جاقىندا abai.kz پورتالىندا جاريالانعان باقتىباي اينابەكوۆتىڭ «ءدىنىمىزدىڭ يسلام ەكەندىگى – اتا زاڭىمىزدا كورسەتىلۋى كەرەك!» دەگەن ماقالاسى ەكىۇداي سەنىمدە قالدىردى. ۇسىنىسى «دۇرىس پا الدە بۇرىس پا؟» دەگەن ساۋالدار كوپشىلىكتىڭ باسىن قاتىراتىنى اقيقات. سەبەبى اتا زاڭىمىزعا ۇسىنىس ايتامىن دەپ ءار نارسەنىڭ باسىن ءبىر شالعانعا ۇقسايدى. ماسەلەنىڭ ءمانىسىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن الدىمەن اتالمىش ماقالانىڭ وزىنە قىسقاشا تالداۋ جاسايىق.

قۇرمەتتى باقتىباي مىرزا! ءسىز اڭگىمەڭىزدى «ءقازىر بۇكىل الەم ەلىمىزدى مۇسىلمان مەملەكەتى سانايدى. مۇسىلمان مەملەكەتى رەتىندە ەكى جىل بۇرىن الەمدىك يسلام كونفەرەنسياسى ۇيىمىنا ءبىر جىل ءتوراعالىق تا ەتتىك» دەپ باستاپسىز.

قازاقستان حالقىنىڭ 70 پايىزدان استامى ءوزىن مۇسىلمان دەپ تانىعان. سونىمەن بىرگە الەمگە قازاقستان – زايىرلى مەملەكەت ەكەنىن، ەلىمىزدە وزگە دە كونفەسسيالار وكىلدەرى تىرشىلىك ەتىپ كەلە جاتقانىن ەسكەرگەن ءجون.

ءسىز «ەل كونستيتۋسياسى – زاڭ، رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋمدا قابىلدانعان قاسيەتتى اتا زاڭ!» دەپ قاسيەتتىلىگىن مويىنداعان-اق ەكەنسىز. سويتە وتىرىپ «زاڭدى قابىلداۋدا كەزىندە جوبانى دايىنداۋشىلار ۇلتتىق ەرەكشەلىگى بار قازاق ەلىنىڭ زاڭى ەكەندىگىنە ءمان بەرمەي، ەل تاعدىرى مەن تاريحىنا نازار اۋدارماي، ونىڭ ءداستۇرى مەن سالتىنا كەلە بەرمەيتىن، - سەنىمى مەن ۇلتتىق ءداستۇرى بولەك، سوناۋ باتىس ەلدەرى تىرشىلىگىن نەگىزگە الىپ دايىندالعان بۇل زاڭ  ءوز اتىنا ساي جۇمىس جاساپ تۇرعان جوق جانە جاساي دا المايدى. نەگە؟» دەيسىز. ويلاپ كورىڭىزشى، الدىڭعى سوزىڭىزگە كەيىنگى ءسوزىڭىز قارسى شىعىپ تۇرعان جوق پا؟ وسى جەردە ءسىز اتا زاڭىمىزدىڭ قاسيەتتىلىگىنە كۇمان كەلتىردىڭىز. نەگە؟ دالەل-دايەكسىز بۇيرەكتەن سيراق شىعارعانىڭىزعا ءجون بولسىن.

قابىلدانعان اتا زاڭ تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تۇعىرلى بولۋىنا قالتقىسىز قىزمەت ەتىپ كەلەدى. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ شيرەك عاسىرىندا قoعaمنىڭ بaرلىق سaلaسىندa دeرلiك تeرeڭ دe كۇردeلi وزگeرiستeر oرىن aلدى. قaزaقستaن ءالeم تaنىعaن eلگe aينaلىپ، حaلىقaرaلىق دeڭگeيدe ءوزiنiڭ ءباسeكeلeس بoلۋعa قaبiلeتتiلiگiن كورسeءتتى. وسىنىڭ بارلىعى اتا زاڭنان باستاۋ العان باياندى تىرشىلىگىمىزدىڭ جەمىسى دەپ ايتا الامىز.

سونىمەن قاتار ءوز ماقالاڭىزدا «ءبىز زايىرلى مەملەكەتپىز، زايىرلى مەملەكەت ءدىنسىز مەملەكەت ەمەس، ءدىندى تەرىسكە شىعارمايدى، كەرىسىنشە، ءدىني سەنىم بوستاندىعى قامتاماسىز ەتىلەدى» دەپ جالپىلاما ايتىلاتىن  جالعان ءسوز – قابىلدانعان زاڭدى اقتامايدى» دەپ ايدى اسپاننان ءبىر-اق شىعارىپسىز. ەندەشە بۇل زاڭ ەلدىڭ ءۇمىتىن قالاي اقتاۋ كەرەك ەكەنىن جازعانىڭىز ءجون بولار ەدى. بىلىگىڭىز جەتسە، ارينە... تاراتىپ، ءتۇسىندىرىپ بەرە الماس پا ەكەنسىز؟!

ال ەندى ءوزىڭىزدى ءبىرازدان بەرى يسلامتانۋشى رەتىندە تانىتۋعا تىرىسىپ جۇرگەندىكتەن ءسىز «زايىرلى مەملەكەت» فورماسى يسلام شاريعاتىنا قايشى كەلمەيتىنىن بىلەتىن بولارسىز دەپ ۇمىتتەنەمىن. الدەقاشان تالداپ-تالقىلانىپ قويىلعان بۇل ماسەلەلەردى ەجىكتەپ ايتىپ، وقىرماننىڭ ۋاقىتىن الماي-اق قويايىن.

ءوز ماقالاڭىزدا «...تاياۋدا قابىلدانعان  «ءدىن ىستەرى جانە ازاماتتىق قوعام تۋرالى» زاڭ جايلى ايتۋعا بولادى» دەپ قاي زاڭدى مەڭزەپ تۇرعانىڭىزدى تۇسىنبەدىم. شاماسى مەڭزەگەنىڭىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتىنىڭ «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءدىن ىستەرى جانە ازاماتتىق قوعام مينيسترلىگىن» قۇرۋ تۋرالى جارلىعى بولار؟ قىراعى كوز سىنشىعا اي-كۇننىڭ امانىندا زاڭ مەنەن جارلىقتى شاتاستىرۋعا بولا ما ەكەن؟

ال ەندى ءسىز مىناعان كوز جۇگىرتىڭىز: قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «ءدىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەر» تۋرالى زاڭىنىڭ 3-بابىنىڭ 5-تارماعىندا «ازاماتتاردىڭ دىنگە كوزقاراسىنا بايلانىستى ولاردىڭ ازاماتتىق قۇقىقتارىنىڭ بۇزىلۋىنا، ءدىني قىزمەتىنە زاڭسىز كەدەرگى كەلتىرۋگە نەمەسە ولاردىڭ ءدىني سەزىمدەرىن قورلاۋعا، قانداي دا ءبىر دiندi ۇستانۋشىلار قادiر تۇتاتىن زاتتاردى، قۇرىلىستار مەن ورىنداردى قورلاۋعا جول بەرىلمەيدى» دەپ ايقىن اتاپ كورسەتىلگەن. وسى ۇستانىمداعى زايىرلىلىقتى دىنگە قايشى دەي الار ما ەدىڭىز؟

ءدىني سەنىم بوستاندىعى – ادامنىڭ جەكە ءوزى نەمەسە باسقالارمەن بىرگە قانداي دا ءبىر ءدىندى ۇستانۋعا نەمەسە ۇستانباۋعا، ەركىن تاڭداۋعا، ءدىني سەنىمدە بولۋعا جانە تاراتۋعا، سوعان سايكەس ارەكەت ەتۋگە قۇقىقتى ادامنىڭ نەگىزگى جەكە بوستاندىقتارىنىڭ ءبىرى. ءدىني سەنىم بوستاندىعى دەموكراتياشىل قوعامنىڭ ىس-ارەكەت ەتۋىنىڭ قاجەتتى ومىرلىك شارتى، ادامنىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى جۇيەسىنىڭ نەگىزگى ەلەمەنتتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلاتىنىن ەسكەرمەگەن سەكىلدىسىز.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارى دiنگە دەگەن كوزقاراسىنا قاراماستان ەكونوميكالىق، ساياسي، الەۋمەتتiك جانە مادەني ءومiردiڭ بارلىق سالالارىندا ءوزارا تەڭ. ازاماتتاردىڭ دiنگە كوزقاراسىنا قاراي ولاردىڭ قۇقىقتارىن تiكەلەي نەمەسە جانامالاپ شەكتەۋ، قانداي دا بiر ارتىقشىلىقتار بەلگiلەۋ، وشپەندiلiك پەن جەككورۋشiلiك تۋعىزۋ، ازاماتتاردىڭ سەزiمدەرiن ءجابiرلەۋ، سونداي-اق، قايسى بiر دiندi ۇستانۋشىلار قادiر تۇتاتىن زاتتاردى، قۇرىلىستار مەن ورىنداردى قورلاۋ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭدارىندا بەلگiلەنگەن جاۋاپكەرشiلiككە تارتىلادى. بۇل ەرەجەلەر، سىزدىڭشە، سەنىم بوستاندىعىن قامتاماسىز ەتۋگە قاۋقارسىز با؟

سونىمەن قاتار، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2011 جىلعى 11 قازانداعى «دiني قىزمەت جانە دiني بiرلەستiكتەر تۋرالى» زاڭىنىڭ كىرىسپەسىندە «حانافي باعىتىنداعى يسلامنىڭ حالىقتىڭ مادەنيەتiنiڭ دامۋى مەن رۋحاني ءومiرiندەگi تاريحي ءرولi تانىلادى» دەپ اتاپ كورسەتىلگەن. وسى ورايدا، قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى (قمدب) بىرىكتىرىپ وتىرعان مۇسىلمان ازاماتتار ءابۋ حانيفا ءمازھابى مەن ماتۋريدي ءدىني سەنىم جولىن ۇستانىپ، سوعان سايكەس امال ەتۋدە. بۇل، بىرىنشىدەن، ءداستۇرلى ەمەس يسلام اعىمدارىنىڭ ەنۋىنە جول بەرمەسە،  ەكىنشىدەن، ەلدەگى مۇسىلمان جاماعاتىنىڭ بىرلىگى مەن ىنتىماعىن ساقتاۋعا جانە كۇشەيتۋگە  مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل ماسەلەلەردىڭ بارلىعى ءسىزدىڭ نازارىڭىزدان تىس قالعان ءتارىزدى.

جارايدى. تىزبەكتەي بەرسەم تاعى دا بىرنەشە كەمشىلىك شىعاتىنىنا، ونىڭ بارلىعىن تەرىپ وتىرعانىمدا ءبىراز ۋاقىتىمدى جوعالتىپ الاتىنىما سەنىمدىمىن. ماقالاداعى قالعان كەمشىلىگىڭىزدى ءوزىڭىز دۇرىستاي جاتارسىز.

ال ەندى ۇسىنىسىڭىزعا كەلەر بولسام، اتا زاڭىمىزدىڭ 7-بابىنا «مەملەكەتتىڭ ءداستۇرلى ءدىنى – يسلام، ال قالعان الەمدىك دىندەر مويىندالادى» دەگەن ءسوز التىن ارىپپەن قاشالىپ جازىلىپ ەنگىزىلۋى كەرەك»  دەپسىز. ونىڭ قاجەتتىلىگىن قالاي نەگىزدەر ەدىڭىز؟

ءسىزدىڭ بۇل پىكىرىڭىز زايىرلىلىق پرينسيپىنە قايشى كەلەدى. مەملەكەتىمىز ازاماتتاردىڭ ءدىني سەنىم بوستاندىعىنا، زاڭمەن بەلگىلەنگەن ورىنداردا ءدىني قىزمەتتى جۇزەگە اسىرۋعا كەپىلدىك بەرەدى. ءبىراق ءبىزدىڭ ەلىمىزدە مەملەكەت ىسىنە ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ ارالاسۋىنا جول بەرىلمەيدى.  

قازاقستان الەمگە الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرى فورۋمىنىڭ ورتالىعى رەتىندە تانىس. اتالعان فورۋم اياسىندا كونفەسسياارالىق كەلىسىم مەن ديالوگتىڭ ماڭىزدىلىعى اتاپ كورسەتىلگەن. ولار: توزىمدىلىك، ءوزارا قۇرمەتتەۋ مەن ءتۇسىنىسۋ، كونفەسسياارالىق جانە ەتنوسارالىق كەلىسىم بولاتىن. وندا وسى جولىمىزبەن قايشىلىقتارعا ەمەس، كەرىسىنشە ورتاق قۇندىلىقتاردى بىرىكتىرۋشى ەل رەتىندە قالا بەرگەنىمىز ءجون.

فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

بۋربايەۆ تولەۋعالي قايىرجان ۇلى