«قامشى» پورتالىنىڭ تەحنيكالىق رەداكتورى ىقىلاس ورازبايدىڭ كومپيۋتەر جۇيەلەرى تۋرالى تىزبەكتى ماقالالارىن كەزەڭ-كەزەڭىمەن جاريالاۋدى ءجون كوردىك. تۇيگەنىڭىز بولسا وي ءبولىسىڭىز قۇرمەتتى وقىرمان! 

 اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك – ءبىر ەلدىڭ ورنىقتى، باياندى دامۋىنىڭ نەگىزگى شارتتارىنىڭ ءبىرى. كوپتەگەن دامىعان ەلدەردە مەملەكەت قورعانىسى ءۇشىن پايدالاناتىن وزىنە ءتان كومپيۋتەر جۇيەسى بار. ويتكەنى كومپيۋتەر جۇيەسىندەگى ءارتۇرلى نيەتتەگى قىستىرما پروگراممالاردى بىلاي قويعاندا، Google ىزدەۋ سايتىنىڭ ءوزى قانشاما مەملەكەتتىڭ، مەكەمەنىڭ، جەكەنىڭ قۇپييالىعىن ۇرلاپ جاتقانى بەلگىسىز. بۇل عاسىر الدەقاشان ينفورماسيا عاسىرىنا اينالدى. ءبىراق قازاقستاندا، سوناۋ الاشوردا تۇسىنداعى ۇلت ارداگەرلەرىنىڭ الىپپەنى، ماتەماتيكانى، پەداگوگيكانى وقۋلىق رەتىندە قازاقى زەردەمەن قايتا جازعانىنداي زامانىمىزدىڭ ەڭ وزىق قارۋى كومپيۋتەردءىقازاقشالاستىرۋعا بولعان تىڭ سەرپىلىس ءالى تۋىنداماي كەلەدى. 

مەن قىتايدا تۋىلىپ، سوندا ەرجەتكەندىگىمنەن سول ەلدىڭ كەيبىر دامۋ كەزەڭدەرىنە، تاجىريبەلەرىنە كۋءا بولدىم. سول تولقىننىڭ ىشىندە ءوستىم. جۇڭگودىڭ IT سالاسى 1995جىلدان بەرى ۇشقان قۇستاي دامىدى. مەملەكەت قازىناسىنداعى التىن اقشالاردىڭ Google سياقتى IT دءاريالارى ارقىلى شەتەلگە اعىلماۋى ءۇشىن «بايدۋ» (www.baidu.com) تەكتەس ارناۋلى ىزدەۋ سايتتارى اشىلدى. ءارى ونىڭ ىزدەۋ ارىپتىك كودى GB2312-گەسايكەستىرىلىك، قىتايدىڭ ءوز ءارىپ جۇيەسىنە ارنالعاندىقتان عالامتور پايدالانۋشىلار ءۇشىن اسامول يگىلىكتەر جاراتتى. شەتەلگە بەكەر اعىلاتىن اقپاراتتىق، جارنامالىق قورلار «بايدۋ» سەرىكتىگى ارقىلى قايتادان ۇكىمەتكە قۇيىلاتىن بولدى. وزەگىڭ تالماسى ءۇشىن وزىڭدە بولۋى كەرەك قوي. بۇدان سىرت قازءىر الەمدىك ورەدەگى باسەكەگە توتەپ بەرە الاتىن QQ اتتى ينتەرنەتتەگى لەزدىك حابارلاسۋ قۇرالى بار جۇڭگو مەملەكەتى ءوز اقپاراتىن بۇكىلدەي ءوز مەديالارى، ءوز جۇمساق بولشەكتەرى ارقىلى اتقارتۋدا. بەرتىنگە دەيىن قىتايلىقتار رەسەي وندىرگەن «كاسپەرسكيي» (kaspersky) سىندى ۆيرۋستان ساقتانۋ جۇمساق بولشەكتەرىن ساتىپ الىپ ىستەتەتىن، كەيىن كەلە ۇكىمەت تاراپىنان ارنايى قارجى ءبولىنىپ، «جين شان دۋ با» (金山毒霸) سياقتى بۇكىلدەي اقىسىز ۆيرۋس تازالاۋ جۇمساق بولشەكتەرى ازىرلەنىپ، ول قىتايدىڭ ءوزى تۇگىلى الىس-جاقىن شەتەلدەردى دە قامداي باستادى. مىنە بۇل از قارجى جۇمساپ، كوپ قارجىنى ۇنەمدەۋدىڭ ءبىر مىسالى . بۇدان دا ماڭىزدىسى مەملەكەت ىشىنە دەندەپ كىرگەن شەتەل جۇمساق بولشەكتەرىنىڭ اقپارات ۇرلاۋىنىڭ الدىن الۋ.

ءقازىر قازاقىستانداعى IT سالاسى، سونىڭ ىشىندەگى تازا قازاقى IT ونەركاسىبى باسقالاردىڭ جەتەگىمەن كەتىپ بارادى. ماسەلەن قىتايداعى ءقازاقتىلدى سايىتتاردىڭ 90 پايىزى جۇڭگو كومپانياسى جاساعان Discuz جۇيەسىن پايدالانسا، قازاقستانداعى سايتتاردىڭ 90 پايىزى Wordpress جۇيەسىن ىستەتۋدە. بۇل قازاقى IT سالاسىنىڭ ءالى قالىپتاسىپ ۇلگەرمەگەندىگىنىڭ، قازاق سايتتارىنىڭ قاۋىپسىزدىگىنىڭ كىلتى ءالى دە باسقالاردىڭ قولىندا ەكەندىگىنىڭ ءبىر ايعاعى. ال بۇنى دامىتۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ ەڭ ءبىرىنشى، «قازاق IT ۋنيۆەرسيتەتىن» قۇرۋعا تالپىنۋعا ءتيىسپىز. ال ۇكىمەت تاراپى قازاق IT كومپانيالارىن قۇرۋعا اتسالىسىپ، ولاردى سۇيەمەلدەپ قاز تۇرعىزىپ جىبەرۋ كەرەك. ال ولار قازاق ۇكىمەتىنىڭ مىقتى قولعاناتى بولماق.

تاريحتىڭ داۋىلى مەن نوسەرىندە قازاق جۇرتى قىرىلىپ-جويىلىپ، كوپتەگەن مەملەكەتتەرگە تارىداي شاشىلىپ كەتكەنى راس. بۇگىندە اسىرەسە، «تەمىر تۇزىمدەگى» مەملەكەتتەردەگى قانداستاردى وتانعا ورالتۋ قازاق قانى تۋلاعان ءار ازاماتتىڭ ارمانى بولسا، كوك بايراقتىڭ استىنا الاشتىڭ باسىن قوسۋ بيلىك باسىنداعى بىلىكتىلەردىڭ بىتىرەر ءىسى.

ال IT سالاسى – بار قازاقتىڭ باسىن قوسۋدا قانداي مىندەتتەر اتقارا الادى، مۇمكىندىگى قانشالىق؟ وسىعان توقتالىپ كورەلىك.

ايتالىق، دۇنيەنىڭ بۇرش-بۇرىشىنداعى قانداستار «ايقىن» گازەتىن ساتىپ الا الماسا دا، عالامتور ارقىلى جاقسى بىلەدى. بۇل شەكارامەن شەكتەلمەيتىن ITء-دىڭ ەڭ باستى ەرەكشەلىگى.  

ەكىنشى مۇمكىندىك، التى الاش قولداناتىن كريليسا، لاتىنشا جانە توتە الىپبيدەگى جازۋلاردى ينتەرنەت پروگراممالارى ارقىلى اۆتوماتتى اۋدارىپ كورسەتۋگە بولادى. مىسالى، سىزدەر قاراپ وتىرعان «قامشى» پورتالى ءدال وسى ۇددەدەن شىعا الادى. بۇل ءبىزدىڭ – قازاققا بولسىن دەپ جاساعان ماقساتتى جۇمىستارىمىزدىڭ ءبىرى. ەندى بۇل تەحنولوگيانى رەسمي تۇردە بۇكىل قازاق سايتتارىنا قولدانۋ كەرەك. سوندا عانا ءار قازاق سايتىنىڭ وقىرمانى دۇنيەنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى بار قازاق بولاتىندىعى ءشۇباسىز.

ءۇشىنشى مۇمكىندىك، ينتەرنەتكە جالعانۋدىڭ نارقى تومەن، وتباسى سايىن كومپيۋتەر جالپىلاسا باستاعان مىنا داۋىردە شىن مانىندە ەلگە ءبىلىم بەرەتىن قازاق تىلىندەگى ەلەكتروندى كىتاپحانا قۇرسا، ونىڭ بۇگىنگى وقىرمانى قازاقتىڭ كەلەشەگىن جاراتادى دەپ تۇجىرىمداۋعا ابدەن نەگىزىمىز بار.

مەن قىتايداعى ءقازاقتىلدى سايىتتاردى العاش قۇرۋشىلاردىڭ ءبىرى رەتىندە 10 جىلدان بەرگى IT سالاسىنا ارالاسقان تاجىريبەلەرىمدى ايتسام، قىتايداعى ءقازاقتىلدى سايىتتاردىڭ كۇندىك كورىلىمى 2000-2005 جىلدار ارالىعىندا 6-دان 6000-عا، 2005-2012 جىلدار  ارالىعىندا 6 مىڭنان 60 مىڭعا كوتەرىلگەنىن كوزىممەن كوردىم. بۇدان دۇنيەجۇزىندەگى تازا ءقازاقتىلدى وقىرماننىڭ ۇشتەن ءبىرى قىتايدا تۇراتىنىن بىلۋگە بولادى.

ەكىنشى تۇيگەنىم، مەن قازءىر جوعارى دارەجەلى پروگرامما جاساۋ بىلىمدەرىن ۇيرەنۋ ءۇشىن قىتاي ءتىلىن ءبىلۋدىڭ جەتكىلىكسىز  ەكەنىن بايقادىم. ەندى اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنۋگە بەل بايلاپ وتىرمىن. بۇل دا بولسا ءبىر ۇلتتىڭ عىلىم-تەحنيكاسى دامىعان سايىن سول ۇلتتىڭ ءتىلىنىڭ دە مارتەبەسى كوتەرىلە بەرەتىندىگىنىڭ ءبىر مىسالى. تاعى ءبىر ماسەلە، نەشە جىلدىق كومپيۋتەر كۋرستارىن اشۋ تاجىريبەلەرىن قورتىندىلاعاننان كەيىن 2010 جىلدان باستاپ كوپيۋتەر بىلىمدەرىن الىس ارالىقتا وقىتۋ جۇمىسىن باستادىم. سول ارقىلى نەشە جۇزدەگەن وقۋشىنى اقىلى، نەشە مىڭداعان وقۋشىنى اقىسىز تاربيەلەدىم. ەندى وسى تاجىريبەنى قازاق ەلىندە قولدانعىم كەلەدى. ول ءۇشىن الدىمەن جۇمساق بولشەكتەردى بىر-بىرلەپ قازاق تىلىنە اۋدارىپ، ولارعا ارناپ قازاق تىلىندەگى ەلەكتروندى ساباقتار دايىنداپ، ينتەرنەت ارقىلى بۇكىل قازاققا تاراتسا حالىقتىق دەڭگەيدەگى عىلىم-تەحنيكالىق ساۋاتتىڭ جوعارلاۋىنا اسا زور سەرپىلىس اكەلەر ەدى . 

ءۇشىنشى تۇيگەنىم، مەن جۇمىستان سىرتقى ۋاقىتىمنان پايدالانىپ، بىرەر جىل ىزدەنۋ ارقىلى ارنايى جۇمساق بولشەك زەرتتەپ جاسادىم. بۇل جۇمساق بولشەكتىڭ ىشىندە ءارتۇرلى قازاق جازۋلارىن سايكەستىرۋ قىزمەتتەرىنەن سىرت ۇيعىر تىلىندەگى ماقالالاردى قازاق تىلىنە 60-70 پايىز دالدىكتە تىكەلەي اۋدارا الاتىن ەرەكشەلىك بار. ويتەتىنى، ۇيعىر ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسى مەن قازاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسى ۇقساس. تەك جۇرناق-جالعاۋلار مەن ءتۇبىر سوزدەردى اۋدارۋ كەرەك. بۇل مىنانى تۇسىندىرەدى: ەگەر جەتكىلىكتى قارجى مەن ادام كۇشى بولسا، بۇكىل تۇركى تىلدەرىن تەحنيكا ارقىلى بىر-بىرىنە بوگەتسىز اۋدارۋعا بولادى. ال تىلدەردىڭ بىر-بىرىنە بوگەتسىز اۋدارىلۋىنا قول جەتكىزە الساق، وندا بۇكىل تۇركىگە ورتاق عالامتور جاساۋعا دا ابدەن مۇمكىندىك بار.  بۇل دەگەنىڭىز قازاقشا جازعان ماقالاڭىزدى «تۇرىكشە» دەگەن تۇيمەنى باسىپ تىكەلەي تۇرىك تىلىندەگى ماقالا رەتىندە كورۋىڭىزگە بولادى دەگەن ءسوز.

ەگەر وسىنداي كومپيۋتەرلىك باعدارلمالار جاسالىپ، قولدانىسقا ەنسە،  تۇركىتەكتى حالىقتاردىڭ ىنتىماقتاستىعى مەن ءبىرتۇتاس دامۋىنا ايرىقشا ۇلەس بولار ەدى.