ناۋرىزدىڭ 10-ى كۇنى قازاقستاندا كونستيتۋسيا رەفورماسىنا پرەزيدەنت نازاربايەۆ قول قويدى.
كونستيتۋسياعا جاسالعان تۇزەتۋلەردى وسى جولى بيلىك حالىققا «دەموكراتيالىق رەفورمالار» اكەلەتىنىمەن ناسيحاتتادى. حالىقتىق تالداۋعا ءبىر اي عانا ۋاقىت بەرگەن وزگەرتىلگەن كونستيتۋسياعا تۇزەتۋلەر ەنگىزۋ تۋرالى زاڭ جوباسى پارلامەنتكە 3 ناۋرىزدا ۇسىنىلعان. ال پارلامەنت ناۋرىزدىڭ 6-سىندا ءبىر ساعاتقا جەتپەيتىن ۋاقىتتا كونستيتۋسياعا وزگەرىستەر مەن تۇزەتۋلەر ەنگىزۋ تۋرالى زاڭدى قابىلداپ، ونى پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ قول قويۋىنا جىبەرسە، نازاربايەۆ 10 ناۋرىزدا اتازاڭداعى وزگەرىستەرگە قول قويدى.
وعان ساي، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋسياسىنا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى زاڭدا بىلاي دەپ انىق جازىلعان: «3. ساياسي سەبەپتەر بويىنشا ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قانداي دا ءبىر تۇردە شەكتەۋگە جول بەرىلمەيدى. كونستيتۋسيانىڭ 11، 13-15-باپتارىندا، 16-بابىنىڭ 1-تارماعىندا، 17-بابىندا، 19-بابىندا، 22-بابىندا، 26-بابىنىڭ 2-تارماعىندا كوزدەلگەن قۇقىقتار مەن بوستاندىقتار ەشبىر جاعدايدا دا شەكتەلمەۋگە ءتيىس.».
«قامشى» ءتىلشىسى كونستيتۋسياسى دەموكراتياعا قادام باسقان قازاقستاننىڭ تاۋەلسىز 26 جىلىندا ءتۇرلى قوعامدىق-ساياسي جاعدايلارمەن تۇتقىندالعان، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ دامۋىنا ءوز ۇلەستەرىن قوسقان تانىمال ازاماتتاردى سانامالاپ كوردى.
ارون اتابەك
اقىن ارون اتابەك شاڭىراقتا بولعان جاپپاي تارتىپسىزدىكتى ۇيىمداستىرعان دەگەن ايىپپەن 2006 جىلى شىلدەدە 18 جىلعا سوتتالعان. ول تىركەلمەگەن «الاش» ۇلتتىق تاۋەلسىز پارتياسىنىڭ ءتوراعاسى، ونى ازاماتتىق قوعام ساياسي ديسسيدەنت دەپ باعالايدى.
ارون اتابەك (ەدىگەيەۆ) 1953 جىلى رەسەيدىڭ استراحان وبلىسىندا دۇنيەگە كەلگەن. قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ تۇلەگى. لەنينگراد مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ موڭعولتانۋ جانە تۇركولوگيا كافەدراسىنىڭ اسپيرانتى. عىلىمي جانە ادەبي كىتاپتاردىڭ اۆتورى.
1986 جىلى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسىپ، ودان كەيىنگى ەكى جىلدى قۋعىندا وتكىزدى.
1990 جىلى سوۆەتتىك قازاقستانداعى العاشقى تاۋەلسىز ساياسي باسىلىمداردىڭ ءبىرى – «الاش» گازەتىن شىعاردى. سول جىلى «الاش» ۇلتتىق تاۋەلسىز پارتياسىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ سايلاندى.
1991 جىلى ساياسي قىسىمنىڭ سالدارىنان ماسكەۋگە كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. سول جاقتا «حاق» اتتى گازەت شىعاردى. تمد-نىڭ ءبىرقاتار ەلدەرىندە ساياسي ەميگراسيادا جۇرگەن ول بەس جىلدان كەيىن عانا قازاقستانعا قايتىپ ورالدى.
2005 جىلى قازاقستان باسپاناسىزدارىنىڭ قوزعالىسىن ۇيىمداستىردى.
2006 جىلى شىلدە ايىندا ارون اتابەك بيلىكتىڭ شاڭىراقتاعى زاڭسىز سالىندى دەگەن ۇيلەردى بۇزىپ، ول جەرلەردى بوساتۋى بارىسىندا جاپپاي تارتىپسىزدىكتى ۇيىمداستىردى، پوليسيانىڭ ولىمىنە كىنالى دەگەن ايىپپەن ۇستالدى.
2007 جىلى 5 قازاندا ارون اتابەك «شاڭىراق وقيعاسى» بويىنشا الماتى قالالىق سوتىنىڭ ۇكىمىمەن 18 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايرىلدى.
مۇحتار جاكىشيەۆ
2010 جىلى 12 ناۋرىزدا استاناداعى اۋداندىق سوت مۇحتار جاكىشيەۆتى 14 جىلعا، ونىڭ كۇزەتشىسى تالعات قىستاۋبايەۆتى 5 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرۋ تۋرالى ۇكىم شىعاردى. جاكىشيەۆكە ۆەنادا «قازاتومپروم» كومپانياسىنىڭ زاڭسىز وكىلدىگىن اشۋ ارقىلى پايدا تاپقان، استىرتىن كاسسا ۇستاعان، كۇزەتشىسى قىستاۋبايەۆقا ەكىنشى ەڭبەكاقى تولەپ كەلگەن دەگەن ايىپتار تاعىلدى.
1998–2009 جىلدار اراسىندا «قازاتومپروم» ۇلتتىق كومپانياسىن باسقارعان مۇحتار جاكىشيەۆتىڭ 2009 جىلى اياق استىنان قاماۋعا الىنۋىن تاۋەلسىز ساراپشىلار ەكى ءتۇرلى سەبەپتەن كورەدى.
العاشقى سەبەپ رەتىندە ونىڭ 2003 جىلى وپپوزيسيالىق وليگارح مۇحتار ءابليازوۆتى تۇرمەدەن بوساتۋدى سۇراپ «كەپىل بولعانداردىڭ» ىشىندە جۇرگەندىگى اتالادى.
مۇحتار جاكىشيەۆتىڭ قاماۋعا الىنۋىنىڭ تاعى ءبىرى سەبەبى رەتىندە ونىڭ ۋران وندىرىسىندە رەسەي مۇددەسىنە قايشى كەلەتىن ارەكەت جاساپ، «قازاتومپروممەن» سەرىكتەس بولعىسى كەلگەن جاپونيالىق Toshiba كومپانياسى ارقىلى كانادالىق Uranium One-نىڭ جولىن كەسپەك بولعانى دا ايتىلادى.
قاماۋعا الىناردان از بۇرىن، 2008 جىلدىڭ قاڭتارىندا مۇحتار جاكىشيەۆ ءوزى باسقاراتىن «قازاتومپروم» ۇلتتىق كومپانياسى 2010 جىلى ۋران ءوندىرىسى جونىنەن كانادا مەن اۆستراليانى ارتتا قالدىرىپ، الەمدە ءبىرىنشى ورىنعا شىعاتىنىن مالىمدەگەن ەدى. ءبىراق ول قىزمەتىنەن بوساتىلعاننان كەيىن رەسەي كانادالىق Uranium One كومپانياسىن قازاقستاننىڭ ۋران كەنىشتەرىندەگى ۇلەسىمەن قوسا ساتىپ الىپ، 2011 جىلى «ۋران قورى مەن ءوندىرىسى جونىنەن الەمدە العاشقى ورىنعا شىقتى.
مۇحتار جاكىشيەۆ 2009 جىلى مامىردا «قازاتومپروم» كومپانياسىنىڭ باسشىسى قىزمەتىنەن الىنىپ، تۇتقىندالدى.
سايات يبرايەۆ
سايات مۇرات ۇلى يبرايەۆ 2011 جىلى قازان ايىندا 1) ق ر قك-نiڭ 235-بابىنىڭ 3ء-بولiمi. 2) 126-باپتىڭ 3ء-بولiمi. 3) 125-باپتىڭ 3ء-بولiمi. 4) 102-باپتىڭ 2ء-بولiمi. 5) 164-باپتىڭ 3ء-بولiمi. 6) 337-باپتىڭ 3ء-بولiمi بويىنشا ايىپتالىپ، 12 جىلعا سوتتالدى. س.يبرايەۆ 19.05.2010 جىلى “ابجاد” ينتەللەكتۋالدىق كلۋبىندا سويلەگەن ءسوزiندە “ءقازىر ەلىمىزدە ۆاحابيتتەر، سالافيتتەر، باسقا دا “يتتەر” قاپتاپ كەتتى” دەگەن ءبىر اۋىز سوزىمەن دىندەر اراسىندا الاۋىزدىق تۋعىزعان جانە ونىڭ سالدارىنان اۋىر جاعدايلار ورىن العان-مىس.
ول حالىقارالىق ا.گۋمبولدت قورىنىڭ ارنايى گرانتى نەگىزىندە (قازاقستان عىلىمى تاريحىندا بۇگىنگى كۇنگە دەيىن بار-جوعى 14 عالىم عانا يە بولعان. سونىڭ ءبىرى س.يبرايەۆ) گەرمانيانىڭ، وعان قوسا ماسكەۋدىڭ ءىرى عىلىم وشاقتارىندا ىرگەلى ءىس اتقارعان، تاۋەلسىزدىك العان وتپەلى كەزەڭدە شەتەلدە جوعارى جالاقى تولەنەتىن جۇمىسىن تارك ەتىپ، تۋعان ەلگە قالتقىسىز قىزمەت ەتەمىن دەگەن اسقاق ۇستانىممەن ورالعان ازامات.
وعان قوسا، س.يبرايەۆ مەحانيكا مەن ماشينا جاساۋ سالاسىندا حالىقارالىق 5 پاتەنتتىڭ يەگەرى، 3 عىلىمي مونوگرافيا مەن 60-تان استام عىلىمي زەرتتەۋلەردىڭ اۆتورى، ق.ي. ساتبايەۆ اتىنداعى قازۇتۋ ماقتانىشىنا اينالعان ماڭدايالدى عالىمدارىنىڭ ءبىرى. 5 بالانىڭ اكەسى، ەلىمىزگە بەلگىلى كومپوزيتور، قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ دامۋىنا سۇبەلى ۇلەس قوسقان مۇرات يبرايەۆتىڭ جالعىز ۇلى.
تۇرمەدەگى سايات ىبىرايعا سوتتالعان جىلى جەلتوقساندا ءاليحان بوكەيحاننىڭ تۋعانىنا 145 جىل تولۋىنا وراي «الاش جولى – ازاتتىق جولى» اتتى كونفەرەنسيادا «الاش» توسبەلگىسى تاپسىرىلدى.
ول سوتتالعان كۇننەن بەرى قارايعى 5 جىلدىڭ ىشىندە قازاقستان زيالى قاۋىم وكىلدەرى، عالىمدار ونىڭ بوستاندىققا شىعۋىن سۇراپ جوعارى بيلىككە تالاي مارتە اشىق حاتتار جازدى. بيىلعى احمەت ياسساۋي جىلى قۇرمەتىنە وعان «كەشىرىم» جاسالار دەگەن ءۇمىت تە بولدى.
وسىدان ءبىر جىل بۇرىن اكادەميك اسقار جۇمادىلدايەۆ تا سايات ىبىرايعا بوستاندىق سۇراپ مالىمدەمە جاساعان بولاتىن.
سەرىك احمەتوۆ
قازاقستاننىڭ ەكس-پرەمەرى سەرىك احمەتوۆكە وسىدان ءبىر جىل بۇرىن 11 جەلتوقساندا «زاڭسىز كاسىپكەرلىكپەن اينالىستى» جانە «وكىلەتىن اسىرا قولداندى» دەپ ايىپتالىپ 10 جىلعا سوتتالدى. سونداي-اق قاراعاندى وبلىستىق سوتى قازاقستاننىڭ ەكس-پرەمەر-مينيسترى سەرىك احمەتوۆتىڭ مۇلكىن تاركىلەپ، ءوزىنىڭ 5 جىل بويى مەملەكەتتىك قىزمەت اتقارۋىنا تىيىم سالدى.
سەرىك احمەتوۆ 2012 جىلدىڭ قىركۇيەگىنەن 2014 جىلدىڭ ءساۋىر ايىنا دەيىن قازاقستان پرەمەر-مينيسترى قىزمەتىن اتقارىپ، وتستاۆكاعا كەتكەن. بۇدان سوڭ ول قورعانىس ءمينيسترى بولىپ تاعايىندالىپ، بىلتىر قازان ايىندا قىزمەتىنەن بوساتىلعان ەدى.
سەرىك احمەتوۆ وعان دەيىن قاراعاندى وبلىسى اكىمى (2009)، پرەمەر-مينيستردىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى (2012) قىزمەتتەرىن اتقارعان.
بۇل قازاقستاندا پرەمەر-مينيستر قىزمەتىن اتقارعان ساياساتكەرگە تاعىلىپ تۇرعان العاشقى ايىپ ەمەس. 1994 جىلدىڭ كۇزىنەن 1997 جىلدىڭ كۇزىنە دەيىن ءۇش جىل پرەمەر-مينيستر قىزمەتىن اتقارعان اكەجان قاجىگەلدين قىلمىستىق قۋعىنداۋعا ۇشىراعان ەدى. وپپوزيسيالىق پىكىرلەرىن بىلدىرە باستاعان قاجىگەلدين 1998 جىلى شەتەلگە كەتۋگە ءماجبۇر بولدى.
سەرىك احمەتوۆتى ازاماتتىق قوعام كلان ارالىق ساياسي تارتىستىڭ قۇربانى بولدى دەپ سانايدى.
ەرلان ارىن
پاۆلودار وبلىسىنىڭ بۇرىنعى اكىمى
2014 جىلى قاراشا ايىندا پاۆلودار وبلىستىق قىلمىستىق ىستەر جونىندەگى مامانداندىرىلعان اۋدانارالىق سوتى وسى وبلىستىڭ بۇرىنعى اكىمى ەرلان ارىندى 3 جىلعا شارتتى تۇردە باس بوستاندىعىنان ايىردى. سوت ەرلان ارىندى الاياقتىق جولمەن 1،6 ميلليون تەڭگە قارجى جىمقىردى، پارا الدى جانە قىلمىستىق جولمەن الىنعان قارجىنى زاڭداستىردى دەگەن ايىپ تاقتى. ايتا كەتسەك، پاۆلودار وبلىسىنىڭ ەكس-اكىمى ەرلان ارىندى سول جىلدىڭ باسىندا قارجى پوليسياسى تۇتقىنداعان ەدى. باسىندا وعان «ۇيىمداسقان قىلمىستىق توپ» قۇردى، «بيۋدجەت قارجىسىن ىسىراپ قىلدى» دەگەن ايىپتار تاعىلعان ەدى. ءبىراق كەيىن وبلىستىق پروكۋراتۋرا ءىستى قاراپ، ايىپتاردىڭ كەيبىرىن الىپ تاستاعان.
سەيىتقازى ماتايەۆ
بيىلعى جىلى اقپان ايىندا قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ ءتوراعاسى، ۇلتتىق باسپا ءسوز كلۋبى باسشىسى سەيىتقازى ماتايەۆ «قارجىلىق قىلمىسقا قاتىستى كۇدىكپەن» تۇتقىندالدى.
قازاننىڭ 3ء-ى كۇنى استانانىڭ ەسىل اۋدانىنداعى №2 سوتىندا قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ جەتەكشىسى، ۇلتتىق باسپا ءسوز كلۋبىنىڭ پرەزيدەنتى سەيىتقازى ماتايەۆ پەن ونىڭ ۇلى قازتاگ اقپارات اگەنتتىگى باس ديرەكتورى اسەت ماتايەۆتىڭ ءىسى بويىنشا سوت ۇكىمى وقىلدى.
ماتايەۆ «قارجى جىمقىردى» جانە «سالىقتان جالتاردى» دەگەن ايىپتارمەن 6 جىلعا سوتتالدى. ال، ونىڭ ۇلى قازتاگ اگەنتتىگىنىڭ ديرەكتورى اسەت ماتايەۆ «قارجى جىمقىردى دەگەن ايىپپەن بەس جىلعا سوتتالدى. ۇكىم بويىنشا ماتايەۆتار اقپارات جانە كوممۋنيكاسيا مينيسترلىگىنە - 169 ميلليون تەڭگە، «قازاقتەلەكوم» كومپانياسىنا 140 ميلليون تەڭگە قايتارۋى ءتيىس بولدى. بۇدان وزگە، ۇكىمدە ماتايەۆتاردىڭ جىلجىمايتىن مۇلىكتەرى (بىرنەشە پاتەر مەن جەر تەلىمدەرى)، ونىڭ ىشىندە ۇلتتىق باسپا ءسوز كلۋبى مەن بىرنەشە كولىكتەرى تاركىلەندى.
قىركۇيەكتىڭ 27ء-سى كۇنى «قارجى جىمقىردى» جانە «سالىقتان جالتاردى» دەگەن ايىپ تاعىلعان سەيىتقازى ماتايەۆ سوتتاعى سوڭعى سوزىندە "قازاقستان جۋرناليستەر وداعى، ۇلتتىق باسپا ءسوز كلۋبى، قازتاگ اقپارات اگەنتتىگىنە تەكسەرۋ ارقىلى قىسىم جاساعان ادامدار» رەتىندە نۇرلان نىعماتۋللين مەن تالعات تاتۋبايەۆتى دا اتاعان ەدى.
تالعات ايان & ماكس بوقايەۆ
2016 جىلى قاراشانىڭ 28ء-ى كۇنى اتىراۋدا سۋديا گۇلنار داۋلەشوۆا ازاماتتىق بەلسەندى ماكس بوقايەۆ پەن تالعات ايانعا ۇكىم شىعاردى.
بەلسەندىلەردىڭ ءارقايسىسى بەس جىلعا باس بوستاندىقتارىنان ايىرىلدى.
ماكس بوقايەۆ پەن تالعات ايان 24 ءساۋىر كۇنى اتىراۋ قالاسىندا جەر رەفورماسىنا قارسىلىق رەتىندە وتكەن جاپپاي ميتينگتەن سوڭ قاماۋعا الىنعان. ماكس بوقايەۆ پەن تالعات ايانعا ءبىرقاتار قىلمىستىق باپتار (سونىڭ ىشىندە “الاۋىزدىق تۋدىرۋ”، “زاڭسىز ميتينگ ۇيىمداستىرۋ”) بويىنشا ايىپتارى تاعىلعان. ازاماتتىق بەلسەندىلەر بۇل ايىپتاردىڭ ەشقايسىسىن مويىنداعان جوق.
ءساۋىر جانە مامىر ايلارىندا قازاقستاندا جۇزدەگەن ادام جەر كودەكسىنە ەنگىزىلگەن وزگەرىستەرگە قارسى ميتينگىلەرگە شىققان ەدى. بۇل كودەكستە اۋىل شارۋاشىلىعى جەرلەرىن شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرۋ مەرزىمى 10 جىلدان 25 جىلعا ۇزارتىلعان بولاتىن. جەر رەفورماسىنا قارسى العاشقى ميتينگ ءساۋىردىڭ 24ء-ى كۇنى اتىراۋدا ءوتتى. وسى قارسىلىق شەرۋلەرىنىڭ ناتيجەسىندە قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ جەر كودەكسىنىڭ كەيبىر باپتارىن ەنگىزۋگە موراتوريي جاريالادى.
جانبولات ماماي
(بۇل قاماۋدا وتىرعان جانبولاتتىڭ العاشقى فوتوسى. ينگا يمانباي الەۋمەتتىك جەلىدە جاريالاعان)
بيىلعى جىلى اقپاننىڭ ونىندا «ساياسي كالام. تريبۋنا» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى جانبولات ماماي تۇتقىندالدى. بيلىك وعان «بتا بانك» ەكس-باسشى مۇحتار ابىلازوۆپەن سىبايلاس» دەگەن ايىپ تاقتى. الايدا، كەيبىر حالىقارالىق ۇيىمدار قازاقستانداعى باسپاسوزگە جاسالعان قىسىم دەپ باعالادى.
قۋدالاۋدا جۇرگەن ەكس-بانكير ءابىلازوۆ تە مامايعا قاتىستى «جانبولاتپەن ەشقاشان كەزدەسكەن ەمەسپىن!» دەپ مالىمدەمە جاسادى.
قازاقستانداعى زيالى قاۋىم وكىلدەرى پرەزيدەنت نازاربايەۆتىڭ اتىنا جانبولات مامايدى قولداپ اشىق حات جازدى.
وي-پىكىر ەركىندىگى قۇقىعىن قورعاۋ ۇيىمدارىنىڭ حالىقارالىق جەلىسى (IFEX) قازاقستاندىق جۋرناليست جانبولات مامايدىڭ قامالىپ، قۋعىندالىپ جاتقانىنا الاڭداۋشىلىق تانىتتى.
نۇرعالي نۇرتاي
پىكىر قالدىرۋ