ايدىڭ باسىندا، اقپاننىڭ 7ء-سى كۇنى ق ر ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحاناسىندا تۇركى اكادەمياسى حالىقارالىق ۇيىمىنىڭ (TWESCO) موڭعولياداعى كونە تۇركىلەردىڭ «شيۆەەت ۋلاان» عۇرىپتىق كەشەنىنە جۇرگىزىلگەن «ءتاڭىرتاۋدان وتۇكەنگە دەيىن: ۇلى دالا كوشپەلىلەرىنىڭ تاريحي-مادەني قازىنالارى» اتتى ءىى حالىقارالىق ەكسپەديسيانىڭ عىلىمي جاڭالىقتارى مەن قورىتىندى ناتيجەلەرى جۇرتشىلىق نازارىنا ۇسىنىلعان بولاتىن.

رەداكسيامىزعا 2017 جىلعى 2 ناۋرىزدا ساعات 15.00-دە قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق مۋزەيىندە «ەجەلگى تۇرىكتەردىڭ شيۆەەت ۋلاان عۇرىپتىق كەشەنى» اتتى ورىس، قازاق، اعىلشىن، موڭعول جانە تۇرىك تىلدەرىندە جارىق كورگەن عىلىمي باسىلىمنىڭ تانىستىرىلىمى وتەدى دەگەن تاعى ءبىر  اقپاراتتىق حات ءتۇستى. انىقتاساق ۇلتتىق مۋزەيدە ۇلىقتالعالى وتىرعان دابىرالى كىتاپتىڭ اۆتورلارى جيەندىك ارەكەت جاساپ، ارىپتەستەرىنىڭ دايىن تۇرعان  عىلىمي ناتيجەلەرىنە سۋىق قولىنسۇعىپۇلگەرگەن سىندى.اۆتورلاردىڭ ءبىرازى ۇلتتىق مۋزەيدىڭ قىزمەتكەرى ەكەن.Qamshy.kz ءتىلشىسى «شيۆەەت ۋلاانداعى» ەكسپەديسيانىڭ قازاقستاندىق توبىنىڭ جەتەكشىسى، بەلگىلى تۇركولوگ عالىم ءناپىل بازىلحاننان اتالعان ەكسپەديسيانىڭ قىزىعى مەن قيىندىعى تۋراسىندا سۇحبات الدى.

قۇرمەتتى ءناپىل بازىلحان ۇلى، سىزدەردىڭ وتكەن جىلدىڭ جازىندا موڭعول ساحاراسىندا ەكسپەديسيادا بولىپ قايتقاندارىڭىز تۋرالى جۇرت حاباردار. ەكسپەديسيا تۋرالى سۇراماس بۇرىن اڭگىمەنى ءوزىڭىزدىڭ تۇركولوگيا عىلىمىنا قالاي كەلگەنىڭىزدەن باستاساق؟

مەن، عىلىمي جۇمىسىمدى باستاعاندا اكادەميك رامازان بيماش ۇلى سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنا قابىلدانىپ ۇزاق جىلدار عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ ىستەدىم. ءقازىر اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە قازاقستان تاريحى كافەدراسىندا اعا وقىتۋشى قىزمەتكەرىن اتقارىپ ءجۇرمىن. تۇركولوگيا سالاسىنا زەرتتەۋ جۇرگىزگەنىمە كوپ جىلدار بولدى. ويتكەنى بۇل سالاعا بارۋ ءۇشىن، جالپى عىلىمي زەرتتەۋ جۇرگىزۋ ءۇشىن، تۇركولوگيامەن شۇعىلدانۋ  ءۇشىن اكەم موڭعول ءتىلىن ءبىلۋىڭ كەرەك دەگەن ەدى. ودان سوڭ التاي تىلدەرىن ءبىلۋ ءۇشىن جاپون، مانچجۋر ءتىلىن ءبىلۋىڭ كەرەك دەدى. اكەمىزدىڭ تاربيەسىن الدىق، ءسوزىن تىڭدادىق، قاسىندا ءجۇرىپ وستىك. ءوزىمىز دە سول كيەلى مەكەندە تۋعاندىقتان با، تاستاردى كورىپ، تاريحتان حاباردار بولىپ وستىك.

اكەم مارقۇم بازىلحان بۇحات ۇلى قازاق-مونعول، مونعول-قازاق سوزدىگىن جاساعان ادام. التاي تىلدەرى توركىندەستىگى تەورياسى سۇلباسى بويىنشا «قازاق-مونعول تىلدەرى تۋىس پا، تۋىس ەمەس پە؟» دەگەن سۇراقتى عىلىمي تۇرعىدان دالەلدەگەن. 40 جىل زەرتتەپ ءبىر-اق سويلەمقورىتىنىدىسى «قازاق جانە موڭعول تىلدەرى لينگۆيستيكالىق تۇرعىدان ءبىر تەكتىلدەن وربىگەن تۋىس تىلدەر» دەگەن قورىتىندى جاساعان. ونى دالەلدەۋ ءۇشىن 65-70 مىڭ سوزدىك قورىن زەرتتەپ وتىرىپ، فونولوگياسىن، ەتيمولوگياسىن، مورفولوگياسىن سالىستىرىپ شىققان. مىسالى، ءبىزدىڭ جۇرەك دەگەن ءسوزدى موڭعولدار جۇرىك دەيدى. تۇبىرىمەن قۋالاپ كەلگەندە 3500 ءتۇبىر ءسوزدىڭ 1500ء-ى تۋرا سايكەسەدى. مالدى مال، ءتولدى ءتول، ايعىردى اجىرىق دەيدى. ءسويتىپ قازاق-موڭعول ءتىلىنىڭ تۋىس ەكەنىن ءسوزسىز دالەلدەپ شىققان.

وقىرمان ءۇشىنبازىلحان بۇحات ۇلى (9 مامىر 1932 جىلى تۋعان، موڭعوليا، بايان-ولگەي ايماعى، اقكول اۋىلى) – عالىم، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى (1993)، پروفەسسور (1995). ول تۇركى-موڭعول، قازاق-موڭعول تىلدەرىنىڭ قاتىناسىن دياحروندىق، سينحروندىق لينگۆيستيكا نەگىزىندە زەرتتەپ، شىعۋ تەگىنىڭ بىرلىگىن دالەلدەدى. موڭعولياداعى قازاقتاردىڭ تاريحىنا، تىلىنە، اۋىز ادەبيەتىنە، ادەت-عۇرپىنا قاتىستى دەرەكتەر جيناپ، بايان-ولگەي ايماعىندا موڭعول عىلىم اكادەمياسىنىڭ قازاق بولىمشەسىن اشۋعا ات سالىستى.

اكە تاربيەسىنەن كەيىن، ءبىلىم العان سوڭ ءوزىمىز دە عىلىمي زەرتتەۋلەرىمىزدى جۇرگىزە باستادىق. كەيىن قازاقستاندا اسپيرانتۋرادا وقىپ، دوكتور، پروفەسسور نۇرجامال ورالباي مەن ەردەن قاجىبەك سىندى تۇركولوگ عالىم اعا-اپالارىمىزدىڭ ارقاسىندا عىلىم كانديداتتىعىن قورعادىم. ودان كەيىن شىعىستانۋ ينستيتۋتىندا تۇركولوگيا، مونعولتانۋ سالاسى بويىنشا كوپ جوبالارعا قاتىستىم. سودان سوڭ بارىپ سالىستىرمالى زەرتتەۋلەردە كوپ جۇمىستار اتقاردىم. دوكتور، پروفەسسور مەرۋەرت ابۋسەيىتوۆا دوكتورلىق ديسسەرتاسيامنىڭ جەتەكشىسى بولدى. ءبىراق دوكتورلىقتى قورعاي المادىم. ول كەزدە بولون كەلىسىمى بويىنشا جاڭا ەرەجەگە ساي دوكتورلىق ديسسەرتاسيالىق كەڭەستەردىڭ ءبارىن جاپتى.

مەنىڭ تاقىرىبىم «كونە تۇرىك جازبا ەسكەرتكىشتەرىنىڭ تاريحي دەرەكتانۋلىق زەرتتەۋلەرى» بولدى. ءبىر جاعىنان فيلولوگيا عىلىمىنان كانديداتتىعىن قورعادىم، تاريحتان قورعاي المادىم. ءبىراق، تۇرىكتانۋ،موڭعولتانۋ بويىنشا سالىستىرمالى زەرتتەۋلەر جۇرگىزەمىز. تۇرىكتانۋدا جازبا ەسكەرتكىشتەر – سالاسى بويىنشا ءناقتىتولتۋما تاريحي تۋىندى بولعاندىقتان ماڭىزدىلىعى زور بولادى. تاسقا قاشالعان، كۇلتەگىننىڭ ەسكەرتكىشىندە جازىلعانداي ماڭگىلىك تاسقا – بەنگۋ تاشقا «ۇرپاقتان ۇرپاققا ۇمىتپاڭدار» دەپ جازىپ كەتكەن. ماڭگىلىك ەل – دەگەنىڭىز سول كۇلتەگىننىڭ جازباسىندا، بىلگە قاعاننىڭ ەسكەرتكىشىندە جازىلعان. VII-VIII عاسىردان تۋىنداعان يدەيا. بابالاردىڭ دانىشپاندىعىن، سۇڭعىلالىعىن قاراساڭشى. ياعني زەرتتەگەن تاقىرىبىمىز تەرەڭ ءارى كەڭ. مەنىڭ ناقتى سالام «دەرەكتانۋ مەن تاريحي زەرتتەۋ ادىستەمەلەرى». دەرەكسىز تاريحتى جازا المايسىڭ. تاريحي دەرەك – تاريحشىلاردىڭ ەڭ ءبىرىنشى بىلۋگە ءتيىستى العىشارتى، سۇيەنەتىن تياناعى. سول باعىت بويىنشا زەرتتەۋ جۇرگىزىپ كەلدىك. كوپ جىلدار بويىندا موڭعوليا، رەسەيدىڭ حاكاسيا، تىۆا، قىرعىزستاندا دالالىق ەكسپەديسيالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەن تاجىريبەمىز دە بارشىلىق.

سىزدەر جاقىندا تانىستىرىلىمىن جاساعان «شيۆەەت ۋلاانداعى» ەكسپەديسيا قالاي قولعا الىندى؟

وزدەرىڭىز بىلەتىندەي جاقىن جىلدارىحالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى قۇرىلدى. ەۋرازيا دەگەنىڭىز تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحى دەگەن ءسوز. ەلباسىمىزدىڭ باستاۋىمەن، 4 مەملەكەتتىڭ پرەزيدەنتتەرىنىڭ قولداۋىمەن ۇلكەن حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى قۇرىلىپ، ءبىراز اۋقىمدى ءھام ماڭىزدى شارالاردى جۇزەگە اسىرىپ كەلەدى. 2014 جىلى حالىقارالىق تۇرىك اكادەمياسىموڭعوليا عىلىم اكادەمياسىمەن مەموراندۋمعا قول قويعان. 2015 جىلى مونعوليانىڭ تاريح جانە ارحەولوگيا ينستيتۋتىمەن كەلىسىمشارت جاسايدى. نەگە موڭعوليا دەگەندە، موڭعوليا – ءبىزدىڭ كۇلتەگىن، بىلگە قاعان اتالارىمىزدىڭ مەكەن ەتكەن باعانالى وردا، باستى  اتاجۇرتتىڭ ءبىرى. كونە تۇركىنىڭ ساياسي ورتالىقتاردىڭ ءبىرى. ارينە، قازاقستاندا دا مۇرالار بولعان. قورعاستىڭ وزىندە نيري قاعاننىڭ عۇرىپتىق  كەشەنى بار. ءقازىر قىتايدىڭ تەرريتورياسىندا قالىپ كەتتى. تاراز، سۋياب، وتىرار سوناۋ تۇرىك داۋىرىنەن بەلگىلى ءىرى قالالارىمىز.

جاسالعان كەلىسىمشارتتا «شيۆەەت ۋلاان كونە تۇركى عۇرىپتىق كەشەنىن» ءۇش جىل بويى كەشەندى زەرتتەۋ بەكىتىلگەن. زەرتتەلىپ، ارتىنان اشىق مۋزەيگە اينالۋى كەرەك. تۇرىك قاعاندارىنىڭ، نەمەسە شىڭعىسحان ءداۋىرى قاعاندارىنىڭ بەيىتتەرى مەن مۇردەلەرى ءالى كۇنگە دەيىن تابىلعان جوق. بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ بۇل ءبىر قۇپيا. عىلىمي، تاريحي جۇمباقتى بىلدىرەدى. تابىلا قالسا، ءبىزدىڭ تاريحتىڭ ۇلكەن قايناركوزى بولادى. سوندىقتان دا حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى موڭعوليانىڭ تاريح جانە ارحەولوگيا ينستيتۋتىمەن كەلىسىمگە وتىرعاندا كونە تۇركىلىك مۇراعا باي سالتاناتتى شيۆەەت ۋلاان دەگەن ەسكەرتكىشتە عىلىمي زەرتتەۋ جاساۋدى ماقسات ەتتى. 

شيۆەەت ۋلاان – جەردىڭ اتى. ماعىناسى قورعاندى قىزىل تاۋ. سۋرەتتەن دە قاراساڭىز، شىنىمەن دە قىزىل تاۋ. ىشىندە قورعانى بار. موڭعوليانىڭ بۇلگان ايماعى بايان-اگت سۇمىنى شارگا ب ا ق القابى،سۇمىن ورتالىعىنان 25 كم جەردە ورنالاسقان حانۇي، كۇنۇي دەگەن قوسوزەننىڭ قۇيىلىسىنا كىرە بەرگەن تۇمسىقتا ەكى جاعى بيىكتەۋ كەلگەن،ورتا تۇسى الاسالاۋ توبەدە.

ەكىنشىسى،حانۇي، كۇنۇي دەگەن كونە داۋىردەن كەلە جاتقان، كونە تۇرىك ەسكەرتكىشىندە جازىلعان وزەن سول شيۆەەت ۋلاانعا وتە جاقىن جەردەن اعىپ جاتىر. ءالى كۇنگە دەيىن 15 عاسىر بۇرىنعى اتىمەن اتالادى. ورحون، سەلەنگا وزەنى دە كونە اتاۋىن ساقتاپ قالعان. مىسالى ورىستار مەن قىتايلار جەر اتتارىن تەز وزگەرتىپ جىبەرەدى. ال، كوشپەندى حالىق جەر اتتارىنا اتا-بابانىڭ ارۋاقتى جەرلەرى دەپ تيىسپەيدى. مىسالى، ءبىر كەزدە ۆەرنىي اتالىپ اتى قايتا تۇزەلگەن الماتىنىڭ ءوزى شاعاتاي داۋىرىنەن كەلە جاتقان مىڭ جىلدىق اتاۋ.

كيەلى جەرلەردە ارحەولوگيالىق قازبالار جۇرگىزۋ دە وڭاي شارۋا ەمەس. وعان حالىقارالىق كەلىسىم كەرەك. سوندىقتان حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىساياسي تۇرعىدان دا، حالىقارالىق نورمالارعا  دا ساي زاڭدى كەلىسىمشارت جاساسىپ، ءبىز 2016 جىلى 2 شىلدە مەن 28 تامىز ارالىعىندا ەكى اي ۋاقىت قازبا جۇرگىزدىك. بۇل العاشقى اۋقىمدى قازبا زەرتتەۋلەردىڭ ءبىرى. كەلىسىم شارت ءۇش جىلعا جاسالعان. بۇل جەردى زەرتتەۋگە العاش يدەيا تاستاعان دوۆدوين بايار دەگەن تۇرىكتانۋشى ارحەولوگ عالىم بولعان. ول كىسى جۇرگىزگەن قازبا جۇمىستارىندا بىلگە قاعاننىڭ التىن ءتاجىن تاپقان  ارحەولوگ.

قازبا جۇمىستارىنا قانشا ادام قاتىستىڭىزدار؟

ەكسپەديسياعا مونعوليا جاعىنان 6 تانىمال ارحەولوگ عالىم 12 ستۋدەنتىمەن قاتىستى. ولار حالىقارالىق ەكسپەديسيالارعا تالاي قاتىسىپ، شىنىققان، كەمىندە 5 جىلدىق دالالىق-ەكسپەديسيالىق تاجىريبەسى بار بىلىكتى عالىمدار. ءبىز جاقتان مەن، قاقاربەك ءومىروۆ بولدىق. اشىق اسپاننىڭ استىندا ەكى اي جاتىپ زەرتتەدىك.

ءبىر ايتا كەتەرلىگى، اكادەمياعا ۇلكەن العىس. قازبا ەكسپەديسياسى اياقتالار تۇستا شيۆەەت ۋلااندا دالالىق سەمينار وتكىزدى. وعان ازەربايجاننان، باشقۇرتتان، تاتاردان، تۋۆادان، تۇرىكتەن بۇكىل تۇرىك الەمىنىڭ عالىمدارى كەلدى. ولار كەلىپ، انا جەردە عاجاپ سەناريي وتكىزدىك. سوندا مونعول اعايىندار «ەندى كوشپەندىلەر ءبىر بىرىكتى عوي، بۇنداي جيىن بۇكىل دۇنيەجۇزىندە بولعان ەمەس» دەپ تەبىرەندى. ۇلكەن كەزدەسۋ، عاجايىپ سەمينار بولدى. حالىقارالىق تۇركى  اكادەمياسىنان كوپ عالىم كەلەدى دەگەندە مونعولدار وزدەرى جاقسىلاپ دايىندالدى. كونسەرتىن قويىپ، اكىمىنەن باستاپ شوپىرعا دەيىن ءبارىن ازىرلەنىپ، قويىن سويىپ، قىمىزىن قۇيىپ،  ىستىق ىقىلاس كورسەتتى. قازبا جۇمىستاردى كورىپ كەلگەن عالىمداردىڭ جىلاپ-ەڭىرەگەندەرى بولدى، ءتىپتى كوڭىلدەرى تولقىپ، تەبىرەنىستەن اتقا ءمىنىپ الىپ ارى-بەرى شاپتى. اقىندىق كوزبەن قاراساڭ سيپاتى بولەك، باعاسى اسقاق جۇمىس ىستەلدى.

قازبا زەرتتەۋدىڭ العا قويعان ماقساتى نە؟

عۇرىپتىق كەشەندەر دەگەنمەن ءالى كۇنگە دەيىن مۇردە تابىلماعان. ۇلكەن بيلىك يەلەرىنىڭ، قاعانداردىڭ، پاتشالاردىڭ مۇردەسى شىعۋى مۇمكىن. باستى ماقساتىمىز قورىمنىڭ ءقۇرىلىم-بىتىمىن انىقتاۋ بولدى. ويتكەنى، بۇل كونە تۇركى ءداۋىرىنىڭ ءبىتىم-بولمىسى جاعىنان قايتالانبايتىن ەرەكشە كەشەنى. 60-تان استام رۋ-تايپا تاڭباسى، 30-عا جۋىق تاس مۇسىندەرى بار، تاۋدىڭ توبەسىندە، ەكى وزەننىڭ قيىلىسىندا ورنالاسقان. ءبىز ەكى ايدا بىرلەسىپ ءساتتى جۇمىس اتقاردىق. كەشەن قۇرىلىسىنىڭ جالپى كولەمى 120×45 مەتردى قۇرايدى. جالپى قۇرىلىمى تاسپەن قالانعان، ءتورتبۇرىشتى سوزىلىڭقى ءپىشىندى 11 كىشىگىرىم مۇنارالى قامال قابىرعالاردان تۇرادى. ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ بارىسىندا 9 ادام بەينەلى، 4 جىرقىش اڭ بەينەلى، 1 قوزىلى قوي بەينەلى، 3 قوشقار بەينەلى تاس مۇسىندەر زەرتتەلدى.  قازبا جۇمىستارىن قاقپا جاعىنان باستادىق. مۇنان بولەك، ءبىر عاجابى باس قۇرىلىستىڭ 8 قىرلى بولىگىنىڭ ءتورتبۇرىش تەكشە ىرگەتاستى. قازاقتا «سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى» دەيتىن ءسوز بار. قازاقتىڭ سوزدەرى جايدان جاي شىقپاعان. ماقال-ماتەلدەردە كوپ نارسەنىڭ سىرى قالعان. تاريحتىڭ، تۇرمىستىڭ ءوزىنىڭ بولمىسىنان تۋعان. ەكى ايلىق قازبا جۇمىسىندا وسى ەسكەرتكىشتىڭ ءبىرىنشى قىرىنا دەيىن باردىق. قازبا جۇمىستارى قاقپادان باستالىپ، كەشەننىڭ ىشىنە ىلگەرىلەي ەندى. سەگىز قىرلى كەشەننىڭ ءبىر قىرىنىڭ ءوزى جەتى مەتر. بيىكتىگى ون نەشە مەتر بولۋى ىقتيمال.

مونعوليا الباتى كەزكەلگەن مەكەمەگە، تاريحشىعا، ارحەولوگقاليسەنزيا بەرە بەرمەيدى.حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى شارت جاساسىپ، جۇرگىزىپ وتىرعان قازبا جۇمىستارىن مونعوليانىڭ مادەنيەت جانە عىلىم مينيسترلىگى قاداعالاپ وتىردى. وكىلدەرى ءجيى كەلىپ، تەكسەرىپ كەتىپ تۇردى. قازىپ زەرتتەگەندە قاقپا تۇسىنان حانزادانىڭ جاڭا تاس ءمۇسىنىن تاپتىق. تاس قامالدى الاڭدى قازبا جۇمىستارىن اياقتاپ قايتاردا قۇم تولتىرىلعان قانارمەن جاۋىپ كەتتىك.

عۇرىپتىق كەشەننەن قانداي عىلىمي ولجالارعا كەنەلدىڭىزدەر؟

عۇرىپتىق كەشەننەن تاڭبا تاس بار. ول ءبىر عاجاپ دۇنيە. قازىرگى سانى بويىنشا 50-گە جاقىن رۋ تايپانىڭ تاڭبالارى بار. بۇل تاڭبالار كەشەننىڭ قاي داۋىرگە تيەسىلى ەكەنىنەن حابار بەرەدى. بۇرىنعى زەرتتەۋلەردە ونداي انىقتالماعان. سۋرەتتەن كورگەنىڭىزدەي تاس مۇسىندەر بار. تاستان جاسالعان. قوزى مەن قويدىڭ، ارىستاننىڭ مۇسىندەرى بار. جەرگىلىكتى ەلدىڭ ايتۋى بويىنشا وندا كوپتەگەن تاس ەسكەرتكىشتەر بولعان. ەندى ءبىر قىزىعى، ەكى وزەننىڭ قيىلىسىندا جارتاستاردان وسى كەشەندەگى تاڭبالاردان اينىمايتىن باسقاداي تاڭبالاردى تاپتىق. بۇلار ءدال سول عۇرىپتىق كەشەندە اسا لاۋازىمدى بيلىك يەسىنىڭ، قاعان پاتشانىڭ بولعاندىعىنان انىق حابار بەرەدى. حانۇي، كۇنۇي سەلەنگاعا اعادى. سەلەنگا بايكولگە قۇيادى.

ءبىز وسى قازبا جۇمىسىن جاساپ تامىزدىڭ اياعىندا قايتىپ كەلدىك. ودان سوڭ ەسەپ جاسادىق. ءوزىڭىز ايتىپ وتىرعانداي حالىقارالىق تۇرىك اكادەمياسىندا استانادا ۇلكەن تانىستىرىلىمى بولدى. مونعول تاراپى ۇلانباتىردا مونعولشا جاريالادى. قازاقتاردىڭ جاريالاعانىندا دا، مونعولداردىڭ جاريالاعانىندا دا ەكسپەديسيا مۇشەلەرىنىڭ ەسىمدەرى تولىق بەرىلگەن. ولار –د. ءقىدىرالى، د. سيەۆەەندورج، ن. بازىلحان، ا.ەنحتور،س. دالانتاي، س. بۋيانحيشيگ، ك. ۋميروۆ، ن. ءمونحبات. ءبىراق سول شىلدەنىڭ ىستىعىنا كۇيىپ، «ينەمەن قۇدىق قازعانداي بەينەتپەن» تۇيىرلەپ تاس پەن قۇمدى توپىراقتان الاقانمەن ارشىعان ازاپتى قازبا جۇمىسىمىزدى  سۇعاناقتىقپەن يەلەنىپ كوڭىلدى سۋىتتى كورە الماس قازاق...

ول قاي قازاق بولدى «دايىن اسقا تىك قاسىق» بولعان؟

ءبىزدىڭ اتاقتى، بەلگىلى ارحەولوگ عالىمىمىز زەينوللا ساماشيەۆ ءبىز بارىپ زەرتتەگەن كەشەنگە ءبىز كەتكەن سوڭ ىزىمىزبەن قايتادان بارعان. ول كىسى بۇرىن دا كوپ ەكسپەديسيا جاساعان. الايدا وسى ەكسپەديسياسى ەشبىر كەلىسىم-شارتسىز، زاڭسىز، رۇقساتسىز. ءتىپتى جەرگىلىكتى اكىمدەر بەيساۋات جۇرگەن ولارعا شتراف سالىپتى. بىزگە «مىنالار مۇندا قاڭعىرىپ ءجۇر» دەپ حابارلادى. «كىرمە دەپ ەدىك، ءسوزىمىزدى تىڭداماي كىرىپ كەتتى، ءبىز پوليسيا شاقىرىپ، شىعارىپ جىبەردىك» دەدى. «بۇكىل نارسەسىن الىپ قالۋعا ءتيىستى ەدىك، قازاقتار بولعان سوڭ قويا بەردىك»دەدى. ويتكەنى حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى مەن مونعوليا جاق جاساعان كەلىسىم شارتتا ءۇشىنشى تاراپقا جول بەرىلمەيدى دەگەن. ول – دۇنيە جۇزىنە بەلگىلى قاعيدا. مىسالى ءبىزدىڭ ارتىمىزدان جاپونداردىڭ نەمەسە نەمىستەردىڭ، كوپ عالىمداردىڭ كەلۋىنە بولادى عوي. مىسالى، نەمىستەر مەن مونعول بىرىگىپ قاراقورىمدى قازىپ جاتىر. وردابالىق دەگەن ۇلكەن قالانى زەرتتەپ جاتىر، وعان ەشكىم جولامايدى. بارىپ كورە الاسىڭ، ءبىراق سۋرەتكە تۇسىرۋگە، سۋرەتىن جاريالاۋعا ەش قاقىڭ جوق. ونداي قاقىڭ بولۋ ءۇشىن كەلىسىم-شارت جاساۋىڭ كەرەك. حالىقارالىق ءتارتىپ دەگەن بار ەمەس پە؟! قاراپايىم عىلىمي ەتيكانى بۇزىپ، زاڭسىز، ەشبىر كەلىسىم-شارتسىز، قانداي دا ءبىر رۇقساتسىز قازبا جۇرگىزىلىپ جاتقان وبەكتىگە بارىپ سۇقتانۋ قاي ساسقاندىق؟! ولار ءتىپتى كەشەننىڭ ۇستىنە كولىكپەن شىعىپ، جادىگەرلەردى تاپتاپ تا كەتكەن. بۇرىننان كەشەندە بولعان ەكى ءتاسمۇسىندى جۇلىپ الىپ سۋرەتتەرىن العان ەكەن.

نەگىزگى يدەيامىز – بۇل كەشەننىڭ قۇرىلىمىن تولىق انىقتاۋ. بۇنىڭ ءبىزدىڭ تاريح ءۇشىن ءمانى مەن ماڭىزى زور ەسكەرتكىش. باستاپ قازبا جۇرگىزگەن –حالىقارالىق تۇرىك اكادەمياسى. ونى تاستاپ كەتكەن جوق، جالعاستىراتىن ەكى جىلدىق جۇمىسى بار. ەندى وعان ءسىز كەلىپ كيلىگەتىن نە قاقىڭىز، قۇقىڭىز بار؟ قولىڭىزدا ءبىر تال رۇقساتناما قاعاز جوق. سوعان قاراماستان جاقىندا ءبىر كىتاپ شىعارىپتى. ءبىراز بەتتەرىن قاراپ، تەكسەرىپ كوردىك. ءتىپتى ءبىزدىڭ قازبا جۇمىستى درونمەن سۋرەتكە ءتۇسىرىپ، اراسىندا ءبىزدىڭ سۋرەتتەردى دە پايدالانىپ كەتىپتى. ەندى سونى كىتاپ ەتىپ جاريالاپ جاتىر. بۇل حالىقارالىق داۋعا ۇلاسادى. مونعول ارحەولوگ عالىمدارى بىزدەن بۇرىن ءبىلىپ، بىزگە تەلەفون سوعىپ رەنجيدى. «ءناپىل بۇل نە؟» دەيدى...

زەينوللا ساماشيەۆتەن باسقا زاڭسىز ەكسپەديسياعا كىمدەر قاتىسقان؟

زەينوللا ساماشيەۆ بولسا سيەۆەەندورج دەگەن ءبىزدىڭ ەكسپەديسيادا بولعان عالىمدى وزدەرىنە قوسىپ العان. ول كىسى يۋنەسكو كولەمىندە اتاقتى، مونعوليانىڭ ءبىرىنشى ارحەولوگ عالىمى. ونى دا الداپ سۋلاعان. جاريالاعان كىتاپتارىنا اۆتورىنىڭ ءبىرى رەتىندە ول كىسىنى كورسەتىپ قويىپتى. سيەۆەەندورجىنى وزدەرىمەن قوسىپ الداپ-ارباپ الىپ بارعان. ءبىزدىڭ ەكسپەديسياعا قاتىسقان عالىمداردىڭ باسقالارى ول كەزدە باسقا ارحەولوگيالىق زەرتتەۋمەن جۇرگەن. سيەۆەەندورج ۇلكەن اقساقال، اكادەميك. ول كىسى جاماندىق ويلاعان جوق. قازاق اعايىندارىمىز قايتا كەلدى دەپ ويلاپ قالسا كەرەك.

زەينوللا ساماشيەۆتىڭ جانىندا ءوز شاكىرتتەرىنەن اقان وڭعار مەن ايدوس شوتپايەۆ بولعان.  اقان وڭعار ۇلتتىق مۋزەيدىڭ «حالىق قازىناسى» ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى. كيەلى شاڭىراق ۇلتتىق مۋزەيدىڭ مامان قىزمەتكەرى  مۇنداي قىمقىرۋ-جىمقىرۋ ارەكەتكە بارۋى راسىمەن قىنجىلارلىق جايت ەمەس پە؟! ولەگ بيلالوۆ دەگەن فوتوگرافتى ەرتكەن. تورتەۋى كىتاپتىڭ اۆتورلارى ەكەن. ساماشيەۆ باستاعان عالىمدار ول كەشەندى بارىپ رۇقساتسىز زەرتتەۋگە ءتيىستى ەمەس. سۋرەت الۋعا دا قۇقىعى جوق. ودان كەيىن سيەۆەەندورجىنىڭ اتىن پايدالانىپ، وزدەرىنە كىتابىنا سىرتتاي قوسىپتى. جاقىندا تانىستىرماق ەكەن. سيەۆەەندورج اقساقالعا قوڭىراۋ شالىپ سۇرادىم، ول كىسى «ءناپىل سەن بىلەسىڭ، كىتاپقا اتىمدى قوس دەپ ايتپايمىن، ماعان قاجەت تە ەمەس، قوس دەپ ايتپادىم دا» دەيدى. ءبىز جۇرگىزگەن قازبا جۇمىس ورنىنا ىزىمىزبەن بارىپ سىرتىمىزدان  بۇقپانتايلاپ جازعان  ساماشيەۆتىڭ كىتابىندا ارحەولوگيالىق قازبامىز تۋرالى تىم بولماسا ءبىر سىلتەمە جوق. حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى، موڭعوليا تاريح، ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ بىرلەسكەن قازباسى تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز جوق. ز.ساماشيەۆ «شيۆەەت ۋلااندا ەشقانداي ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىس جۇرىلمەگەن» دەپ جازىپتى. جۇمعان اۋزىن اشپاپتى، كوزى ەشتەڭەنى كورمەپتى. ءبىراق ءبىز جۇرگىزىپ كەتكەن قازبا زەرتتەۋدىڭ ناتيجەسىن، كەشەننىڭ اشىلعان قابىرعالارىنىڭ قالاندىسىنىڭ فوتوسۋرەتتەرىن كىتابىنا تۇتاستاي باسىپتى. وسىلايشا اۆتورلار عىلىمي ادەپتىلىكتى اياعىمەن تاپتاپ، دەرەكتەردى قاساقانا بۇرمالاپ، قىمس ەتپەي فالسيفيكاسيا جاساعان. ءبىز ءوز قازبا جۇمىسىمىز تۋرالى پرەزەنتاسيا جاساپ قويعانبىز. ءبىز قازبا جۇمىسىن جاساعاندا ول الاڭدا بىزدەن باسقا ەشكىم بولعان جوق. قازبا جۇمىسى تۋرالى سۋرەتتەر تەك بىزدە عانا بولدى. بۇلاردىڭ جاريالاعان كىتابىندا سۋرەتتەردى تەك درونمەن الا بەرگەن. 

زەينوللا ساماشيەۆپەن بىرگە زەرتتەۋ جاساعان كەزىمىز دە بولدى. ۇلكەنىمىز دەپ سىيلاعان بولايىق، قازاق بولمىسقا سالىپ جاقسى دەپ قويا سالايىن دەيسىڭ. ءبىراق ارجاعىندا حالىقارالىق كەلىسىم-شارت تۇر. ءبىز زەرتتەگەن كىتاپتا تەك قازاقتاردىڭ اتى تۇرعان جوق، بەس بىردەي عالىمنىڭ اتى تۇر. بۇلار وسىنداي ارەكەتى ارقىلى  عىلىمي ەتيكانى تۇرپايىلىقپەن بۇزىپ، ارىپتەستەرىنىڭ ەڭبەگىنە توپىراق شاشقان. حالىقارالىق اۆتورلىق قۇقىق تۋرالى زاڭداردى بۇزىپ، ەكى ەلدىڭ بولاشاق عىلىمي بايلانىسىنا سىزات تۇسىرەتىن داۋلى ماسەلە تۋىنداتقان. موڭعوليا تاريح، ارحەولوگيا ينستيتۋتى بۇل ماسەلەگە نارازىلىق بىلدىرۋدە. مۇنداي سۇعاناقتىق ارەكەت ارحەولوگيا تاريحىندا بولماعان جيىركەنىشتى وقيعا دەپ باس شايقاپ وتىر.  بەدەل شاشىپ، بەت ساتىپ العان اتاقتان، زاڭدى باسىپ، اردان بەزىپ زەرتتەگەن عىلىمنان، عالىمنان نە قايىر؟ الدە قىزعانعانشاقتىق پا، ءىشتارلىق پا،  اقساقال باسىمەن ىستەگەنى تۇسىنىكسىز...

وكىنىشتى جاعداي ەكەن، ارينە. جۋىقتا ەلباسى ق ر ۇعا 70 جىلدىق مەرەيتويىندا اكادەميكتەرگە كەزدەسۋىندە پلاگياتتىق ارەكەتكە قاتاڭ تويتارىس بەرۋ كەرەك ەكەندىگىن بەكەر  ەسكەرتپەگەن-اۋ. بۇل زەرتتەۋدىڭ بولاشاعى نە بولادى؟

بىرەۋدىڭ عىلىمي تابىسىن سىرتتاي يەمدەلۋ جاقسى قاسيەت ەمەس. مەشكەي دەگەن اتاق جامان دەگەن. موڭعوليالىق ارىپتەستەر جاعاسىن ۇستاپ وتىر. شيۆەەت ۋلاان زەرتتەۋى كەلىسىم-شارت بويىنشا بيىل دا جالعاسىن تاباتىن بولادى. كەشەننىڭ ىرگەسىن، قورعانىن، مادەنيەت قاباتتارىن تولىق تەكسەرمەكپىز. حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى، موڭعوليا تاريح، ارحەولوگيا ينستيتۋتى  عالىمدار توبىنىڭ جۇمىسى ارنايى جوسپار بويىنشا بەكىتىلگەن. قولداۋشىلارىمىز دا مول. ەڭ باستىسى زەرتتەۋ الاڭىن كوزىمەن كورگەن حالىق ريزا، زيالى قاۋىم دا ۇلكەن ۇمىتپەن قاراپ وتىر. اكادەميا جاس دارىندى تۇركولوگ مامانداردى قولداپ، جاڭا بۋىن مامانداردى دايىنداپ كەلەدى. بيىل جازدا موڭعوليالىق ارىپتەس ۇجىمدارمەن قۇپياسى مول، تاريحي تامىرى تەرەڭ، كۇرەكتىڭ ۇشى تيمەگەن  قاسيەتتى ورىنداردا تاعى دا زەرتتەۋلەر جاسالاتىن بولادى. 

قۇرمەتتى ءناپىل بازىلحان، تۇشىمدى اڭگىمەڭىزگە كوپ-كوپ راقمەت، وزدەرىڭىزگە عىلىمي تابىستار تىلەيمىن!

 وزىڭىزگە دە راقمەت! شيۆەەت ۋلاان ەكسپەديسيامىز كەزىندە قوناق بولىپ، تانىسىپ كەتۋگە دە شاقىرامىز.

سۇحباتتاسقان نۇرعالي نۇرتاي