Exclusive.kz ل.ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى «الاش» عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىمەن بىرلەسىپ «الاش ۇلتتىق-تەرريتوريالىق اۆتونومياسى» دەگەن اتاۋىمەن بەلگىلى ۇلتتىق-دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ 100 جىلدىعى ارنالعان ماقالالاردىڭ تىزبەگىن ۇسىنادى.
عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋىنىڭ ديرەكتورى سۇلتان حان اقق ۇلى الاش رەسپۋبليكاسىنىڭ 1 عاسىرلىق مەرەيتويى ەڭ جوعارعى ۇلتتىق دەڭگەيدە تويلانۋعا لايىق شىنايى تاريحي قۇبىلىس دەپ ەسەپتەيدى. ونىڭ پىكىرىنشە، الاش رەسپۋبليكاسى 1920 جىلدىڭ تامىزىندا قۇرىلعان قازىرگى قازاق ەلىنىڭ تاريحي، ساياسي جانە يدەولوگيالىق نەگىزى، ىرگەتاسى بولدى.
«الاش» دەگەنىمىز نە؟
قازىرگى عىلىمي ادەبيەتتە جانە پۋبليسيستيكادا قازاقتىڭ حح عاسىر باسىنداعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىن، قوزعالىستىڭ جەتەكشىلەرى مەن قايراتكەرلەرىن، ياعني ۇلت زيالىلارىنىڭ باتىسشىل بولىگىن قىسقاشا «الاش» قوزعالىسى»، «الاش زيالىلارى» نە «قايراتكەرلەرى» دەپ اتايدى. توقەتەرىن ايتقاندا، حح عاسىر باسىنداعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى مەن ونىڭ قايراتكەرلەرىن شارتتى تۇردە "الاش" دەپ اتايدى. ولاي اتاۋعا، بىرىنشىدەن، ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ رۋحاني ءارى ساياسي جەتەكشىسى ءاليحان بوكەيحاننىڭ باستاماسىمەن جانە ءى جالپىقازاق قۇرىلتايىنىڭ قاۋلىسىمەن قۇرىلعان قازاقتىڭ تۇڭعىش ليبەرالدىق-دەموكراتيالىق «الاش» پارتياسى سەبەپ بولسا، ەكىنشىدەن – ۇلتتىق-دەموكراتيالىق پارلامەنتتىك رەسپۋبليكاسى جانە ونىڭ رەسمي استاناسى بولعان قالا دا (1917 جىلدىڭ مامىرىنا دەيىن زارەچنايا سلوبودكا دەپ اتالعان، قازىرگى سەمەي قالاسى) – رەسمي تۇردە «الاش» دەپ اتالدى.
الاش وردا – رەسمي جاريالانۋى بويىنشا ۇلتتىق-تەرريتوريالىق اۆتونوميا، ال ءىس جۇزىندەگى الاش ۇلتتىق-دەموكراتيالىق پارلامەنتتىك رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارعى ساياسي جانە اتقارۋشى مەملەكەتتىك بيلىگى – حالىق كەڭەسىنىڭ (ۇكىمەتىنىڭ) رەسمي اتاۋى.
الاش وردا حالىق كەڭەسى 25 مۇشەدەن (كوميسسارىنان) جاساقتالدى، ونىڭ قۇرامىنان 10 ورىن قازاقتىڭ دالا جانە تۇركىستان ولكەلەرىنە كوشىپ كەلىپ قونىستانعان وزگە حالىقتار مەن ۇلتتاردىڭ وكىلدەرىنە ارنالدى. وزگە حالىقتار وكىلدەرىنەن الاش ورداعا كوميسسار بولعانداردىڭ ىشىندە گريگوريي پوتانين مەن ۆاديم چايكيندى اتاۋعا بولادى.
الاش وردانىڭ قازاقتان سايلانعان 15 كوميسسارىنىڭ سەگىزى جوعارى ءبىلىمدى زاڭگەر بولسا، بىرەۋىنىڭ قۇقىق ماگيسترى (جاقىپ اقباي ۇلى) دەگەن عىلىمي دارەجەسى، تورتەۋى – 1906-1907 جىلدارى رەسەي مەملەكەتتىك دۋماسىنىڭ ءى جانە ءىى شاقىرىلىمدارىنا دەپۋتات بولىپ سايلاندى. الاش وردانىڭ 4 مۇشەسى (ءاليحان بوكەيحان، باقىتكەرەي قۇلمان ۇلى، مۇستافا شوقاي جانە احمەت ءبىرىمجان) 1917 جىلدىڭ ناۋرىز-جەلتوقسانى ارالىعىندا بۇكىلرەسەيلىك ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ وبلىستان ويازعا دەيىنگى كوميسسارلارى قىزمەتىن اتقاردى، ەكەۋى (ءا. بوكەيحان، م. تىنىشباي ۇلى) ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ تۇركىستاندى باسقارۋ جونىندەگى توتەنشە كوميتەتىنىڭ (تۇركىستان كوميتەتى) مۇشەسى بولىپ تاعايىندالدى.
احمەت ءبىرىمجان (ءبىرىمجانوۆ)، ايدارحان تۇرلىباي ۇلى (تۇرلىبايەۆ) سياقتى، پاتشالىق رەسەيدىڭ سوت جۇيەسىندە قىزمەت ىستەگەن ۇلكەن تاجىريبەسى بولدى، مەملەكەتتىك دۋمانىڭ 1906-1907 جىلدارعى ەكى شاقىرىلىمىنا قاتار دەپۋتات بولىپ سايلاندى، ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ قوستاناي ويازدىق كوميسسارى بولدى.
س.-پەتەربور ۋنيۆەرسيتەتى زاڭ فاكۋلتەتىنىڭ تاعى ءبىر تۇلەگى رايىمجان مارسەك ۇلى (مارسەكوۆ) 1902-1917 جىلدارى ادۆوكات تاجىريبەسىمەن اينالىستى، 1913-1917 جىلدارى «قازاق» گازەتى بەتىندە اعارتۋشىلىق، پۋبليسيستىك دارىنىمەن تانىلدى.
تاعى ءبىر زاڭگەر جانشا دوسمۇحامەد ۇلى (جيھانشا، جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ) – از ۋاقىت ىشىندە پاتشالىق رەسەي پروكۋراتۋراسىندا جاۋاپتى لاۋازىمعا كوتەرىلدى (تومسكى گۇبەرنەسى پروكۋرورىنىڭ ورىنباسارى).
الاش وردا كوميسسارلارى قاراتىندا سونداي-اق ەكونوميست، شىعىستانۋشى، تەمىر جول ينجەنەرى، اسكەري دارىگەر، اگرونوم، ورمانتانۋشى-عالىم، ماتەماتيك جانە ت.ب. جوعارى ءبىلىمدى ءارى تاجىريبەلى ماماندار بار-دى. وتىنشى ءالجان ۇلىنىڭ عانا ورتا ارنايى ءبىلىمى (ومبىنىڭ مۇعالىمدەر سەمينارياسى) بولسا دا، پەداگوگيكالىق جانە پۋبليسيستىك باي تاجىريبە جيناپ ۇلگەردى.
ونىڭ ەسەسىنە الاش وردا ءتوراعاسى ءاليحان بوكەيحان ەكى جوعارى ءبىلىمى، ورمانتانۋشى-عالىم جانە زاڭگەر دەگەن 2 ديپلومنىڭ يەسى بولاتىن.
1917 جىلدىڭ قاراشاسىندا الاش وردانىڭ بولاشاق 15 مۇشەسى تۇگەل بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسىنا وكىل (دەلەگات) بولىپ سايلاندى.
«الاش وردا» اتاۋىنىڭ التىن وردا يمپەرياسىمەن ۇندەس بولۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس.
«الاش وردا» اتاۋىنىڭ شىڭعىس حان قۇرعان التىن وردا يمپەرياسىمەن ۇندەس بولۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس. الاش رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارعى اتقارۋشى بيلىگىنىڭ اتاۋىنا ونىڭ قۇرىلتايشىلارى وزدەرىنىڭ تۇپكىلىكتى ماقساتىن، «الاش مەملەكەتى» نە «يمپەرياسى» دەگەن ۇعىم، مازمۇن بەردى: «الاش» - بىرىككەن تۇركى حالىقتارىنىڭ ورتاق اتاۋى، «وردا» - «مەملەكەت» (نە «يمپەريا»).
«الاش» دەگەن تەرميننىڭ وزىنە توقتالساق، ول تۋرالى مىنانى ايتۋ كەرەك. ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ يدەيالىق نەگىزىن قالاۋشى ءارى ساياسي جەتەكشىسى ءاليزحان بوكەيحان 1910 جىلى جاريالانعان «قازاقتار» اتتى تاريحي-انىقتامالىق وچەركىندە «ميفتىك تۇلعانىڭ الاش ەسىمى قازاقتاردىڭ جاۋعا شاپقانداعى سوعىس ۇرانى بولدى دەپ جازدى. «قازاق» گازەتىنىڭ 1913 جىلعى العاشقى ساندارىندا (1913، № 7) جاريالانعان «قازاقتىڭ تاريحى» اتتى تىزبەكتى ماقالاسىندا وعان كەڭىرەك سيپاتتاما بەردى: «شىڭعىس حان بۇكىل مەملەكەتىن ءتورت بالاسىنا ءبولىپ بەرگەندە، دەشتى قىپشاقتى، ءسىبىردىڭ كۇنباتىس جاعىن، وسى كۇنگى ساراارقانى، ەدىل-جايىق ولكەسىن ۇلكەن بالاسى جوشىعا بەرىپ ەدى. ول كۇندە جوشى ۇلىسىنا قاراعان التى رۋلى ەل بار ەدى. سول التى رۋدىڭ ءھار قايسىسىنا بولەك شىڭعىس التى ۇران بەرەدى: ءھار رۋعا وزىنە بولەك تاڭبا، اعاش، قوس بەرەدى. سول كۇندە بۇكىل جوشى ۇلىسىنىڭ ۇرانى «الاش» بولىپتى. جوشى ۇلىسىندا التى رۋ بولعاندىقتان «التى الاش» بولادى. «الاش» دەگەن ءسوزدىڭ لۇعات ماعىناسى: «وتان كىسى» («وتەچەستۆەننيك». ت.ب.) دەگەن ءسوز بولادى... سول كۇندە جوشى حانعا «الاش» دەپ لاقاپ قويىلدى. «الاشى – الاشتىڭ باسشىسى» («گولوۆا وتەچەستۆا». ت.ب.) ماعىناسىندا بولادى».
1905-1917 جىلدارى «الاش» ەسىمى قازاقتىڭ ۇلتتىق قايتا ورلەۋ يدەياسى، ۇلتتىق جاڭا مادەنيەت پەن جاڭا ۇلتتى قالىپتاستىرۋدىڭ باعدارلاماسى، ۇلتتىق مەملەكەتتى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ جولىنداعى كۇرەستىڭ ۇرانى جانە تۋى بولدى.
«الاشتىڭ» يدەيالىق كۇشىن اڭعارتقان ءبىر عانا تاريحي مىسال كەلتىرسە جەتكىلىكتى. 1917 جىلدىڭ قاراشا ايىنداعى بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسى وكىلدەرىن سايلاۋدا «الاش» پارتياسى قازاق ولكەسىندە داۋىسقا تۇسكەن بارلىق پارتيانى، ونىڭ ىشىندە «ءۇش ءجۇز» جانە رەسەي سوسيال-دەموكراتيالىق جۇمىسشى (بولشيەۆيكتەر مەن مەنشيەۆيكتەر) پارتيالارىن ويسىراتا جەڭىپ، قازاققا بولىنگەن بارلىق 43 دەپۋاتتىق مانداتتى جەڭىپ الدى. جالپى «الاش» پارتياسى «قازان بۇلىگى» قارساڭىندا رەسەيدە بولعان 50-گە جۋىق پارتيانىڭ ىشىنەن العان داۋىستارىمەن 8 ورىندا تۇردى.
سونداي-اق 1917 جىلدىڭ قاراشاسىنداعى بۇل سايلاۋ قازاق حالقىنىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسقانىن انىق اڭعارتتى.
«الاش» زيالىلارىنىڭ پىكىرىنشە، باتىس ەۋروپادان ەكونوميكا مەن مادەنيەتى جاعىنان ارتتا قالسا دا، قۋاتتى ورىس يمپەرياسىنا تويتارىس بەرۋ، قارۋلى كوتەرىلىس ارقىلى تاۋەلسىزدىك الۋ مۇمكىن ەمەس. وعان قوسا كەنەسارى حان باستاعان كوتەرىلىستىڭ قايعىلى جەڭىلىسى كورسەتىپ بەرگەندەي، الاش قايراتكەرلەرى قارۋلى كوتەرىلىستى قالىڭ بۇقارا قولداي قويمايدى دەپ ءبىلدى.
ولاردىڭ كامىل سەنىمىنشە، قارۋلى كوتەرىلىس ەمەس، قازىرگى زامانعى ساياسي كۇرەس جولى ۇزاق بولسا دا، ەڭ دۇرىس ءادىم-امال. مىنە وسى ويمەن ءاليحان بوكەيحان باستاعان باتىسشىل «الاش» زيالىلارى، مىسالعا، وتارشىل يمپەريانىڭ كونستيتۋسيالىق-دەموكراتيا پارتياسى (كدپ) سىندى ەڭ ىلگەرىشىل كۇشتەرىمەن بىرىكتى. كدپ-نىڭ جارعىلىق ماقسات-مىندەتتەرى قازاق حالقىنىڭ مۇڭ-مۇددەسىمەن 1917 جىلدىڭ جازىنا دەيىن ۇشتاسىپ كەلدى.
قازاق حالقىن ۇلتتىق ءوزىن ءوزىن باسقارۋ قۇقىنا، اقىر اياعىندا ۇلتتىق تاۋەلسىزدىككە جەتكىزە الاتىن انىق جول، - دەپ ءتۇسىندى «الاش» قايراتكەرلەرى، - ول وتارشىل يمپەريانىڭ ءوزىن تۇپكىلىكتى رەفورمالاۋ، ياعني رەسەيدى پاتشالىقتان (سامودەرجاۆيەدەن) فەدەراتيۆتىك پارلامەنتتىك دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاعا اينالدىرۋ بولىپ تابىلادى.
ءبىرقاتار ۇزەڭگىلەسىمەن بىرگە 1905-1917 جىلدارى كدپ-نىڭ مۇشەسى (1912 جىلدان ورتالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى) بولىپ، رەسەيلىك قۇپيا ماسون ۇيىمىنىڭ قاتارىنا كىرگەن (1908-1917 جج.) ءاليحان بوكەيحان وتارشىل يمپەريانىڭ بارلىق ىلگەرىشىل توبىن بىرىكتىرىپ، ولاردىڭ كۇشىن پاتشالىق بيلىكتى قۇلاتۋعا جۇمىلدىرۋعا اتسالىستى.
سامودەرجاۆيەنى قۇلاتقان 1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسىنەنىڭ ىزىنشە ءاليحان مەن ونىڭ ۇزەڭگىلەستەرى كدپ مەن ماسون ۇيىمى قاتارىنان شىعىپ، قازاقتىڭ تۇڭعىش «الاش» ۇلتتىق ليبەرالدىق-دەموكراتيالىق پارتياسىن قۇردى.
شىڭعىس حاننىڭ تىكەلەي ۇرپاعى، تورە ءاليحان بوكەيحان مەن ءىزباسارلارى مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ حاندىق ينستيتۋتى بيلەيتىن مەملەكەتتىڭ زامانى وتكەن، كەلەشەگى جوق دەپ ەسەپتەدى. سول سەبەپتى ولار مىناداي ستراتەگيالىق ماقسات-مىندەتتەردى شەشۋگە ۇمتىلدى. ماقسات-مىندەتتەردىڭ ءبىر بولىگى 1905 جىلعى «قارقارالى قۇزىرحاتىندا» («پەتيسياسىندا») ويىپ كورسەتىلگەن-دى.
قۇزىرحاتتىڭ 4-بابىندا «قازاقتىڭ قونىستانىپ وتىرعان جەرىن ونىڭ مەنشىگى» دەپ مويىنداتۋعا ۇمتىلۋ كەرەكتىگى ايتىلدى. سەبەبى، دەپ سانادى «الاش» قايراتكەرلەرى، جەرسىز مەملەكەت بولمايدى.
«قارقارالى قۇزىرحاتىنىڭ» ەكىنشى بابىندا ونىڭ اۆتورلارى قازاق بالاسى وقيتىن بارلىق باستاۋىش مەكتەپتە انا ءتىلى مەن جازۋىن ەنگىزۋدى، جەرگىلىكتى بيلىك پەن سوتتىڭ ءىسقاعازدارىن قازاق تىلىندە جۇرگىزۋدى تالاپ ەتتى.
پەتيسيانىڭ ءۇشىنشى بابىنا سايكەس، «قازاق حالقىنىڭ قازىرگى كەزدەگى مۇڭ-مۇددەسىن انىقتاۋ ءۇشىن قازاق تىلىندە گازەت باسىپ شىعارۋ، ول ءۇشىن گازەت شىعارۋ پەن باسپاحانا اشۋعا رۇقسات بەرۋ ءتارتىبىن جويىپ، گازەت باسىلاتىنى تۋرالى حابارلاۋ ءتارتىبىن ورناتۋ قاجەت».
«الاش» قوزعالىسىنىڭ تۇپكىلىكتى ماقساتىنىڭ ءبىرى – قازاقتىڭ دالا جانە تۇركىستان ولكەلەرىنە سول كەزدە «زەمستۆو»، ياعني جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋ جۇيەسىن ەنگىزۋ بولدى. جەرگىلىكتى باسقارۋ جۇيەسى سالىق پەن «قازاق كاپيتالى» دەگەن قاراجاتتى مەكتەپ (باستاۋىش، ورتا جانە جوعارعى)، اۋرۋحانا، جول، كوپىر جانە ت.ب. ماڭىزدى الەۋمەتتىك-مادەني نىساندار سالۋعا، ياعني جەرگىلىكتى ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋعا جۇمساۋعا مۇمكىندىك الادى.
«الاش» قايراتكەرلەرى زەمستۆونى جەرگىلىكتى باسقارۋ بيلىگى ءۇشىن عانا ەمەس، كەلەشەك ۇلتتىق مەملەكەتكە قاجەتتى ەل باسقارۋشى مامانداردى تاربيەلەيتىن مەكتەپ رەتىندە قاراستىردى.
«الاش» كوسەمدەرى دالا جانە تۇركىستان ولكەلەرىنە «زەمستۆو» ەنگىزۋ ارقىلى قازىرگى قازاق مەملەكەتىن ونىڭ بەرىك ىرگەتاسى بولىپ تابىلاتىن جەرگىلىكتى باسقارۋ جۇيەسى مەن جەرگىلىكتى ينفراقۇرىلىمدى قالىپتاستىرىپ دامىتۋ ارقىلى زاماناۋي مەملەكەت تۇرعىزۋدى كوزدەدى.
قازاقتى اسكەري قىزمەتتەن بوساتقان 1834 جىلعى زاڭدى جويىپ، قازاققا قىزمەت ەتۋدى مىندەتتەۋ - «الاش» قوزعالىسىنىڭ كورەگەن ستراتەگياسىنىڭ تاعى ءبىرى بولاتىن.
«الاش» زيالىلارى زاڭ جۇزىندە قازاقتان دەربەس ۇلتتىق اسكەري باسقارماسى بار اتتى اسكەر جاساقتاۋ ماقساتىنا سوناۋ وتارشىل پاتشالىق داۋىردە-اق ۇمتىلدى. ۇلتتىق اتتى اسكەر قۇرۋ ءۇشىن ولار، مىسالعا، باشقۇرتتاردىڭ، سونداي-اق كازاكتاردىڭ اتتى اسكەرىنىڭ تاجىريبەسى مەن كومەگىن پايدالانۋعا جوق ەمەس ەدى. ونىڭ ۇستىنە الاش قايراتكەرلەرى دالا جانە تۇركىستان ولكەلەرىندەگى رەسەيدىڭ وتارلاۋ ساياساتىنىڭ تىرەگى ءارى شوقپارى بولعان كازاكتارمەن وداقتاسۋدى دا ويلاستاردى.
قازاقتىڭ ەڭ العاشقى اتتى اسكەر بولىمدەرىن (الاش ارمياسىنىڭ پولكتەرىن) الاش رەسپۋبليكاسى قۇرىلعاننان كەيىن عانا، الاش وردا حالىق كەڭەسى مىندەتىنە كىرىسكەن 1918 جىلدىڭ جازىندا عانا جاساقتاپ، 1918-1920 جىلدارى كازاك اسكەرلەرىمەن بىرلەسىپ قىزىل ارمياعا قارسى كەسكىلەسكەن شايقاس جۇرگىزدى.
ەرەكشە نازار اۋداراتىن ماڭىزدى ماسەلە: «الاش» زيالىلارى قارۋلى كۇرەستەن باس تارتىپ، قازاقتىڭ قازىرگى ءتىلىن، ادەبيەتىن جالپى مادەنيەتىن قالىپتاستىرىپ، مادەني قايتا ورلەۋ يدەياسىن ۇسىنۋ ارقىلى حالقىنان قازىرگى قازاق ۇلتىن تاربيەلەپ ءوسىردى. 1917 جىلعا قاراي بۇكىل قازاق جۇرتى ءوزىن ءبىر اتا الاشتىڭ ۇرپاعىمىن دەپ سەزىندى.
تاريحقا ۇڭىلسەك، قازاقتىڭ قازىرگى زامانعى تۇڭعىش پروزالىق، پوەزيالىق، دراماتۋرگيالىق شىعارمالارى - روماندار (م. دۋلاتتىڭ «باقىتسىز جامال»، س. تورايعىر ۇلىنىڭ «قامار سۇلۋ»، س. كوبەي ۇلىنىڭ «قالىڭ مال» جانە ت.ت.)، اڭگىمەلەر، پوەمالار، پەسالار، ولەڭ جيناقتارى، مىسالدار، اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇزدىك ۇلگىلەرى جانە ت.ب.، العاشقى مەرزىمدى باسىلىمدار - گازەتتەر («سەركە»، «قازاق گازەتى»، «قازاقستان»، «قازاق»، سارىارقا»)، جۋرنالدار («ايقاپ»، «اباي»)، سونداي-اق ۇلتتىق زايىرلى مەكتەپكە ارنالعان وقۋلىقتار، وقۋ قۇرالدارى، حرەستوماتيالار، كوركەم ادەبيەت 1917 جىلعى دەيىن پايدا بولدى. ونىڭ ىشىندە ۇلى اقىن اباي ولەڭدەرى مەن اۋدارمالارىنىڭ، م. دۋلاتتىڭ «ويان، قازاق!»، ا. بايتۇرسىن ۇلىنىڭ «40 مىسال»، «ماسا» جيناقتارى جانە ت.ب. بولاتىن.
دەمەك، قازاقتىڭ قازىرگى مادەنيەتى 1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسىنە دەيىن قالىپتاسىپ ۇلگەردى. كەيىنىرەك، كەڭەس داۋىرىندەگى 1960-80 جىلداردا باتىستىڭ قازاق تاريحىن زەرتتەۋشى ورتالىقتارى «الاش» قايراتكەرلەرىنىڭ ءحىح عاسىردىڭ سوڭى – حح عاسىر باسىنداعى ىس-ارەكەتىنە «مادەني رەنەسسانس جاسادى» دەگەن باعا بەردى.
شىنىندا دا «الاش»» قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىلەرى حالقىنا جاڭا باعىت-باعدار، جاڭا ۇلتتىق قۇندىلىق، ۇلگى-ونەگە، جاڭا حح عاسىردىڭ تالاپتارىنا ساي جاڭا ماقسات پەن مىندەت قويىپ، قالىڭ بۇقارىنىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمىن، ار-نامىسىن وياتا الدى. ناتيجەسىندە 1917 جىلدىڭ 5-13 (قازىرگى كۇنتىزبە بويىنشا 18-26) جەلتوقسانىندا ورىنبوردا بولىپ وتكەن ءىىى جالپىقازاق قۇرىلتايى (ءىس جۇزىندە؛ ءى جانە ءىى جالپىقازاق سيەزدەرى تاعى دا سول ورىنبوردا 1917 جىلدىڭ 2-7 ءساۋىر جانە 21-26 شىلدەسىندە بولىپ ءوتتى. – س.ا.) الاش ۇلتتىق-تەرريتوريالىق اۆتونومياسىن قۇرىپ، ونىڭ جوعارعى مەملەكەتتىك اتقارۋشى بيلىگىن – الاش وردا حالىق كەڭەسىن (ۇكىمەتىن) جاساقتادى.
1917 جىلدىڭ 13 (26) جەلتوقسانى – قازاق حالقىنىڭ جاڭا تاريحي كەزەڭىنىڭ باستاۋى، تاريحي بەتبۇرىس كۇنى بولىپ تابىلادى. بۇل كۇن قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىگىنىڭ قايتا جاڭعىرعان، جاڭا ۇلگىدەگى قازاق مەملەكەتىنىڭ قۇرىلعان كۇنى بولاتىن.
ءىىى جالپىقازاق قۇرىلتايى شىنايى دەموكراتيالىق نەگىزدە – 4 بالاما ۇمىتكەردىڭ داۋىسقا تۇسۋىمەن – الاش وردا ءتوراعاسىن (پرەزيدەنتىن) سايلادى. ناتيجەسىندە باسقا 3 ۇمىتكەردەن الدەقايدا باسىم داۋىس العان بۇكىل التى الاشتىڭ كوسەمى بولىپ تانىلعان ءاليحان بوكەيحان الاش وردا ءتوراعاسى (پرەزيدەنتى) بولىپ سايلاندى.
الاش رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلۋىنان 7 جىل بۇرىن، 1910 جىلى س.-پەتەربوردا باسىلىپ شىققان «قازاقتار» اتتى تاريحي-انىقتامالىق وچەركىندە ءاليحان بوكەيحان قازاقتىڭ ەجەلگى جانە قازاقتار باسىم تۇراتىن كونە جەرى رەتىندە 9 وبلىس، 1 گۇبەرنە (استراحان. – س.ا.) جانە التاي ءوڭىرىنىڭ بىرنەشە بولىسىن ءتىزىپ جازدى. الاش ۇلتتىق-دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسى قۇرىلعان 1917 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا وسى 9 وبلىس 1 گۇبەرنە جانە التايدىڭ بىرنەشە بولىسىن «الاش تەرريتورياسى» دەپ جاريالادى.
«ءپىشىنى شار سياقتى تەرريتوريانى الىپ جاتقان الاش اۆتونومياسى... 10 ميلليون حالقى بار ءىرى ساياسي بىرلىك بولىپ تابىلادى».
1918-1920 جىلداردىڭ بارىسىندا ءوزىن ءوزى «بۇكىلرەسەيلىك ۇكىمەت» دەپ جاريالاعان قۇرىلىمدارمەن (ءسىبىر اۆتونومياسى، كومۋچ، ۋفا ديرەكتورياسى، كولچاك ۇكىمەتى جانە كەڭەس ۇكىمەتى) اراداعى كەلىسسوزدەرىندە الاش وردا ءتوراعاسى ءاليحان بوكەيحان تاباندى تۇردە: «ءپىشىنى شار سياقتى تەرريتوريانى الىپ جاتقان الاش اۆتونومياسى... 10 ميلليون حالقى بار ءىرى ساياسي بىرلىك بولىپ تابىلادى»، - دەپ قورعاپ كەلدى.
الاشورداشىلار سىرتقى ءپىشىنى «شار سياقتى» الاش جەرىنىڭ تۇتاستىعىن 1930 جىلعا دەيىن عانا ساقتاپ كەلىپ، 1925 جىلدان بەرى قاراي ونى بولشەكتەۋ باستالدى (№№ 1-3 فوتوسۋرەتتى قاراڭىز.). اتاپ ايتقاندا، 1925 جىلعا دەيىن كەڭەستىك قازاقستاننىڭ استاناسى بولىپ كەلگەن ورىنبور قالاسىمەن بىرگە ءدال سولاي اتالاتىن وبلىس سول جىلى رەسەي (رسفسر) قۇرامىنا بەرىلسە، تاشكەنت قالاسى مەن ونىڭ توڭىرەگىندەگى ءبىرقاتار اۋدان – يوسيف ءستاليننىڭ مەنمەنشىل شەشىمىمەن جانە تۇركىستان اكسر-نىڭ اقىرعى ءتوراعاسى تۇرار رىسقۇل ۇلىنىڭ قولىمەن وزبەك كسر-نە بەرىلدى. ءدال سول كەزدە وزبەك ۇكىمەتى سامارقاند قالاسىن استانا دەپ قاۋلى شىعارىپ ۇلگەرگەن-دى.
1930 جىلعا دەيىن قازاق (قىرعىز) كسر-نىڭ قۇرامىندا بولعان قاراقالپاق اۆتونوميالىق وبلىسى الدىمەن رسفسر-دىڭ قۇرامىنا بەرىلىپ، 1936 جىلى تاعى دا سول وزبەك كسر-نە بەرىلدى.
قازاقستان شەكاراسىن وسىلايشا ءوز بىلگەنىنشە كەسكىلەپ-بولشەكتەۋىنە قاراماستان، قازىرگى تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسى – الاش رەسپۋبليكاسىنىڭ باسشىلارى، الاشورداشىلار قورعاپ قالعان جەردىڭ دەنىن يەلەنىپ وتىر (№ 4 فوتوسۋرەتتى قاراڭىز.).
№ 1 فوتوسۋرەت. پروفەسسور گ.ن. چەردانسيەۆتىڭ «جاپپاردىڭ قازاقستان تۋرالى اڭگىمەسى» اتتى كىتابىنداعى 1927 جىلداعى قازاقستان كارتاسى (ماسكەۋ، 1927 ج.)
№ 2 فوتوسۋرەت. 1920-1929 جىلدارداعى قازاقستان جەرىنىڭ كارتاسى.
№ 3 فوتوسۋرەت. قازاقستاننان 1924، 1925 جانە 1929 جىلدارى رەسەيگە (رسفسر ) بەرىلگەن جەرلەردىڭ كارتاسى.
1917 جىلدىڭ جەلتوقسانىنان 1920 جىلدىڭ قىركۇيەگىنە دەيىنگى ارالىقتا الاش قالاسى – الاش رەسپۋبليكاسىنىڭ ساياسي-اكىمشىلىك ورتالىعى، استاناسى بولىپ، الاش وردا حالىق كەڭەسى ورنالاستى.
تاريح تۇرعىسىندا دا، زاڭ جۇزىندە دە بۇگىنگى قازاقستاننىڭ تۇڭعىش استاناسى الاش قالاسى (بۇرىنعى زارەچنايا سلوبودكا، بۇگىنگى سەمەي. – س.ا.) بولىپ تابىلادى. وعان تاريحي دالەل: ءىىى جالپىقازاق قۇرىلتايىنىڭ قاۋلىسىنا سايكەس، 1917 جىلدىڭ جەلتوقسانىنان 1920 جىلدىڭ قىركۇيەگىنە دەيىنگى ارالىقتا الاش قالاسى – الاش رەسپۋبليكاسىنىڭ ساياسي-اكىمشىلىك ورتالىعى، استاناسى بولىپ، قالادا ونىڭ جوعارعى ساياسي جانە اتقارۋشى مەملەكەتتىك بيلىگى – الاش وردا حالىق كەڭەسى ورنالاستى.
«الاش» پارتياسىنىڭ جارعىسى مەن 1910-1911 جىلدارى بارلىبەك سىرتتان ۇلى (سىرتانوۆ) جازىپ قالدىرعان الاش كونستيتۋسياسىنىڭ جوباسىنا سايكەس، الاش رەسپۋبليكاسى - پرەزيدەنت باسقاراتىن جانە جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋ جۇيەسى (زەمستۆوسى) دامىعان پارلامەنتتىك ۋنيتارلىق (ءبىرتۇتاس) زايىرلى مەملەكەت بولىپ دۇنيەگە كەلدى. الاش كونستيتۋسياسىن قۇرىلتاي جينالىسىندا (ۇلتتىق ماجىلىستە) قابىلداۋ كوزدەلدى.
الاش رەسپۋبليكاسىنىڭ جانە ءاليحان بوكەيحان باستاعان الاش قايراتكەرلەرىنىڭ وشپەس تاريحي ءرولى مەن ميسسياسى – قازاق حاندىعىنىڭ 1847 جىلى ءبىرجولا ىدىراپ، تاريح ساحناسىنان كەتۋىنەن 70 جىل وتكەندە، ونىڭ ءۇيىندىسى ۇستىنەن قازاقتىڭ جاڭا ۇلگىدەگى زاماناۋي ۇلتتىق مەملەكەتىن كوتەردى. الاش رەسپۋبليكاسى قۇرىلعان 1917 جىلدىڭ 13 جەلتوقسانىندا تولىق تاۋەلسىزدىكتىڭ مىزعىماس ىرگەتاسى قالاندى.
«قازاقتار قايساق جانە قارا-قىرعىز بولىپ بولىنەدى، ءبىراق «الاش» اتاۋى ولاردى ءبىر ۇلتقا بىرىكتىرەدى.
الاش رەسپۋبليكاسى ءبىر قازاقتىڭ ەمەس، قازاق پەن قىرعىزدىڭ ءبىرتۇتاس مەملەكەتى بولىپ قۇرىلدى. مىسالعا، ن.چ. دەگەن اۆتور ورىنبور كازاك اسكەرىنىڭ «ورەنبۋرگسكىي كازاچىي ۆѣستنيك» گازەتىندە (10.01.1918 گ.، № 7.) جاريالانعان «ءاۆتونومىيا كازاكىستانا» اتتى ماقالاسىندا بىلاي دەپ جازدى: «قازاقتار قايساق جانە قارا-قىرعىز بولىپ بولىنەدى، ءبىراق «الاش» اتاۋى ولاردى ءبىر ۇلتقا بىرىكتىرەدى (ءبىزدىڭ «قاسيەتتى رۋس» سياقتى). بۇل ءسوز سونداي-اق بۇكىل قازاقتى جاۋدان قورعاۋعا شاقىراتىن قاسيەتتى ۇندەۋ بولىپ تابىلادى».
قازاقتىڭ تەك وزىمەن عانا شەكتەلەتىن تار تۇسىنىك رەتىندە «قازاقستان» اتاۋىندا، قازاقتاردىڭ ءوز كوزقاراسى بويىنشا، ءارقاشاندا تار ۇلتشىلدىق پەن ءشوۆينيزمنىڭ بوياۋى بار».
«الاش» - «قازاقستان» دەگەنمەن سالىستىرعاندا قازاقتاردىڭ وزىمەن قاتار، وعان تۋىس قارا-قىرعىزدى دا قامتيتىن الدەقايدا كەڭ تۇسىنىك، - دەپ جازدى مۇستافا شوقاي قازاق كسر-نىڭ قۇرىلتاي جينالىسى ءوتىپ جاتقان 1920 جىلدىڭ قازان ايىندا گرۋزيندەردىڭ «ۆولنىي گورەس» اتتى ورىس ءتىلدى گازەتىنە جاريالانعان (تيفليس، 11.10.1920 گ.، № 57.) «كيرگيزسكايا (كازاحسكايا. – س.ا.) سوۆەتسكايا رەسپۋبليكا» اتتى ماقالاسىندا، - قازاقتىڭ تەك وزىمەن عانا شەكتەلەتىن تار تۇسىنىك رەتىندە «قازاقستان» اتاۋىندا، قازاقتاردىڭ ءوز كوزقاراسى بويىنشا، ءارقاشاندا تار ۇلتشىلدىق پەن ءشوۆينيزمنىڭ بوياۋى بار».
«وسى ماجىلىستە ءبىز كەڭەس وكىمەتىنە قارسى بىرلەسىپ كۇرەسۋ جانە بىرىككەن باشقۇرت-قازاق مەملەكەتىن قۇرۋ تۋرالى كەلىستىك».
وعان قوسا الاش پەن باشقۇرتستان جەتەكشىلەرى بىرىككەن قازاق-باشقۇرت مەملەكەتىن قۇرۋ تۋرالى ۋاعدالاستى. ول تۋرالى الاش وردانىڭ بۇرىنعى ءتوراعاسى (پرەزيدەنتى) ءاليحان بوكەيحان وگپۋ-نكۆد تەرگەۋشىسىنە 1937 جىلدىڭ 6 تامىزىندا بەرگەن جاۋابىندا بىلاي دەپ مالىمدەدى: «1918 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە ۋفادا الاش وردا مەن ۆاليدوۆ باستاعان باشكۇرت ۇكىمەتىنىڭ وكىلدەرى اراسىندا ءماجىلىس بولدى... وسى ماجىلىستە ءبىز كەڭەس وكىمەتىنە قارسى بىرلەسىپ كۇرەسۋ جانە بىرىككەن باشقۇرت-قازاق مەملەكەتىن قۇرۋ تۋرالى كەلىستىك...
مۇنداي شەشىمگە كەلۋگە تومەنگىدەي وي تۇرتكى بولدى:
بىرىنشىدەن، كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ءبىزدىڭ قارۋلى كۇشتەرىمىزدى بىرىكتىرۋدىڭ اسا قاجەتتىگى. كۇش بىرىكتىرۋدى ءبىز قىزىل ارمياعا قارسى تۇرا الاتىن شىنايى مۇمكىندىك دەپ قاراستىردىق. وعان قوسا ءبىز پاتشالىق رەسەي تۇسىندا قازاقتاردىڭ اسكەري قىزمەت اتقارماعانىن جاعدايىن ەسكەردىك، ال باشقۇرتتار قىزمەتتى ەتى. دەمەك ءبىزدىڭ جاساقتارىمىز باشقۇرتتارمەن بىرىكسە، ولاردىڭ سوعىسۋ قابىلەتى ارتا تۇسپەك.
ەكىنشىدەن، جەرىمىزدىڭ كورشى بولۋى جانە باشقۇرستاندا باشقۇرتتانىپ كەتكەن قازاقتاردىڭ (!) كوپ تۇراتىنى.
ۇشىنشىدەن، قازاقستان مەن باشقۇرستان ەكونوميكالارىن ۇشتاستىرۋدىڭ تيىمدىلىگى. باشقۇرت رۋداسى، ورمانى جانە قازاقتىڭ استىعى، مالى جانە مۇنايى.
مىنە وسى جايتتاردى ەسكەرە كەلە ءبىز بىرىكسەك، اسكەري تۇرعىسىنان دا، ەكونوميكا جاعىنان دا قۋاتتى مەملەكەت قۇرا الامىز دەپ ەسەپتەدىك» (سا فسب روسسيي: د. ر-34862. ل. 30-31.).
«ورىستاردىڭ بىزگە پانتۇركيزم دەگەن ايدار تاعۋىنا تۇرتكى بولاتىن اتاۋلاردان اۋلاق بولعان دۇرىس».
ءاليحان بوكەيحان بۇل جاۋابىندا كەڭەس وكىمەتىنە بەلگىلى تاريحي فاكتىنى تولىقتىرعانىمەن، بارلىق اقيقاتتى جايىپ اعىنان جارىلعان جوق. 1918 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە ۋفادا بولعان «مەملەكەتتىك ماجىلىستەن» تىس وتكەن بۇل باسقوسۋ بارىسىندا «وڭتۇستىك-شىعىس مۇسىلمان وبلىستارىنىڭ فەدەراسياسىن قۇرۋ» ماسەلەسىن تالقىلاعان تەك الاش پەن باشقۇرت جەتەكشىلەرى عانا ەمەس-تى. ماجىلىسكە تاتارستان مەن تۇركىستان مۇحتارياتىنىڭ وكىلدەرى دە بولدى. «بولاشاق مەملەكەتتىڭ اتاۋى تۋرالى ءسوز بولعاندا، - دەپ جازدى احمەت زاكي ءۋاليدوۆ العاش رەت تۇركيادا زاكي ءۋاليدي توعان دەگەن ەسىمىمەن باسىلىپ شىققان ەستەلىگىندە، - اقشورا (يۋسۋف نەمەسە ءجۇسىپ. - س.ا.) ونى «شىعىس تۇركىلەردىڭ فەدەراسياسى» دەپ اتاۋعا كەڭەس بەردى. ءاليحان (بوكەيحان. – س.ا.) ءوز تاراپىنان تۇزەتۋىن ۇسىندى: ەنگىزدى: - ورىستاردىڭ بىزگە پانتۇركيزم دەگەن ايدار تاعۋىنا تۇرتكى بولاتىن اتاۋلاردان اۋلاق بولعان دۇرىس. كەلەشەكتە مۇنداي اتاۋ ابدەن-اق لايىق بولار، ال ازىرشە «شىعىس رەسەيدىڭ مۇسىلمان فەدەراسياسى» اتاۋىمەن شەكتەلۋ كەرەك».
احمەت زاكي ءۋاليديدىڭ بۇل ءسوزىن رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك مۇراعاتى قورىنداعى الاش وردا قۇجاتتارىندا ساقتالعان كەلەشەك تۇركى-مۇسىلمان فەدەراسياسى كارتاسىنىڭ قولدان سىزىلعان نوبايى تولىعىمەن راستايدى (№ 4 فوتوسۋرەت).
№ 4 فوتوسۋرەت.
دەمەك، تارىداي شاشىلىپ، ءتۇرلى تاريحي قۇبىلىستىڭ سالدارىنان رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارلىعىنا تاپ بولعان تۇركى حالىقتارىن (قازاق، قىرعىز، قاراقالپاق، تاتار، باشقۇرت جانە ت.ب.) بىرىكتىرىپ، بىرىككەن تۇركى مەملەكەتىن، تۇران يمپەرياسىن قايتا قۇرۋ الاش يدەياسىنىڭ، الاش رەسپۋبليكاسىنىڭ كوزدەگەن تۇپكىلىكتى ماقساتى بولىپ شىعادى. كەيىن كەلە بۇل ماقساتتى مۇستافا شوقاي فرانسيادا ەميگراسيادا ءجۇرىپ «ۇلى تۇركىستان» يدەياسى رەتىندە ناسيحاتتادى. «الاش» قوزعالىسى مەن الاش رەسپۋبليكاسى باسشىلارىنىڭ وسىنداي ماقسات-مۇددەگى كوزدەگەنىن باسقا دا تاريحي جادىگەرلەر راستايدى.
مىسالعا، كەڭەس تاريحىندا (ميفولوگياسىندا) «قوقاند اۆتونومياسى» دەپ اتالىپ كەلگەن، ءىس جۇزىندە تۇركىستان مۇحتارياتى دەپ اتالعان مەملەكەتتى قۇرۋ تۋرالى باستاما مەن شەشىم قوقاندتا ەمەس، بۇكىلرەسەيلىك ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ تورعاي وبلىسىنداعى كوميسسارى ءاليحان بوكەيحاننىڭ ورىنبورداعى كەڭسەسىندە قابىلدانىپتى. ول تۋرالى جوعارىدا اتالعان ز.ۋ. توعان ورىس تىلىنە اۋدارىلىپ 1994 جىلى ۋفادا باسىلىپ شىققان ەستەلىگىندە جازادى. بۇرىنعى باشقۇرت كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ ورىنبورىنداعى كەڭسەسىندە 1917 جىلعى قازان ايىنىڭ سوڭى – قاراشانىڭ باسىنداعى وسى تىكەلەي ماجىلىسكە قاتىسىپتى. «ازاتتىق قوزعالىسى تۇركىستاندا كۇشەيمەسە، ول نە قازاقستاندا، نە باشقۇرستاندا كەڭ ەتەك جايمايدى» دەگەن ورتاق ۇيعارىمعا كەلگەن سول ماجىلىسكە احمەت بايتۇرسىن ۇلى، جانشا دوسمۇحامەت ۇلى، ءمىرجاقىپ دۋلات جانە ت.ب. الاش قايراتكەرلەرى دە قاتىسقان.
ەستەلىك اۆتورىنىڭ مالىمدەۋىنشە، بىرنەشە كۇن قىزۋ جالعاسقان باسقوسۋدىڭ ىزىنشە م. شوقاي، ا.ز. ءۋاليدوۆتىڭ ءوزى، م. تىنىشباي ۇلى جانە ت.ب. قازاق قايراتكەرلەرى تاشكەنتكە اتتانادى، ول قالادان سوڭ اتباسىن قوقاندقا بۇرادى دا، 1917 جىلعى قاراشانىڭ سوڭىندا IV توتەنشە جالپىمۇسىلمان قۇرىلتايىندا تۇركىستان مۇحتارياتى قۇرىلعاندى جاريالانادى...
قۇرۋىنا مۇرىندىق بولعان جانە باسشىلىعىنا نەگىزىنەن م. تىنىشباي ۇلى، م. شوقاي، ءا. اقاي ۇلى سىندى كورنەكتى الاش قايراتكەرلەرى سايلانعان تۇركىستان مۇحتارياتى، ءوزىنىڭ قۇرىلتايشىلارىنىڭ تۇپكىلىكتى ماقساتى بويىنشا، بىرىككەن الاش مەملەكەتىنىڭ قۇرامداس بولىگىنە اينالىۋعا ءتيىس ەدى. م. تىنىشباي ۇلى مەن م. شوقايدىڭ، ءبىرى تۇركىستان مۇحتارياتىنىڭ پرەمەر-مينيسترى، ەكىنشىسى ونىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى بولىپ تۇرۋىنا قاراماستان، 1917 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا الاش وردا حالىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسى بولىپ سايلانۋى سونىڭ بىردەن ءبىر دالەلى بولاتىن. ياعني م. تىنىشباي ۇلى مەن م. شوقاي – قاتارىنان تۇركىستان مۇحتارياتى جانە الاش وردا ۇكىمەتتەرىنە مۇشە بولىپ سايلاندى.
1920 جىلدىڭ 26 تامىزىندا الاش رەسپۋبليكاسى، كەڭەس وكىمەتىنىڭ سەنارييىمەن، قازاق (ول كەزدە قىرعىز. - س.ا.) اۆتونوميالىق كەڭەستىك سوسياليستىك رەسپۋبليكاسى بولىپ وزگەرتىلدى. 1920 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە ورىنبور قالاسى قازاق-قىرعىز اكسر-دىڭ استاناسى بولىپ جاريالاندى.
الاش رەسپۋبليكاسىنىڭ تاريحي ميسسياسى. كەڭەستىك جانە اۆتونوميالىق بولسا دا قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ ءومىر ءسۇرۋى 1924 جىلى كەڭەس وكىمەتىن ورتا ازيادا جاساندى بولسا دا باسقا ۇلتتىق رەسپۋبليكالار قۇرۋعا ءماجبۇر ەتتى. مىسالعا، بۇرىنعى بۇقارا جانە حيۋا امىرلىكتەرىنەن جانە بۇرىنعى تۇركىستان اكسر-نىڭ ءبىر بولىگىنەن وزبەك كسر، تۇركىمەن جانە تاجىك اكسر قۇرىلدى، قازاق اكسر-نىڭ قۇرامىنداعى قىرعىز بەن قاراقالپاقتىڭ دەربەس اۆتونوميالىق وبلىستار پايدا بولدى.
مىنە الاش رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتا ازياداعى قازىرگى ۇلتتىق مەملەكەتتەرى الدىنداعى ءالى دە مويىندالماعان، لايىقتى باعاسىن الماعان تاريحي، ساياسي ماڭىزى مەن ميسسياسى وسىنداي بولاتىن.
باسقا ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردى قۇرعان كەڭەس وكىمەتىنىڭ كوزدەگەنى – اتالعان ۇلتتاردى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ ىقپالىنان الىپ شىعۋ، وزگە ۇلتتاردى رەسپۋبليكا-رەسپۋبليكاعا ءبولىپ السىرەتۋ، ءسويتىپ قازاقستاننىڭ ىقپالىن ءبىرجولا جويۋ بولاتىن.
كەڭەس وكىمەتىنىڭ 1925 جىلى ورىنبور وبلىسىن قازاق اكسر قۇرامىنان ءبولىپ رسفسر-عا قوسۋىنىڭ استارىندا دا تاتارستان مەن باشقۇرستاندى تەرريتوريالىق جاعىنان قازاقستاننان اجىراتۋ پيعىلى جاتتى (№ 4 فوتوسۋرەتتى قارا. – س.ا.). ونىڭ ەڭ باستى سىرى: كەڭەس وكىمەتى ۇلى تۇركىستاننىڭ قايتا تىرىلۋىنەن پاتشالىق رەسەيدەن بەتەر سەسكەندى.
پىكىر قالدىرۋ