23 قاڭتار كۇنى استانادا «سيرياداعى شيەلەنىس» بويىنشا كوپجاقتى بىتىمگەرلىك جيىن وتكىزۋ جوسپارلانعان. استانا ءتورىن ۇسىنعان كەلىسىم الاڭىنا تاراپتار سيريا بيلىگى مەن وپپوزيسياسى، قارۋلى توپتارى، رەسەي، تۇركيا، يران وكىلدەرى قاتىسادى دەپ كۇتىلگەن. سيريا وپپوزيسياسى مەن قارۋلى كۇشتەرى استاناعا كەلىسىم جاساۋ ءۇشىن كەلەتىندەرىن كەشە عانا مالىمدەدى.
شامنان شاتاق شىققالى بۇل ەلدە 250 مىڭ ادام قازا تاۋىپتى. ال ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار قارۋلى قاقتىعىستا جەر جاستانعانداردىڭ سانى رەسمي كورسەتكىشتەن ەكى ەسەگە ارتىق ەكەنىن مالىمدەيدى. 12 ميلليوننان استام سيريالىق ۇيلەرىن تاستاپ، باس ساۋعالاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. بۇل قاندى قىرعىندى توقتاتۋ ءۇشىن بۇۇ باستاماسىمەن بيىل قاڭتار مەن شىلدە ايلارىنىڭ ارالىعىندا جەنيەۆادا سيريا ماسەلەسى بويىنشا بەيبىت كەلىسسوزدەر وتكەن. الايدا تۇركيا پرەزيدەنتى رەجەپ تايىپ ەردوعاننىڭ ايتۋىنشا، بۇل «جەنيەۆالىق ۇدەرىس» ناتيجەسىز اياقتالدى. ەندى رەسەي مەن تۇرىك ەلىنىڭ مەملەكەت باسشىلارى كەزەكتى كەلىسسوزدى استانادا وتكىزۋدى جوسپارلاپ وتىر.
سيرياداعى 6 جىلدان بەرى شەشىلمەي كەلە جاتقان ماسەلەلەر تالقىسىنا قازاقستاننىڭ دا كىرۋى قانشالىقتى ورىندى؟ «استانالىق كەلىسىم» ناتيجەسىن بەرە مە؟ قازاقستانعا تيەر پايداسى مەن تونەر ءقاۋپى قانداي؟ وسى سۇراقتارعا «قامشى» پورتالى رەداكسياسىندا ارناۋلى قوناقتا بولعان حالىقارالىق ادام ينستيتۋتىنىڭ باسشىسى جانۇزاق اكىم جاۋاپ بەرىپ، وي ءبولىستى.
سيريا شيەلەنىسىنە بىتىمگەر بولۋ – استاناعا اۋىرعا ءتيۋى مۇمكىن
سيرياعا بايلانىستى كەلىسىمدى استانادا وتكىزۋ ارينە ۇلكەن شارا. دەگەنمەن دە، الەمدىك گەوساياساتتىڭ ءتۇيىنى سول تاياۋ شىعىستا، سيريادا جاتىر. سيريامەن تۇركيا سياقتى، يران سياقتى شەكارالاس ەل ەمەسپىز. ال، رەسەي ءوزى سۇرانىپ بارعانداي بولىپ بىلتىر سيرياعا اسكەر كىرگىزدى. سانكسيادا وتىرعان جاعدايدا قازاقستانعا وسى ىسكە كىرىسپەگەن دۇرىس سياقتى. سەبەبى نازاربايەۆتىڭ ءوزى دە ەلشىلەردى جيناعاندا «ءبىز الەمدە ۇلكەن ماسەلەلەردى شەشىپ جاتقان قارۋلى رەسەي، امەريكا سياقتى ەل ەمەسپىز، قازاقستاننىڭ ءوز ورنى بار» دەدى. ونىڭ ۇستىنە الەمدەگى ەكى كۇشتىڭ تىرەسىپ تۇرعان نۇكتەسى. وعان سۇرانىپ بارىپ ارالاسۋدىڭ ءوزى الەمدىك ساياساتتىڭ بىزگە دەگەن كوزقاراسىنا كەرى اسەر ەتۋى مۇمكىن. الپاۋىت كۇشتەردىڭ نىساناسىنا ىلىگۋىمىز مۇمكىن، بىزگە قىرىن قاراپ، ساياساتىن وزگەرتپەسىنە كىم كەپىل؟
رەسمي استانا سيرياداعى شيەلەنىس بويىنشا كەلىسىمدى بىزدە وتكىزىڭدەر دەمەسە ەشكىم زورلاپ سەندەردە وتكىزەيىك دەمەيدى عوي. ءبىرقاتار ەلدەردەن پىكىر بولعان دا شىعار. استانا بەيتاراپ پوزيسيادا بولعاندىقتان، بۇگىنگە دەيىن ءتۇرلى فورۋمدار ءوتىپ جاتتى. بۇل بىتىمگەرلىك ارقىلى دا بەيبىتشىلىك ۇيتقىسى رەتىندە كورىنگىسى كەلگەن شىعار. دەگەنمەن سوعىس ءجۇرىپ جاتقاندىقتان دا وعان كيلىگۋىمىز قيىن بولادى. بۇكىل باتىس ەلدەرىن وزىمىزگە قارسى قويىپ الۋىمىز مۇمكىن. تۇركيا ناتو مۇشەسى بولعانىمەن، ەردوعاننىڭ سوڭعى كەزدەگى جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتى تۇسىنىكسىز بولىپ كەتتى. ەردوعان وزىنە باتىستى قارسى قويىپ، اتاتۇرىكتىڭ سارا جولىنان اۋىتقىپ، قوعامدى دىنيلەندىرىپ، تۇسىنبەيتىن جاعدايعا كەتىپ جاتىر. ياعني اۆتوريتاريزمگە تابان تىرەدى دە، بۇرىننان كەلە جاتقان ءار ءتۇرلى ساياسي كۇرەستەردىڭ ساقتالىپ وتىرعان تەڭدىگىنىڭ ءبارى بۇزىلىپ كەتتى. سوندىقتان ءوزى شايقالىپ تۇرعان تۇركياعا ەرىپ، سانكسياعا كومۋلى جاتقان رەسەيگە ەرىپ اۆانتيۋرالىق ارەكەتكە بارماۋىمىز كەرەك. اقش-پەن دە، رەسەيمەن دە بىردەي قاشىقتىق ساقتاۋىمىز كەرەك. حالىقارالىق نورمالارعا ساي جۇمىس ىستەۋىمىز كەرەك.
بىزگە دە سالىنىپ وتىرعان رەسمي، بەيرەسمي سانكسيالار بار
ارينە قازاقستاننىڭ ءبىر اي بۇرىن ايتىلعان پوزيسياسى وتە دۇرىس بولدى. بۇۇ-دا 103 ەل رەسەيدىڭ قىرىم ارەكەتىن اننەكسيا دەپ تانىسا ءبىز بەيتاراپ قالدىق. بىزگە دە سالىنىپ وتىرعان رەسمي، بەيرەسمي سانكسيالار بار. كەيبىر ەلدەرگە اۋەكومپانيالارىمىز ۇشا الماي وتىر.
وزبەكستان سياقتى، تۇركىمەنستان سياقتى ەلدەگى تىنىشتىقتى ساقتاۋىمىز كەرەك. ارينە وزبەكستاننىڭ باستاپقى ساياساتى قيىن بولدى. 1990 جىلدارى ءتىپتى تاشكەنتتىڭ ورتالىق الاڭىندا بومبالار جارىلىپ، اۋعان تەرروريستتەرى الەك سالدى. ءبىزدىڭ دە 300-دەن استام قاراكوز قانداسىمىز سيرياعا كەتتى. سولاردى ەرتەڭ بەرى قاراي بۇرىپ جىبەرسە رەسەيدەن گورى ءبىزدىڭ جاعدايىمىز قيىن بولادى. ءبىر تەرروريستتىڭ ءوزى الماتىنى ورە تۇرەگەلتكەنى ەستەرىڭىزدە عوي. 300 ادامدى ويلاي بەرىڭىز. ءبىز مۇسىلمان ەلمىز. قانشا ما مەشىتتەر بار، ولاردىڭ ءبارىن تەڭ ۇستاپ، كىم كىرىپ، كىم شىققانىن انىقتاي المايمىز.
ورتا ازيانىڭ ءوزى سيريا بولىپ شىعا كەلۋى مۇمكىن
سوندىقتان، تاپ وسىنداي جاعدايدا استانادا بىر-ەكى حالىقارالىق شارا وتكىزبەگەننەن قازاقستاننىڭ بەدەلى ءتۇسىپ كەتپەيدى. اۋعانستاننان ورتا ازياعا سونداي جاعداي بولاتىن بولسا، ورتا ازيانىڭ ءوزى سيريا بولىپ شىعا كەلەدى. 50 ميلليون حالقى بار كەرەمەت وتىرعان ۋكراينا جارتى جىلدىڭ ىشىندە نە بولىپ كەتتى. تاس تالقان بولىپ، توز توپالاڭى شىقتى. ءبىز سونداي جاعدايعا ءتۇسىپ قالماس ءۇشىن سوعىس بولىپ جاتقان، الەمدەگى ەڭ ازۋلىلار ايقاسىپ وتىرعان جەردە بوي كورسەتۋ قازاقستانعا وتە ءتيىمسىز بولۋى مۇمكىن. ارينە، استانانىڭ پوزيسياسى بەيبىتشىلىك. بەيبىت بىتكەنىن ءبارىمىز دە قالايمىز. ءبىراق، ول جەردەگى ماسەلە ءبىز ويلاعانداي ەمەس، ودان دا كۇردەلى.
دايش سياقتى تەرروريستىك، لاڭكەستىك مەملەكەت قۇرۋ دەگەن اسپاننان تۇسپەيدى عوي. ولاردىڭ ارتىندا ۇلكەن كۇشتەر، مەملەكەتتەر بار. سوندىقتان مۇمكىندىك بولاتىن بولسا وسى كەزدەسۋدى استانا وتكىزبەگەنى دۇرىس.
ورتا ازيانىڭ ساياسي جاعدايى وتە كۇردەلى
استانالىق كەلىسىم ءساتتى وتكەن جاعدايدا استانا نە ۇتادى؟ استانا ساياساتتا كەلىسىم الاڭى بولىپ قانا ەستە قالادى. باسقا ۇتارىمىز جوق. رەسەيگە قارسى سانكسيا قويعان 103 ەل ءبىر كواليسيا. ءبارىبىر ولار قازاقستانعا قىرىن قارايدى. بەيتاراپ قالعان جۇڭگو، ءۇندىستان سياقتى ساناۋلى ەلدىڭ ءبىرى قازاقستان. الەمدىك ەكونوميكانى ۇستاپ وتىرعان نەگىزگى ەلدەردىڭ، دامىعان ەلدەردىڭ، دەموكراتيالىق ەلدەردىڭ ءبارى قارسى بولدى. سوندىقتان بىزگە ويلانۋ قاجەت. سەبەبى رەسەي دە، تۇركيا دا، يران دا ەشقايسىسى دەموكراتيالىق ەل ەمەس. ءبىز سول سەبەپتى دە وركەنيەتتى ەلدەرگە قاراي ۇمىتىلۋىمىز كەرەك. بولماعان جاعدايدا بەيتاراپ ساياسات ۇستانعان دۇرىس. ساياسات دەگەن ءبىر جانىپ تۇرعان وت. ونىڭ قايدان كەلەتىنىن بىلمەيسىڭ.
ۋكرايناعا قاراعاندا ورتا ازيانىڭ ساياسي جاعدايى وتە كۇردەلى. بجەزينسكيي 1996 جىلى شىققان «ۇلى شاحمات تاقتاسى» كىتابىندا ورتا ازيانىڭ، ونىڭ ىشىندە قازاقستاننىڭ جاعداي قاتتى كۇردەلى ەكەنىن ايتادى. سەبەبى بىزدە جۇزدەن استام ءارتۇرلى كونفەسسيالار بار. ءار ءتۇرلى دياسپورالار بار. ءتىپتى 3000-نان استام تىركەلگەن ءارتۇرلى دىندەر بار. زاڭىمىز بوس بولدى دا كىرىپ كەتتى. ولاردى ەندى ويانىپ شىعارىپ جاتىرمىز، ءبىراق تولىقتاي الاستاۋ ءۇشىن ءجۇز جىلدان استام ۋاقىت قاجەت. سول ءۇشىن دە ءبىز الەمدەگى سوعىس ءورتى لاۋلاپ تۇرعان جەرگە بارىپ ارالاسپاساق تا دۇرىس بولادى دەپ ويلايمىن.
ارينە، اقوردادا كەلىسىمدەر بولعان بولار. بۇل جولى وتسە وتەتىن دە شىعار. ءبىراق بولاشاقتا بۇنداي كەلىسىمدەردەن قازاقستاننىڭ باس تارتقانى دۇرىس. وزىمەن شەكارالاسپايتىن ەلدەردىڭ ماسەلەسى قازاقستانعا كەرەك تە ەمەس. رەسەيدىڭ ءاۆانتيۋريستى بولا بەرۋدى قويۋ كەرەك.
دايش يراكتىڭ جەرىنىڭ ءبىرازىن الىپ قويدى. يران مەن تۇركيانىڭ شەكاراسىنا ءقاۋىپ ءتوندىرىپ تۇر. اقش نەگە تىكە ارالاسپاي وتىر؟ رەسەي الەپپونى اۋرۋحاناسىنا، مەكتەپتەرىنە قاراماستان بومبالاپ تاستادى. بەيبىت حالىقتى قىرىپ سالماس ءۇشىن اقش تىكە ارالاسپايدى. ءبىراق، ساياسي پوزيسياسىن ايتادى. اساد كەتسىن دەيدى. رەسەيدىڭ كوزقاراسى بويىنشا بۇل دۇرىس ەمەس. رەسەي بۇرىنعى يمپەريالىق ساياساتى ءۇشىن رەسەيگە كىرىپ وتىر. تاياۋ شىعىستاعى تابان تىرەر جەرى سيريا بولىپ وتىر. ءبىراق سانكسيالار رەسەيدىڭ تۇبىنە جەتۋى مۇمكىن. رەسەيدىڭ دامۋىن 50-60 جىلعا كەيىنگە شەگەرەدى. رەسەيدىڭ ءىجو 40 پايىزعا تومەندەدى. ۇلكەن كومپانيالار روسنەفت، لۋكويل سياقتىلار، كەن ورىندارى جۇمىستارىن توقتاتىپ جاتىر. قىتايمەن جاسالعان 50 جىلدىق گاز تۋرالى كەلىسىمشارتى ىسكە اسپاي قالدى.
10 ميلليونداي گەكتار جەر قازاقستاننان رەسەيگە اسكەري ماقساتتا پايدالانۋعا جالعا بەرىلگەن
ورىستىڭ جالعىز وداقتاسى بەلارۋسيا مەن قازاقستان ەدى. رەسەيدىڭ ستراتەگيالىق زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى رەشەتنيكوۆ «ءجۇز جىل بۇرىن بەلارۋس دەگەن حالىق بولعان جوق، ولار ورىستار بولعان» دەپ مالىمدەدى. رەسەيدىڭ رەسمي تۇلعاسىنىڭ اۋزىنان بەلارۋس رەسەيدىڭ گۋبەرنياسى دەگەن سياقتى ءسوز شىعىپ وتىر. بۇلار قازاقستان تۋرالى كوپ قيتۇرقى اڭگىمە ايتتى. ايتاتىن سوزدەرىن ايتىپ بولدى. تەك اسكەرلەرىن كىرگىزۋى قالدى. بىلتىردىڭ وزىندە 10 ميلليونداي گەكتار جەر قازاقستاننان رەسەيگە اسكەري ماقساتتا پايدالانۋعا جالعا بەرىلگەن. قوستانايدان، اقتوبە وبلىسىنان، ماڭعىستاۋ وبلىسىنان «راكەتا قۇلايتىن نىسان» دەگەن سىلتاۋمەن جەرلەر الدى. ونى ءبىز حالىقارالىق، دۇنيەجۇزىلىك ۇيىمدارعا «اننەكسيا» ەكەنىن اتاپ جازدى. 10 ميلليوننان استام گەكتار جەر دەگەنىڭىز ەۋروپانىڭ بىرنەشە مەملەكەتى. يزرايل توپىراعىنىڭ 15-18 ەسەسى.
بۇل بىتىمگەرلىك تەك ءبىرجاقتى كەزدەسۋ
ءقازىر پرەزيدەنتتىڭ بەدەلى بار، گەوساياسي ەرەكشەلىگىمىزبەن تىنىشتىق بولىپ تۇر. ەرتەڭ الەمدە ساياسي بۇلعاق باستالىپ كەتسە مەملەكەتتى ساقتاۋ قيىن بولادى. وسى تىنىشتىعىمىز ساقتالسا ۇلكەن بايلىق بولار ەدى.
ەگەر استاناعا رەسەي مەن تۇركيا، يران عانا ەمەس، اقش، ەۋروپا ەلدەرى، باسقا الپاۋىت مەملەكەتتەر كەلىپ، شىنايى تۇردە «بىتىمگەرلىك» جاسالسا قۇبا قۇپ. ءبىراق، اقش-تىڭ وكىلى كەلەر-كەلمەسى بەلگىسىز بولىپ تۇر ءالى. ولاي بولماسا بۇل بىتىمگەرلىك تەك ءبىرجاقتى كەزدەسۋ بولىپ قالادى. بۇعان دەيى دە امەريكا مەن رەسەي جەنيەۆادا اي ايىن كەزدەسىپ جاتتى. ماسەلە شەشىلمەدى. سيريادا داعدارىس باستالعالى بەرى G20 قانشا ما رەت كەزدەستى. بۇۇ جينالىستارى بولدى. ناتيجە جوق. استانادان ناتيجە شىعىپ كەتەرى كۇماندى.
قازاقستاننان سيرياعا كەتكەندەردى ازاماتتىقتان ايىرۋ دەگەن جاقسى ۇسىنىس تاستالىپ ەدى، جايىندا قالدى. ول كەتكەن ادامدار وزىنەن ءوزى كەتكەن جوق قوي. ولارعا ۇگىت جاساعان توپ بولدى. ول توپ ءالى ارامىزدا ءجۇر. ال، حالقى بىزدەن ون ەسە كوپ رەسەيدىڭ وزىنەن 300-دەي عانا ادام كەتكەن سيرياعا. بۇل ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك ۇستانىمىمىزدىڭ بوستىعىنان بولىپ وتىر.
ءبىزدىڭ نەگىزگى ماقساتىمىز قازاقستاندا بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋ
ومىردە بولماعان جاعداي بولىپ قازاقتىڭ ىشىنەن تەرروريستتەر شىعىپ جاتىر. بۇنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن جاستارعا الەۋمەتتىك جاعداي جاساۋ كەرەك. باسپانامەن قامتاماسىز ەتە الماساق تا جەر بەرۋىمىز كەرەك. وزدەرى ءۇي سالىپ الادى. قولىنا قارۋ الىپ سوعىستا جۇرگەنىنەن گورى ەلدىڭ ىشىندە بەيبىت تىرشىلىكپەن وسىپ-ونگەنىمىز ءجون. سيريا شيەلەنىسى كۇرمەۋى قاتتى ءتۇيىن. ءبىر وتىرىسپەن شەشىلە كەتۋى ەكىتالاي.
تۇرىكتەر ءوز قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋ ءۇشىن سيريادا وپەراسيا باستادى. سەبەبى ولار الدىن الۋ شاراسىن جاساماسا دايش تۇركياعا باسىپ كىرۋى مۇمكىن ەدى. ەكىنشى جاعىنان تۇركيا-سيريا شەكاراسى كۇرد بۇلىكشىلەرى تاراپىنان ءجيى شابۋىلدانىپ باقىلاۋسىز قالىپ بارا جاتتى. كۇردتەر مەملەكەت قۇرامىز دەپ تۇركيانىڭ تىنىشتىعىن بۇزىپ كەلە جاتقانىنا 30 جىلدان استى. وسىنداي قيىن جاعدايلاردا تۇركيانىڭ سيرياعا اسكەر كىرگىزۋى حالىقارالىق نورماعا ساي جاعداي. ونىڭ ۇستىنە تۇرىكتەر سيريادان بوسقان 3 ميلليونداي ادامعا پانا بولىپ وتىر.
ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ەلشىنىڭ ولىمىمەن باستالعان. رەسەي ەلشىسىنە قاستاندىق جاسالاردان ءبىر ايداي ۋاقىت بۇرىن الەپپودا مەكتەپ، اۋرۋحانا، تۇرعىن ۇيلەر دەپ قاراماي بومبالاۋ جاسادى. وعان جاۋاپ رەتىندە ەلشىسى ءولتىرىلدى. سوعىس بار جەردە شىندىق، اقيقات دەگەن بولمايدى. سوندىقتان جانىپ تۇرعان وتقا جۇگىرە بەرمەۋ كەرەك. قازاقستاندى سيريا تۇگىلى، رەسەي دە، تۇركيا دا تىڭدامايدى.
قازاقستاننىڭ تىنىشتىعى – ورتا ازيانىڭ تىنىشتىعى
ەلىمىزدە سوڭعى جىلدارى بولىپ جاتقان جاعداي ءبىزدى ەكسترەميستىك سوعىسقا يتەرمەلەپ وتىر. وعان تەك ارناۋلى ورگانداردىڭ شاماسى كەلمەيدى. ءبىز حالىق بولىپ كۇرەسۋىمىز كەرەك. قازاقستاننىڭ تىنىشتىعى – ورتا ازيانىڭ تىنىشتىعى. بۇل جەردە قىتايدىڭ دا، رەسەيدىڭ دە، اقش-تىڭ دا مۇددەلەرى توعىسقان جەر. سوندىقتان دا ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىنىڭ بىرلىگى كەرەك. اسكەري بولماسا دا ەكونوميكالىق، مادەني وداق كەرەك.
رەسەي يمپەريا رەتىندە تۇگەل ىدىراعان جوق
رەسەي يمپەريا رەتىندە تۇگەل ىدىراعان جوق. فەدەراتيۆتى مەملەكەت رەتىندە از حالىقتاردى فەدەراتيۆتىك زاڭدار ارقىلى قورعاپ، ءتىلى مەن مادەنيەتىن وركەندەتۋگە مۇمكىندىك بەرسە وسى تەرريتورياسى بۇلىنبەي قالۋى مۇمكىن. وتكەندە رەسەيدەگى ەڭ ۇلكەن فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىرى تاتارستان ماسكەۋگە وكپەسىن اشىق ايتتى. ايماقتان شىعىپ جاتقان بايلىقتىڭ ءبارىن الىپ كەتىپ جاتىر دەدى. ميننيحانوۆقا مەدۆەدوۆ ءوز جاۋابىن بەردى.
1970 جىلدارى سوۆەت وداعى تاراپ كەتەدى دەپ ايتسا ەشكىم سەنبەيتىن. كوپ وتپەي ىدىرادى. ونداي پروسەس ءقازىر رەسەيدە دە ءجۇرىپ جاتىر. كاۆكاز ەلدەرى وزدەرىن كورسەتىپ جاتىر. 16 رەسپۋبليكانى قىسقارتىپ، گۋبەرنيالارعا قوسىپ جىبەردى. ول جەردەگى ۇلتتاردىڭ ءدىنى بولەك، ءتىلى بولەك. ونى جويۋعا ءجۇرىپ جاتقان ساياسات بار. بۇلاي جالعاسا بەرسە رەسەي ىدىرايدى. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ 2012 جىلعى دەرەگى بويىنشا، 2050 جىلى رەسەيدەگى قازىرگى 140 ميلليوننان استام حالىق سانى 95-102 ميلليون اراسىنا دەيىن قىسقارادى. ءقازىر حالقىنىڭ سانى بويىنشا ورىستار 9 ورىندا بولسا، ول كەزدە 15-16 ورىنعا كەتۋى مۇمكىن. سوڭعى 40 جىلدا رەسەيدە جىلىنا ءبىر ميلليون ادام ومىردەن ەرتە كەتىپ جاتىر. ونىڭ نەگىزگى سەبەبى اراق. كولىك اپاتى، باسقا دا سەبەپتەرى بار. سوڭعى 15 جىلدا بۇل پروسەس ءبىر جارىم ەسەگە ءوستى. جىل سايىن ءبىر جارىم ميلليون ادام ەرتە ولەدى. تاتارستاندا حالىقتىڭ 54 پايىزى تاتارلار. جانە ول جىل سايىن ءوسىپ كەلەدى. سەبەبى تاتارستاندا مۇسىلماندار كوپ، اراق ىشپەيدى، ءولىم-جىتىم از. رەسەي اراق ءىشۋدى توقتاتا المايتىن دارەجەگە كەلدى. ليەۆ تولستوي سياقتى يسلامدى قابىلداماسا ولاردى بۇل شىڭىراۋدان ەشكىم قۇتقارا المايدى.
سانكسيالار استىندا قالعان رەسەي سونداي-اق حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنا دا جاقسى قاراپ وتىرعان جوق. ايۋ الەمگە ايبات شەككەنىمەن ءىشى بىلىعىپ جاتىر. قالالار، قالا تيپتەس پوسەلكەلەر بوس قالىپ جاتىر. رەسەيدە مۇسىلماندار سانى 1970 جىلدارى 12 پايىز بولعان. ءقازىر 23 پايىز بولدى. ارينە بۇل وسە بەرەدى. ءبىراق، سىبىردەگى حالىقتار تەز جويىلىپ بارادى. 1926 جىلى سوۆەت وداعىندا 194 حالىق بولسا، وداق ىدىراعاندا 91 حالىق جويىلىپ كەتكەن. ونىڭ ىشىندە كوبى تۇرىك حالىقتارى. بارلارىنىڭ ءوزى ورىستىڭ تەگىن الىپ، مادەنيەتىن قابىلداپ كەتتى. تاريحى مەن ءتىلى جويىلعان ۇلتتىڭ ءوزى جوق بولادى. ءبىز استانا كەلىسىمىندە سيريا تاقىرىبىن تالقىلاعانشا رەسەيدەگى جويىلىپ بارا جاتقان از حالىقتار تاقىرىبىن قوزعاعانىمىز الدەقايدا ماڭىزدى ءىس بولماق.
پىكىر قالدىرۋ