الەمدىك ەكونوميكادا سوڭعى ۋاقىتتا ادامزاتتىڭ نازارىن اۋدارىپ وتىرعان بىرنەشە ماڭىزدى زاڭدىلىقتاردى بايقاۋعا بولادى. سولاردىڭ ىشىندە ەڭ ماڭىزدى ەكەۋىن اتاپ وتەر بولساق، ءبىرىنشىسى - ەشقانداي ساياسي كەزدەسۋلەرگە قاراماستان رەسەيگە قاتىستى سانكسيالاردىڭ توقتاتىلماۋى. ەكىنشىسى، مۇناي قۇنىنىڭ قۇلدىراۋى. بۇل قۇبىلىستار اراسىندا سەبەپتىك بايلانىس ونداي ايقىن بولماعانمەن، سارالاپ قاراساق ەكەۋىن دە جۇزەگە اسىرۋشى اقش ەكەندىگىن بايقايمىز. سەبەپتەرى مەن سالدارى ءار ءتۇرلى بولعانىمەن بۇگىندە بۇل ارەكەتتەردىڭ نەگىزگى ماقساتى ايقىن. ول رەسەيدى تىزە بۇكتىرۋ جانە رەسەيدىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىن اشكەرەلەۋ.
سانكسيالار ساياساتى قايدا اپارارى بەلگىسىز بولعانىمەن، ونىڭ زاردابىن رەسەي تارتىپ وتىر.
ءدال بۇگىنگى كۇنى رەسەي ەشتەڭەگە قاراماستان ءوزىنىڭ ۋكرايناداعى مۇددەلەرىنەن باس تارتپايتىندىعىن اڭعارتۋدا. دەگەنمەن بۇل سەنارييدىڭ جالعاسى قانداي بولماق؟ وسى ساۋالعا جاۋاپ ىزدەپ كورەلىك.
باستى ماسەلە، رەسەي مەن اقش اراسىنداعى تايتالاس باتىس الەمى مەن رەسەي اراسىنداعى تالاسقا اينالىپ بارادى. بۇگىنگى كۇنى رەسەيگە قاتىستى ەكونوميكالىق سانكسيالار ساياساتىنا باتىس ەۋروپا ەلدەرى مەن كانادا، اۆستراليا سىندى مەملەكەتتەر دە قولداۋ كورسەتىپ وتىر. ارينە، رەسەي ءوزىنىڭ ۇلىدەرجاۆالىق امبيسيالارىنىڭ ناتيجەسىندە تۇسكەن وسى كۇردەلى ەكونوميكالىق قارسىلاستىقتى باتىس پەن شىعىس قاقتىعىسىنا اينالدىرعىسى كەلگەنىمەن، بۇل ساياسات ناتيجەلى بولدى دەپ ايتۋ قيىن. رەسەي ءوزىنىڭ ەڭ جاقىن وداقتاسى دەپ جارنامالاپ جاتقان جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ءوزى بۇل جاعدايدا بەيتاراپتىق ساقتاپ وتىر. ءيا، جۇڭگو رەسەي گازىن تۇتىنۋ تۋرالى شارتقا قول قويدى، ءيا جۇڭگو سيريا ماسەلەسىندە بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىندە «قالىس قالدى»، ءيا، جۇڭگو شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ شەڭبەرىندە اسكەري جاتتىعۋلار وتكىزدى... ءبىراق ءبىر مينۋت تا جۇڭگو ءوزىن «رەسەيدىڭ قولداۋشىسى» رەتىندە جاريالامادى. رەسەيدىڭ سانكسيالارىنىڭ ناتيجەسىندە نارىعىنا كىرە الماي قالعان ەۋروپالىق ازىق-تۇلىك ونىمدەرىن جەتكىزۋگە كەلىسىم بەرگەن ءۇندىستان، تۇركيا، برازيليا سەكىلدى ەلدەر بۇل شاراعا ۇلتتىق ەكونوميكاسىن قولداۋ ءۇشىن بارا جاتقاندىعىن جاسىرمايدى. ءتىپتى بەلارۋس سەكىلدى رەسەيدىڭ جاقىن وداقتاستارىنىڭ ءوزى بۇل داعدارىستا وزدەرىنىڭ «بەيتاراپتىعىن» جاريالاپ ۇلگەردى. سوندىقتان بۇل تالاستا رەسەيدىڭ «وداقتاستارى» بار دەپ ايتۋعا بولماس.
كەلەسى ماسەلە - بۇل سانكسيالاردىڭ تىسىندا قايشىلىقتى قۇبىلىس مۇناي باعاسىنىڭ ارزانداۋىمەن تۇسپا-تۇس، مۇناي ونىمدەرىنىڭ ىشكى نارىقتا قىمباتتاۋ ۇدەرىسى بايقالۋدا. بۇل، الدىمەن، رەسەي نارىعىنداعى باسەكەلەستىكتىڭ السىزدىگى مەن ءمونوپوليزمنىڭ باسىمدىعىن كورسەتۋدە. ياعني مۇنايدان تۇسكەن تابىستاردىڭ كولەمى تومەندەگەندىكتەن رەسەيلىك مۇناي وندىرۋشىلەر ءوز تابىستارىن مۇناي ونىمدەرى ەسەبىنەن تولىقتىرۋعا ءماجبۇر بولىپ وتىر. بۇل جاعدايدا الەمنىڭ رەسەي مۇنايىنا تاۋەلدىلىگىنە قاراعاندا، رەسەيدىڭ ءوز مۇناي وندىرۋشىلەرىنە دەگەن تاۋەلدىلىگىن كورسەتەدى. دەمەك، بۇكىل الەمدى مۇناي قۇبىرى ارقىلى قاداعالاۋعا تىرىسقان رەسەي ەكونوميكاسىنىڭ ءوزى تولىقتاي دەرلىك شيكىزات ەكسپورتىنا تاۋەلدى ەكەندىگى انىق كورىنۋدە. تاريحي شولۋ جاسار بولساق، اۋعانستانعا اسكەر كىرگىزگەن كسرو-مەن كۇرەستە اقش وسى مۇناي باعاسىن تومەندەتۋ ساياساتىن ۇستانا وتىرىپ قارسىلاسىنىڭ ەكونوميكاسىن السىرەتكەندىگى بەلگىلى. ناتيجەسىندە كەڭەستەر وداعى ىدىراۋىنا نەگىز قالاندى. جاعدايدىڭ سوراقىسى مۇناي باعاسىنىڭ تومەندەۋىنەن زارداپ شەگىپ وتىرعان جالعىز رەسەي ەمەس، قازاقستان سەكىلدى كورشىلەرى دە بولىپ وتىر.
ۇشىنشىدەن، رەسەي ەكونوميكاسى بۇرىن-سوڭدى بولماعان «كاپيتال قاشۋىن» تىركەۋدە. ءتيىمسىز ينۆەستيسيالىق ساياسات، مەملەكەتتىك رەتتەۋ مەحانيزمدەرىنىڭ قۋاتتىلىعى، ساياسي مۇددەنىڭ ەكونوميكالىق مۇددەدەن باسىمدىعى تەك شەتەلدىك ينۆەستيسيالاردىڭ كەلۋىن شەكتەپ وتىرعان جوق، رەسەيلىك ينۆەستورلاردىڭ ءوزىنىڭ ينۆەستيسيالارىن سىرتقا شىعارۋعا ىقپال ەتىپ وتىرعان فاكتورلاردىڭ ءبىرى بولىپ وتىر. ناتيجەسىندە ەلگە كەلەتىن ۆاليۋتا كولەمى قىسقارىپ، رەسەي رۋبلىنە سۇرانىس تومەندەۋدە. مۇنى وتكەن اپتاداعى رەسەي ءرۋبلىنىڭ ديەۆالۆاسياسىنان بايقاۋعا دا بولادى. بۇل كورشى مەملەكەتتەرگە، سونىڭ ىشىندە قازاقستانعا دا ىقپال ەتپەي قويمايدى. ينفلياسيا دەڭگەيىنىڭ جوعارىلاۋى نارىق زاڭدىلىعى. بۇدان الدە قايدا كۇردەلى ناتيجە ەلدەگى اقشا تاپشىلىعى. رەسەي ۇكىمەتى شەتەلدەن كەلگەن ينۆەستيسيالاردىڭ ازايۋىنا بايلانىستى ءىرى ينۆەستيسيالىق جوبالار مەن اۋىل شارۋاشىلىعىن قولداۋ ءۇشىن وزدەرىنىڭ ۇلتتىق قورلارىنداعى قاراجاتتى جۇمساۋعا ءماجبۇر ەكەندىكتەرىن جاريالادى. وسى ۋاقىتقا دەيىن رەسەي ەكونوميكاسىنىڭ باسەكەگە قابىلەتتىگىن نىعايتىپ، سىرتقى قارىزدارىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان ۇلتتىق قور قاراجاتىن بۇل ماقساتتارعا جۇمساۋ ۇكىمەت قولىنداعى رەتتەۋ مەحانيزمدەرىنىڭ ازايعاندىعىن كورسەتەدى. ال، ەڭ سوراقىسى رەسەي سوڭعى جىلدارى ەكونوميكالىق ءوسىمنىڭ قارقىندىلىعىن قامتامسىز ەتىپ، ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋعا ىقپال ەتكەن جاڭا تەحنولوگيالاردى تارتۋ مۇمكىندىگىنىڭ شەكتەلگەندىگى سەزىلىپ وتىر. بۇل جاقىن ارادا رەسەي ەكونوميكاسى ءوسىمىنىڭ تومەندەۋىنە الىپ كەلەتىندىگى ايقىن. بۇل ءسوزسىز رەسەي كورشىلەرىنە، سونىڭ ىشىندە قازاقستانعا دا كەرى اسەرىن تيگىزەرى انىق. ال ەڭ باستىسى بۇل حالىقتىڭ تۇتىنۋ قابىلەتىنە تىكەلەي كەرى اسەر ەتەتىندىگى ايقىن. ياعني حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى تومەندەيدى.
تورتىنشىدەن، رەسەي اننەكسيالانعان قىرىمدى قولداۋ ءۇشىن ميللياردتاعان دوللار شىعىندارعا بارۋعا ءماجبۇر. قىرىمنىڭ يانۋكوۆيچ تۇسىندا السىرەگەن ينفراقۇرىلىمىن، قوردالانعان ەكونوميكالىق ماسەلەلەرىن شەشۋ ءۇشىن فەدەرالدى بيۋدجەت قوماقتى قارجى بولۋگە ءماجبۇر. ال بۇل ينۆەستيسيالاردان قايتارىلىم بولادى ما؟ بەلگىسىز. سەبەبى، پۋتين پرەزيدەنتتىگىنىڭ تۇسىندا نىعايىپ العان مەملەكەتتىك اپپاراتتىڭ ءتيىمسىز مەنەدجەرلىك قاسيەتتەرىن سوڭعى جىلدارى ەكونوميكاعا قاتىسۋشى بارلىق سۋبەكتىلەر ايقىن سەزىپ كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە مەملەكەتتەگى جەمقورلىقتىڭ كەڭ قانات جايۋى، قىرىمداعى ينفراقۇرىلىمدىق جوبالاردىڭ ءتيىمدى جۇزەگە اسىرىلاتىندىعىنا كۇمان تۋدىرادى. بۇل تۇرعىدان «جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋمدا» رەسەي قۇرامىنا كىرۋگە داۋىس بەرگەن جاڭا رەسەي ازاماتتارىنىڭ ۋاقىت وتە كەلە ءوز شەشىمدەرىنە وكىنىشپەن قاراۋ ىقتيمالدىعى جوعارى.
ەڭ ماڭىزدى سۇراق، قىرىمنىڭ رەسەي قۇرامىنا كىرۋى، ەگەمەندىك پەن مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ جالعىز قاينار كوزى بولىپ تابىلاتىن رەسەي حالقىنا نە بەردى؟ وكىنىشكە وراي قوسىمشا شىعىندار مەن قىمباتشىلىقتان باسقا ەشتەڭە بەرگەن جوق دەۋگە ءماجبۇر بولامىز. سوندا رەسەي تۇسىنىگىندەگى مەملەكەتتىك مۇددە مەن حالىق مۇددەسى ەكى بولەك ۇعىم با؟ رەسەي حالقىنا وسى ماسەلە توڭىرەگىندە ويلاناتىن ۋاقىت جەتكەن سەكىلدى. ال قازاقستان سەكىلدى رەسەيمەن ينتەگراسيالىق بىرلەستىكتەر شەڭبەرىندە ىنتىماقتاستىق ورناتىپ وتىرعان مەملەكەتتەر ءۇشىن ارىپتەستىك قاعيدالارىن قايتا قاراۋعا تۋرا كەلەتىن سەكىلدى.
شىڭعىس ەرگوبەك
پىكىر قالدىرۋ