ول – ۇلاعاتتى ۇستاز، عۇلاما عالىم، زەردەلى زەرتتەۋشى، كوشەلى كوسەمسوزشى، قابىرعالى قالامگەر، قوعام قايراتكەرى، سۇڭعىلا سىنشى، ساتيرا ساردارى. وسىنشاما اتاق-داڭقى مەن دارەجەسى بولا تۇرا، ونى جۇرت ءبىر-اق اۋىز سوزبەن قوجاكەيەۆ دەپ اتادى. وعان دا وسىدان باسقا اتاق كەرەك ەمەس ەدى. ءبىز بۇگىن سول جاقسىنىڭ كوزى مادەت تەمىربەكۇلىمەن اڭگىمە-دۇكەن قۇرعان ەدىك. سول سۇحباتتى سىزدەردىڭ نازارلارىڭىزعا ۇسىنعاندى ءجون كوردىك.
– اڭگىمەمىزدىڭ نەگىزگى ارقاۋى اكە جايلى بولعاندىقتان، ونىڭ تۋعان جەءرى، وسكەن ورتاسى تۋرالى ايتا كەتسەءڭىز؟
– مەنىڭ اكەم تەمىربەك قوجاكە ۇلى 1926 جىلى جامبىل وبلىسى مەركى اۋدانىنا قاراستى ويتال اۋىلىندا ءتۋىپ-وستى. اتام قوجاكە مەن اجەم ارزىحان پاراساتتى دا پايىمدى، اۋقاتتى دا باي-قۋاتتى، كورگەنى مەن ويعا تۇيگەنى مول جاندار ەدى. نەگىزى، اكەمنىڭ ەكى اعاسى سوعىستان ورالمادى. كىم-كىمگە دە باۋىر ەتى – بالاسىنان ايىرىلۋ وڭاي ەمەس. سول سۇم سوعىس سالعان جارادان اتا-اجەمىزدىڭ كوڭىلى جارىم بولىپ قالعانى انىق. سوندىقتان دا اكەمىز ءبىزدى ەلگە ءجيى الىپ باراتىن. «نەمەرەلەرىن يىسكەپ، ماۋقىن باسسىن» دەگەنى شىعار. سوندا اتا-اجەمىز بەن اكەمنىڭ اعاسى بالابەك جانە جەڭگەمىز شاكەن قۇشاق جايا قارسى الىپ، ساقتاپ ءجۇرگەن قازى-قارتا مەن جال-جاياسىن، قۇرت-مايى مەن ىرىمشىگىن، قىسقاسى بارلىق ءتاتتىسى مەن ءدامدىسىن ءبىزدىڭ الدىمىزعا توساتىن. قايتار كەزدە قوينى-قونىشىمىز بەن قورجىنىمىزدى تولتىرىپ جىبەرەتىن. سول ەلءدىڭ بالالارىمەن تاي-قۇلىنداي تەءبىسىپ بىرگە وستىك. اسىق اتىپ، دوپ تەپتىك، لاڭگى وينادىق. سۋعا ءتۇسىپ، بالىق اۋلادىق. نە كەرەكتىڭ ءبارىن ءوزىمىز جاساپ الاتىنبىز. ات ەرتتەپ، تىزگىن تارتۋدى، وتىن جارىپ، وشاق جاعۋدى، وراق ورىپ، ەگىن ەگۋدى، ءتىپتى كەزەكپەن قوي باعۋدى دا اۋىلدا ءجۇرىپ ۇيرەندىك. قازاقتىڭ سالت-ساناسى مەن ادەت-عۇرپىن دا سول ەلدە بويىمىزعا سىڭىردىك. ءسويتىپ، قالانىڭ ەمەس، دالانىڭ بالاسى بوپ ءوستىك. اۋىلعا باۋىر باسىپ قالعانىمىز سونشا، جاز بولسا ەلگە بارعىمىز كەلىپ تۇراتىن. كەيدە اكەم ءبىزدى «مەركى» شيپاجايىنىڭ جوعارى جاعىنداعى، كورشى قىرعىز ەلىنىڭ سۋسامىر جايلاۋىنا الىپ باراتىن. جايلاۋدىڭ تابيعاتى كەرەمەت. ونى سوزبەن سۋرەتتەۋ مۇمكىن ەمەس.ءتىپتى، ءتىل جەتپەيدى.ونداي سۇلۋ كورىنىستى تەك كورۋ كەرەك. «سۋسامىر – ەلدىڭ جايلاۋى-اي» دەگەن اتاقتى ءان وسى جايلاۋعا ارنالعان. ءقازىر دە وسى ءانءدى ەستىگەن سايىن ەلگە دەگەن، اكەگە دەگەن ساعىنىشىم ارتا تۇسەدى.
– تەمكەڭنىڭ ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسقانىن جۇرتتىڭ كوبى بىلە بەرمەيدى. سوندىقتان ونىڭ ونەگەلى ءومىر جولى تۋرالى دا ءوزىڭىزدىڭ اۋزىڭىزدان ەستىگەنىمىز ءجون شىعار؟
– ءيا، اكەم 1944 جىلى، ياعني سوعىستىڭ قىزىپ تۇرعان شاعىندا ءاسكەرگە الىنىپ، ستالينگراد مايدانىندا، كەيىن نوۆوچەركاسك، باكۋ، داعىستانداعى اسكەري شتابتا قىزمەت اتقارادى. ءسويتىپ، 1947 جىلى امان-ەسەن ەلگە ورالادى. سول جىلى مەركى اۋداندىق كوميتەتىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى ءارى بيۋرو مۇشەسى بولىپ سايلانادى. بۇل – ول كەزدە كەز كەلگەن ادامنىڭ قولى جەتە بەرمەيتىن جايلى قىزمەت بولاتىن. ءبىراق ول ءبىءلىمسىز ادامنىڭ بولاشاعى بۇلىڭعىر بولاتىنىن ءتۇسىنىپ، 1948 جىلى الماتى قالاسىنداعى س.كيروۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ جۋرناليستيكا بولىمىنە وقۋعا تۇسەدى. جوعارى وقۋ ورنىن قىزىل ديپلوممەن بىتىرگەن سوڭ، ونى فاكۋلتەت باسشىلىعى اتتاي قالاپ، وقىتۋشىلىق قىزمەتكە شاقىرادى. سودان باستاپ، اقتىق دەمى بىتكەنشە سول قارا شاڭىراقتا ابىرويلى قىزمەت ەتتى. سونىڭ 16 جىلىندا جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى بولدى. وسى جىلدار ىشىندە 7 مىڭعا جۋىق شاكىرت تاربيەلەپتى. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى پرەزيدەنت اپپاراتىندا، پارلامەنت پەن ۇكىمەتتە، ءتۇرءلى مينيسترلىكتەر مەن اكىمدىكتەردە، سونداي-اق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا ەڭبەك ەتىپ كەلەدى. كەزىندە مينيستر، دەپۋتات، مەملەكەتتىك حاتشى سياقتى لاۋازىمدى قىزمەتتەر اتقارعان قۋانىش سۇلتانوۆ، مۇحتار قۇل-مۇحاممەد، التىنبەك سارسەنبايەۆ، ساۋىتبەك ءابدىراحمانوۆ، دارحان مىڭباي – اكەمءنىڭ ماقتان ەتەر شاكىرتتەرى.
– ءسىز ءقازىر تەمكەڭنىڭ تەك ۇستازدىق قىرىن عانا ايتتىڭىز. ول سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى بولعان ادام عوي. سوندىقتان وزگە قىرلارىنا دا توقتالا كەتسەڭىز؟
– ۇستازدىق قىرى تۋرالى ايتتىم. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن – عالىم. ۇشىنشىدەن – ساتيريك-جازۋشى. ءتورتىنشىدەن – سىنشى. بەسىنشىدەن – ادەبيەتتانۋشى. التىنشىدان – قازاق ءباسپاسوزىنىڭ زەرتتەۋشىسى. جەتىنشىدەن – جۋرناليست-پۋبليسيست. سەگىزىنشىدەن – قوعام قايراتكەرى. وسى سالانىڭ قاي-قايسىسىندا دا ايانباي تەر توگىپ، ەرەن ەڭبەكتىڭ ۇلگىءسىن كورسەتتى. ءسويتىپ، ارتىندا ءۇلكەن ءىز قالدىردى.
– عىلىمي ەڭبەكتەرى تۋرالى ايتساڭىز؟
– ول كىسىنىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرى كوپ. اتاپ ايتار بولساق، «اباي جانە سۇلتانماحمۇت»، «قازاق مىسالى»، «اباي – ساتيريك»، «قازاق سوۆەت ساتيريكتەرى»، «ادام. قوعام. ساتيرا»، «ساتيرا جانە ءداۋىر»، «ساتيرالىق جانرلار»، «ساتيرا – كۇشتىلەر قارۋى»، «ساتيرا نەگىزدەرى»، «شانشۋ سوزدەر مەن شالقۋ سوزدەر»، «ءۇركىنشىلىك»، «مەرەيلى مەركى» (ەرمەك ساۋرانبايەۆپەن بىرگە)، «قازاق باسءپاسوزىنىڭ تاريحىنان» (ب.كەنجەبايەۆپەن بىرگە)، «گازەت جانرلارى»، «قازاق سوۆەت باسءپاسوءزىنىڭ تاريحىنان»، «جىل قۇستارى»، «كوك سەڭگىرلەر»، «سارا ءسوزدىڭ ساردارلارى»، «جاس تىلشىلەر سەرىگى» اتتى عىلىمي ەڭبەكتەرى ەلىمىزدىڭ كوپتەگەن جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقۋ جانە كومەكشى وقۋ قۇرالى رەتىندە پايدالانىلىپ ءجۇر.
تەمىربەك قوجاكە ۇلى
– ادامدى دوسىنا قاراپ تانيدى. ول كىمدەرمەن ءجيى ارالاسۋشى ەدى؟
– قازاق – قوناقجاي حالىق. ونىڭ دالاسى قانداي كەڭ بولسا، پەيىءلى دە سونداي كەڭ. مەنىڭ اكەم دە سونداي قوناقجاي ادام بولاتىن. قازانىمىز وتتان، شاۋگىمىمىز شوقتان تۇسپەيتىن. ءبىرى كەلىپ، ءبىرى كەتىپ جاتاتىن. قازاقتىڭ ماڭدايالدى مايتالماندارى مەن قابىرعالى قالامگەرلەرى، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرى، زيالى قاۋىم وكىلدەرى مەن ونەر جۇلدىزدارى – ءبىزدىڭ ءۇيءدىڭ قۇرمەتتى دە قادىرمەندى قوناقتارى بولاتىن. ءبىز ولارعا قاراپ وي مەن بوي تۇزەدىك. ءومىرى مەن ونەرلەءرىن ونەگە تۇتتىق. ولاردىڭ كوزى ءتىرىسىمەن ءالى كۇنگە دەيىن ارالاسىپ تۇرامىز. «اكەسى دوستىڭ – بالاسى دوس» دەگەن وسى ەكەن عوي.
– ەل-جۇرت بەيسەمباي كەنجەبايەۆ پەن ءسىزدىڭ اكەڭىزدىڭ اراسىنداعى سىيلاستىقتى جىر عىپ ايتادى. ول ەكەۋىن نە بايلانىستىرادى؟
– قازاقتىڭ عۇلاما عالىمى بەيسەمباي كەنجەبايەۆ – مەنىڭ اكەمءنىڭ ۇستازى. ول – تاعدىردىڭ تەپەرىشىن كوپ كورگەن كىسى. ءوز وقۋ ورداسىندا عىلىمي ەڭبەگىن قورعاي الماي جۇرگەن كەزدە، بەيسەكەڭ قول ۇشىن سوزىپ قىرعىزستاندا قورعاتپاق بولادى. ءبىراق جاۋلارى ول جاقتان دا توسقاۋىل قويادى. سودان بەيسەكەڭ شاكىرتىن ءازىربايجانعا اپارىپ قورعاتادى. مىنە، ناعىز ۇستاز وسىنداي بولسا كەرەك. اكەم ۇستازىنىڭ سول جاقسىلىعىن ولە-ولگەنشە ۇمىتقان جوق. ءتىپتى ول كىسى ءتوسەك تارتىپ جاتىپ قالعاندا دا جانىنان تابىلىپ، قولىنان كەلگەن بارلىق كومەگىن جاسادى. قايتىس بولعاننان كەيىن دە ۇكىمەتكە حات جازىپ، ونىڭ اتىن ماڭگى ەستە قالدىرۋ ماقساتىندا ءتۇرلى شارالار ءوتكىزۋگە مۇرىندىق بولدى. ءسويتىپ، ەكەۋى ۇستاز بەن شاكىرت قانداي بولۋ كەرەك ەكەنىنىڭ ۇلگىسىن كورسەتىپ كەتءتى.
– ءسىزدىڭ اكەڭىز قانداي ادام ەدى؟
– اكەم وتە جاقسى ادام ەدى. سىرتتاي قاراعان ادامعا قاتال كوءرىنگەنىمەن، ول ادەپتى دە ادىلەتتى، اشىق تا اقكوڭىل، ءازىل-قالجىڭعا قۇمار، ءبىلىمى تەرەڭ، بىلىگى زور، ءاربىر ءىسكە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىن، ۇلتجاندى ادام بولاتىن. سانالى عۇمىرىن ۇلتىن ۇلىقتاۋعا سارپ ەتتى دەسەم، ارتىق ايتقاندىعىم بولماس. وتباسىندا اق تا ادال جار، ۇل-قىزدارىنا مەيىرىمدى اكە، نەمەرەلەرىنە قامقورشى اتا بولا ءبىلءدى. ول ءۇي ىشىندە داۋىس كوتەرىپ ءسويلەپ، ەرسى ىس-ارەكەت جاساپ كورگەن ەمەس. ىلعي دا ءوزىن ءبىر قالىپتا ۇستايتىن. ءبىزدى ۇرىپ-ۇرسىپ ەمەس، قاس-قاباقپەن تاربيەلەدى. اتانىڭ ەمەس، ادامنىڭ ۇلى بولۋعا ۇندەدى. وتباسىنىڭ ىرىسى – ىنتىماقتا، بەرەكەسى – بىرلىكتە ەكەنىن ۇيرەتتى. قىسقاسى، ءبىزدى قازاق ەتىپ ءتاربيەلەۋگە تىرىستى. شاڭىراقتىڭ ءپىرى بولا ءبىلدى. سوندىقتان دا ءبىز ۇنەمى ونىڭ اقىل-كەڭەسىنە جۇگىنەتىنبىز.
– ول كىسى سىقاقشى بولعاندىقتان، ونىڭ تالاپ-تىلەگى دە زور بولعان شىعار؟
– ءيا، دۇرىس ايتاسىز، «وزگەنى بيلەۋ ءۇشىن ءوزىڭدى بيلەپ ال» دەگەندەي، ونىڭ تالاپ-تىلەگى وزگەگە دە، وزىنە دە قاتاڭ بولدى. ۋاقىتپەن ساناسپاي، جۇمىس ىستەيتىن. كوپ وقىپ، كوپ جازاتىن. قازاق جانە ورىس تىلىندە جارىق كورەتىن باسىلىمداردىڭ ءبارىن شولىپ شىعاتىن. قاجەت جەرلەرىن ءتۇرتىپ الىپ وتىراتىن. ءسويتىپ، ءجۇرىپ قازاق ساتيراسى مەن جۋرناليستيكاسىنا ءھام عىلىمىنا ەرەن ەڭبەك ءسىڭىردى. مىڭداعان مامان دايىندادى. ولاردىڭ سانىنا ەمەس، ساپاسىنا ءمان بەردى. كەز كەلگەن ءىستىڭ جوعارى دەڭگەيدە ورىندالعانىن قالايتىن. سونى بارىنەن تالاپ ەتەتىن. ءوز ىسىنە نەمقۇرايدى قارايتىنداردى ۇناتپايتىن. جالقاۋلار مەن جاۋاپسىزداردى، جاعىمپازداردى سۋقانى سۇيمەيتىن. سوندىقتان دا ولارمەن ىلعي كۇرەسىپ ءجۇرەتىن. كەجەگەسى كەرى تارتقانداردى كەرەگەگە ىلمەسە دە، باسىلىمدارعا جازىپ، مىسىن باسىپ قوياتىن. سول كۇرەستەن ناتيجە شىعاراتىن. قوعام مەن ادامدى تۇزەۋدى سول كىسىدەن ءۇيرەنۋ كەرەك سياقتى.
– اكەڭىزدىڭ ارتىندا قانشا تۇياق قالدى؟ نەشە نەمەرە مەن شوبەرە بار؟
– اتادان تورتەۋ ەدىك.ءۇش قىز، ءبىر ۇل. اكەم ءبىر قىزىنان ەرتەرەك ايىرىلىپ قالدى. ول قايعى اكەمءنىڭ جانىنا قاتتى باتتى. ويتكەنى ول سۇيىكتى قىزدارىنىڭ ءبىرى ەدى. ءبىراق ونى ەشكىمگە سەزدىرگەن جوق. ءماڭگىلىك مەكەنىن سول قىزىنىڭ جانىنان تاپتى. قالعان ەكى قىزى – شىرىن مەن ءلاززات اكە جولىن قۋىپ، عىلىممەن اينالىستى. ءقازىر ەكەۋى دە – عىلىم دوكتورلارى، پروفەسسور. مەن ءوزىم جەكە كاسىپكەرمىن. باسپا ىسىمەن اينالىسامىن. نەمەرەسى ميراس – Nephro Pharm («نەفرو فارم») فارماسيەۆتيكالىق كومپانياسىنىڭ باس ديرەكتورى. دياس – «كازكوممەرسبانكتە» زاڭ دەپارتامەنءتىنىڭ جەتەكشى مامانى. جيەندەرى – ەلدار – PhD دوكتورى، حيرۋرگ. احدار – «كازكوممەرسبانكتە» زاڭگەر بوپ قىزمەت اتقارادى. «ورنىندا بار وڭالار» دەگەن ءسوز بار ەمەس پە؟! سول ايتقانداي، اۋلەتىمىز ءوسىپ-ونىپ كەلەدى. ءقازىر اتاسىنىڭ ارتىندا قالعان بەس شوبەرەسى بار. ولار – ادەمى، دامەلى، حانتەمىر، جاني، ايلين.
– ول كىسىنىڭ اتىن ماڭگى ەستە قالدىرۋ ماقساتىندا قانداي شارۋالار جۇزەگە استى؟
– كەز كەلگەن ادامنىڭ اڭساعان ارمان، دىتتەگەن ماقساتتارى بولادى. اكەم كوزى تىرىسىندە 7 تومدىق شىعارمالار جيناعىن شىعارۋدى جوسپارلاعان ەكەن. وكىنىشكە قاراي دەگەنىنە جەتە الماي كەتتى. سول ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ماقساتىندا شىعارمالار جيناعىنىڭ 7 تومىن تاسقا باستىق. «تاۋ تۇلعالى تەماعا»، «ۇستاز. عالىم. قايراتكەر» اتتى ەستەلىكتەر كىتابىن جارىققا شىعاردىق. قارا شاڭىراقتاعى جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە تەمىربەك قوجاكەيەۆ اتىنداعى ءماجىلىس زالىن اشۋعا بەلسەنە اتسالىستىق. جىل سايىن ت.قوجاكەيەۆ وقۋلارى اياسىندا «جاس تىلشىلەر» اتتى عىلىمي فورۋم وتكىزىپ كەلەمىز. بۇل فورۋمنىڭ ماقساتى – جاس عالىمدار مەن ستۋدەنتتەردىڭ عىلىمي ىزدەنىسىن ارتتىرۋعا، شىعارماشىلىق ويلارىن جۇزەگە اسىرۋعا ىقپال ەتۋ. وسى شارانىڭ شەڭبەرىندە ءتۇرلى عىلىمي جوبالارعا، ەڭ ۇزدىك پۋبليسيستيكالىق جانە ساتيرالىق شىعارمالارعا بايقاۋ جاريالادىق. سايىس جەڭىمپازدارى تەمىربەك قوجاكەيەۆ اتىنداعى ستيپەنديامەن جانە باعالى سىيلىقتارمەن ماراپاتتالادى. بۇل شارالاردىڭ بارىنە قوجاكەيەۆ اۋلەتى دەمەۋشىلىك قىزمەت كورسەتتى. 2015 جىلى ۇكىمەت قاۋلىسىمەن جامبىل وبلىسى مەركى اۋدانىنداعى №39 مەكتەپ-گيمنازياسىنا تەءمىربەك قوجاكەيەۆتىڭ ەسىمى بەرىلدى. سول مەكتەپتىڭ اۋلاسىنا ءمۇسىنى قويىلدى. مەركى اۋدانىنىڭ ورتالىعىنداعى ءبىر كوشە اكەمىزدىڭ اتىمەن اتالادى. وسى مۇمكىندىكتى پايدالانىپ، الماتى، استانا جانە تاراز قالالارىندا ءبىر كوشە بەرسە دەگەن ۇسىنىس ايتقىم كەلەدى.
– اتادان جاقسى ۇل تۋسا،
ەلىنىڭ قامىن جەيدى.
اتادان جامان ۇل تۋسا،
ەلىنىڭ مالىن جەيدى،– دەگەن ءسوز بار حالقىمىزدا. سول ايتقانداي، ەلدىڭ مالىن ەمەس، قامىن جەۋگە تىرىسىپ كەلەمىز.
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
سۇحباتتاسقان
ەرماحان شايحى ۇلى
"ايقىن" گازەتى
پىكىر قالدىرۋ