەرمەيتىن ماقالالار جاريالاعانى ءۇشىن اكىمشىلىك ا.بايتۇرسىنۇلىنا بىرنەشە مارتە (1914-1915) ايىپپۇل تولەتەدى، كەيىننەن اباقتىعا قامايدى.
1917 جىلى 21-26 شىلدەدە ورىنبور قالاسىندا ءى-شى جالپىقازاقتىڭ سەزدە احمەت بايتۇرسىن ۇلى پەن ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى «تاۋەلسىز اۆتونوميا» قۇرۋ يدەياسىن ۇسىندى. ءى-شى جالپىقازاقتىڭ سەزدىڭ قورىتىندىسىندا «الاش» ۇلتتىق ساياسي پارتياسى قۇرىلدى. 1918-1919 ج.ج. «الاش» پارتياسىنىڭ جەتەكشىسى، «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى ءارى وقۋلىقتار جازۋ جونىندەگى كوميسسياسىنىڭ قۇرامىندا قىزمەت ەتەدى.
الاشوردا ۇكىمەتى سوۆەتتىك زۇلىمدار ساياساتىمەن كۇشتەپ تاراتىلعاندا دا بايتۇرسىن ۇلى 1920 جىلى 17 مامىردا ۆ.لەنيننىڭ اتىنا حات جولداپ، «... رەسەيدە كوممۋنيستەر كوپ، ءبىراق ناعىز يدەيالىق كوممۋنيستەر وتە از، ونىڭ ۇستىنە ولار شەت ايماقتاردا از نەمەسە مۇلدە جوق»، دەي كەلە قازاق جەرىنىڭ بيلىگىن قازاقتان شىققان كوممۋنيستەر قولىنا بەرۋدى تالاپ ەتكەن ەدى. ول سوۆەت ۇكىمەتىندە دە ۇلتىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن ايانباي ەڭبەك ەتتى.
ال، وسىنداي ءىرى مەملەكەت قايراتكەرىنىڭ اتىن حالقى ارداقتاي الىپ وتىر ما؟ بۇگىندە الماتىدا بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ءمۇراجاي-ۇيى، ا.بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى قوستاناي مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى، قوستاناي مەن تورعايداعى احمەت بايتۇرسىن ۇلى مۇراجايى، ا.بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى جانە قالالاردا كوشە اتاۋىنا بەرىلگەن ەسىمى بولماسا بايتۇرسىن ۇلى ەسىمى جوعارى شەندىلەر سويلەيتىن مىنبەرلەردەن ەستىلە بەرمەيدى. بۇل تۋرالى بايتۇرسىن ۇلى ءمۇراجاي-ۇيىنىڭ ديرەكتورى رايحان ساحىبەك قىزى يماحانبەت تە ايتقان بولاتىن. «راحمان الشان ۇلى – احمەت بايتۇرسىن ۇلى اتىندا التىن، كۇمىس، قولا مەدالدار جانە وردەن شىعارىپ، ساياسي جۇمىستان گورى وقۋ-اعارتۋ سالاسىنداعى اتاۋلى جانە ۇجىمدىق ەڭبەكتەرگە ماراپات رەتىندە تاعايىنداپ كەلەدى. احمەتتىڭ ارداقتى اتىن ەل جادىندا قالدىرىپ ءجۇر. سول ءۇشىن دە العىس شەكسىز!»
راحمان الشان ۇلى 2001 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ اسسوسياسياسى پرەزيدەنتى بولىپ سايلانعان. 2002 جىلدىڭ ءساۋىر ايىنان بەرى قاراي قاۋىمداستىقتى باسقارىپ كەلەدى. ۇزاق جىلدار ۇستازدىق قىزمەت اتقارعان الشان ۇلى 1992 جىلى «تۇران» ۋنيۆەرسيتەتىن قۇرعان.
الشان ۇلى باسشىلىق ەتەتىن ق ر جوعارى وقۋ ورىندارى قاۋىمداستىعى تاعايىنداعان احمەت بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى وردەن جانە مەدالمەن نەگىزىنەن ەلىمىزدىڭ جوعارى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ دامۋىنا قوسقان زور ۇلەسى جاڭا بۋىن ماماندارىن دايارلاۋداعى جاڭاشىل يدەيالارى مەن يننوۆاسيالىق ۇستانىمدارى ءۇشىن تۇلعالار مەن ۇيىمدار ماراپاتتالادى. ماراپاتتاۋعا جوعارى وقۋ ورىندارى، جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ رەكتورلارى، جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ عىلىمي كەڭەسى ۇسىنا الادى. بۇل تۋرالى شەشىم ق ر جوعارى وقۋ ورىندارى قاۋىمداستىعى باسقارماسىنىڭ وتىرىسىندا قارالىپ لايىقتىلار ارنايى شەشىممەن جىلىنا ءبىر رەت ماراپاتتالادى.
احمەت بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى جوو قاۋىمداستىعىنىڭ مەدالى جوعارى وقۋ ورىندارى قىزمەتكەرلەرىنە ارناپ جاسالعان، جوعارى ناتيجەلى ەڭبەكتەرگە بەرىلەدى.
احمەت بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى جوو قاۋىمداستىعىنىڭ مەدالىمەن – جوو ارناپ كوپ جىل وقۋلىقتار جازىپ، قارىمدى ەڭبەك ەتكەن اۆتورلارعا، وقۋ قۇرالدارى جوو قوعامىنىڭ اراسىندا زور ءىلتيپاتقا يە بولعاندارعا بەرىلەدى. اسىرەسە، بىرنەشە مارتە قايتا شىعارىلعان، اۆتوردىڭ ءوز قولىمەن جازىلعان وقۋلىقتار ەرەكشەلەنەدى. سونىمەن قاتار، قازاق تىلىندەگى جاڭا نۇسقاداعى وقۋلىقتار مەن زەرتتەۋلەر. ۇمىتكەردى جوو عالىمدار كەڭەسى، رەكتورلار، كىتاپحانالار باسپاسىنىڭ كەڭەسى جانە اۆتوردىڭ ءوزى ءوزىن ۇسىنا الادى. احمەت بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى جوو قاۋىمداستىعىنىڭ وتىرىسىندا اۆتورلار ۇسىنىلىپ، قارالادى. ماراپاتتاۋ ءراسىمى جىلىنا ءبىر مارتە جاسالادى.
بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى التىن مەدالعا بۇگىنگە دەيىن يە بولعاندار اراسىندا اكادەميك كەنجەعالي ساعادييەۆ، اكادەميك ەرجەپ مامبەتقازييەۆ، نۇرسەيىت ايتقالي، پروفەسسور قوجامجار تولەگەنوۆ ت.ب. دا بار. كۇمىس مەدالعا تانىمال ازاماتتاردان ەرلان ارىن، ەرلان سىدىقوۆ يە بولعان. قولا مەدالعا عالىمقايىر مۇتانوۆ، دوسىم سۇلەيەۆ، ايگۇل ءىسىماقوۆا قاتارلى ۇستازدىق قىزمەتتە جۇرگەن عالىمدار يە بولعان.
قازاقستاننىڭ جوعارى وقۋ ورىندارى قاۋىمداستىعى ءبىراز جىلداردان بەرى ەلىمىزدىڭ جوعارى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ دامۋىنا قوسقان زور ۇلەسى، جاڭا بۋىن ماماندارىن دايارلاۋداعى جاڭاشىل يدەيالارى مەن يننوۆاسيالىق ۇستانىمدارى ءۇشىن ەلەۋلى تۇلعالار مەن ۇيىمداردى احمەت بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى مەدالمەن ماراپاتتاپ كەلەدى.
2012 جىلدان باستاپ بۇل ماراپات ساناتىنا «ا.بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى وردەن» قوسىلدى. العاشقى يەگەرى بولىپ سول جىلداعى ق ر ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى باقىتجان جۇماعۇلوۆ احمەت بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى وردەننىڭ تۇڭعىش يەگەرى اتاندى.
بىلىكتى عالىمداردىڭ قۇرالعان ارنايى كوميسسيانىڭ شەشىمىنە سايكەس جوعارى وقۋ ورىندارى قاۋىمداستىعىنىڭ پرەزيدەنتى راحمان الشانوۆتىڭ ءوزى تابىس ەتەتىن ماراپاتتار جىل سايىن يەلەرىن تاۋىپ جاتادى. اتاپ ايتقاندا قۇرمانعازى كونسەرۆاتورياسىنىڭ رەكتورى، ايگىلى مۋزىكا شەبەرى ءجانيا اۋباكىروۆاعا احمەت بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى التىن مەدال تابىس ەتىلگەن. ىسكەر باسشى، ونەر ساڭلاعى باسقاراتىن قۇرمانعازى اتىنداعى قازاق ۇلتتىق كونسەرۆاتورياسى ا.بايتۇرسىن ۇلى وردەنىمەن ماراپاتتالدى. سونداي-اق، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى ا.بايتۇرسىن ۇلى وردەنىمەن ماراپاتتالعان.
ا.بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى وردەنمەن باعا جەتپەس قىزمەتى مەن ەلدىڭ جوعارى ءبىلىمىن دامىتقانى ءۇشىن جاڭاشىل يدەياسى مەن جاڭا ۇرپاق تاربيەلەۋدە ارنايى جاڭا دايىندىقتا يننوۆاسيالىق جولمەن كەلگەنى ءۇشىن جەكەلەنگەن تۇلعالار مەن ۇيىمدار ماراپاتتالادى. ماراپاتقا جوو، جوو رەكتورلارى، جوو عالىمدار ۇيىمى يە بولۋى مۇمكىن. ق ر جوو قاۋىمداستىعىنىڭ باسقارماسىمەن جىلىنا ءبىر مارتە ا.بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى وردەنمەن ماراپاتتاۋ ءراسىمى وتەدى. بۇنداي باستامانى قولعا العان الشانوۆ الاشتىڭ اتىن ناسيحاتتاۋعا ۇلكەن ۇلەس قوسىپ ءجۇر.
ەكونوميست، عالىم راحمان الشانوۆ بايتۇرسىنوۆتىڭ ءىزىن جالعاعان اعارتۋشى دەسەك قاتەلەسپەيمىز. ول، قازاقتىڭ بالاسى وقىسا، وزگەمەن يىق تەڭەستىرسە دەيتىن تۇلعا. سونداي-اق ول ءبىلىم سالاسى عانا ەمەس، قوعامداعى كوپتەگەن الەۋمەتتىك ماسەلەلەرگە، قوعامدىق پروبلەمالارعا ءۇن قوسىپ كەلەدى.
راحمان الشانوۆ بىرنەشە قوعامدىق اكادەميا مەن سايلاۋ ورگاندارىنىڭ مۇشەسى، ۇلتتىق جانە حالىقارالىق ينجەنەرلىك اكادەميانىڭ، جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى اكادەمياسىنىڭ، ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق اكادەميانىڭ، حالىقارالىق قوعامدىق تۋريزم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى جانە ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى كوللەگياسىنىڭ، ق ر ۇكىمەت جانىنداعى رەسپۋبليكالىق كەڭەستەر مەن كوميسسيالاردىڭ، يننوۆاسيالىق قوردىڭ جانىنداعى تالداۋ كەڭەسىنىڭ مۇشەسى سونداي-اق، ق ر پرەمەر مينيسترلىك ىشىلىك كەڭەستىڭ ەكونوميكا سالاسى بويىنشا كەڭەسشىسى.
«مادەنيەت»، «ءبىلىم جانە عىلىم بەرۋ تۋرالى» زاڭداردىڭ جوباسىنا، ەڭبەك جانە سالىق كودەكستەرىنىڭ جوبالارىن تالقىلاۋعا بەلسەندى قاتىستى. بىرنەشە ەكونوميكالىق قوعامدىق جۋرنالداردىڭ رەدكوللەگيا مۇشەسى.
نۇرعالي نۇرتاي
پىكىر قالدىرۋ