ەڭ جوعارعى سانا يەسى ۇلى جاراتۋشى-اللا، اللادان كەيىنگىسى ادام. اللانىڭ ادامعا بەرگەن ەڭ ۇلى سىيى سانامىزدىڭ ارقاسىندا ادام اتامىزدىڭ قاراشاڭىراعىنىڭ يەلەرى قازاقتار جەر بەتىندە العاش رەت  رۋلارعا (اتالارعا) تاڭبا بەلگىلەۋدى، ساناۋدى، رۋنا (رۋ انا) جانە سىنا جازۋلارىن دۇنيەگە اكەلدى. اسپانداعى كۇنگە كۇن، ايعا اي، جەرگە جەر، جىمىڭداعان جۇلدىزدارعا جۇلدىز، تاڭ جۇلدىزىنا شولپان، ءبىر ورنىنان قوزعالماي اداسقان جاندارعا باعىت-باعدار سىلتەيتىن جۇلدىزعا تەمىر قازىق (قازاق) ت.ت. دەپ ات قويدى. ۇرانعا الاشتى شىعاردى، تاڭباعا «كۇن» مەن «ايدى»، «ساداق تارتىپ تۇرعان سالت اتتى» مەن «شاڭىراقتى»، «ءتىل» مەن «جەبەنى» الدى. تاۋىن اقتاۋ، قاراتاۋ، الاتاۋ، قازىعۇرت (قازىق جۇرت)، ءتاڭىر، التاي، قاپقاز، مۇڭالجار، الىپ (ءالپى)، شىڭعىس، ءابىلقايىر؛ سۋىن ازاۋ، قاس بي، ارال، بالقاش، بايكال، بالتىق ت.ت. دەپ اتادى.

      «الاش – الاش بولعاندا، 

      الا تاي ات بولعاندا. 

      تاڭباسىز تاي، 

       ەنسىز قوي بولعاندا، 

       الاش حان بولعاندا...» دەيتىن سوزدەر الاش جايىنداعى اڭىزدىڭ مەنشىكتى مۇلكى قالىپتاسپاعان (تايعا تاڭبا باسپايتىن، قويعا ەن سالمايتىن) زاماننان كەلە جاتقانىن اڭعارتادى». (قازاقتىڭ كونە تاريحى. 27 بەت). الاش – قازاقتىڭ ۇرانى. ۇرانعا شىعۋ ءۇشىن ەلىڭ بولۋعا ءتيىس. قازاق الاشتى ۇرانعا شىعارىپ وتىر. دەمەك، قازاقتىڭ تەگى الاشتان دا، التى الاشتان دا كوپ ءارى دە جاتىر.

        تاعى ءبىر كونە جىردا:

        «الشىن، الشىن بولعالى

        ءالىم ەدى اعاسى،

         شولپان ەدى اناسى» دەپ جىرلايدى اتا شەجىرەمىز. شولپان جۇلدىزىنىڭ ەكىنشى اتاۋى تاڭ جۇلدىزى. شولپان انامىزدا، تاڭ مەزگىلىندە عانا كورىنەتىن شولپان جۇلدىزى دا باستاۋ تەكتى بىلدىرەدى. قازاقتىڭ قىز-كەلىندەرى تاعاتىن اشەكەيلەرىنىڭ «شولپى» دەپ اتالاتىنىنىڭ سىرى وسى. دەمەك، ەڭ العاش «شولپى» تاققاندار سولار، ياعني «اۆتورلىق» قۇقىق شولپان انامىزدىكى.

        «ماڭعىستاۋ ماشايىقتىڭ جاتقان جەرى،

        اعارىپ اپپاق تاڭنىڭ اتقان جەرى.

        ...ماڭعىستاۋ ماشايىقتىڭ جاتقان جەرى

        اشىلعان ابىرويىن جاپقان جەرى.

        جەر ءجۇزىن جەل مايامەن جەتى اينالىپ،

        اۋعانعا اسان ءبيدىڭ اسقان جەرى» (تۇمەن بالتاباس ۇلى (1884-1957) «ماڭعىستاۋ»). قازاق ماشايىق دەپ، اۋليە-پىرلەردى ايتادى.  «اعارىپ اپپاق تاڭنىڭ اتقان جەرى» - ادامزات مادەنيەتىنىڭ باستاۋ العان جەرى. «اشىلعان ابىرويىن جاپقان جەرى» - ۇيات دەگەننىڭ نە ەكەنىنە سانالارى جەتىپ، الدى-ارتىن جاپىراقپەن، تەرىمەن، كيىممەن جاپقان جەرى. «جەر ءجۇزىن جەل مايامەن جەتى اينالۋ» - جەر بەتىندە قازاق مادەنيەتىنىڭ تاراماعان جەرى جوق دەپ وتىر.

       «مەن ادايدىڭ اقتانى،

       سويلەگەن ءسوزىم تاقتالى

       سويلە» دەسەڭ جىرشىڭىز

       الدارىڭدا جورتاقتار.

       تۋعان ايعا ات بەرگەن،

       اق قاعاز بەن حات بەرگەن

       ەكى ەرىن مەن ءتىل-تاڭداي

       سويلەسىن دەپ جاق بەرگەن.

       ايتقان سوزگە تۇسىنبەس

       ادامنىڭ ميسىز اقىماعى» (اقتان كەرەي ۇلى (1850-1912) جىر-داريا «ماڭعىستاۋدىڭ اقىن جىراۋلارى» اقتاۋ-1995. 159 بەت). اتامىز اسپانداعى ايعا «اي» دەپ ات قويعاندار، اق قاعاز بەن حاتتى ويلاپ تاۋىپ، العاشقى  حات جازعاندار جانە ەڭ العاشقى ءتىلى شىعىپ سويلەگەندەر  ءبىزدىڭ اتالارىمىز، ياعني بۇل ۇعىمداردىڭ ءبارىنىڭ «اپتىرلىق» قۇقىعى قازاق حالقىندا جاتىر دەپ وتىر. مۇنداي مىسالداردى ەجەلگى شەجىرە-داستاندارىمىزدان كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى. دەمەك، بۇتكىل جەر بەتىندەگى جەر، سۋ، تاۋ، ەلدى مەكەندەر مەن ۇلت اتاۋلارىنىڭ قازاق رۋلارى اتاۋىمەن سايكەس كەلۋى دە بەكەردەن-بەكەر ەمەس. وسىعان سايكەس، ءبىز قولدانىپ جۇرگەن اتاۋلار، دىبىستىق تاڭبالار مەن سانداردىڭ ءبارى وسى اتاۋلاردى ويلاپ تاۋىپ، دۇنيەگە اكەلگەن ۇلى اتالارىمىزدىڭ ەسىمى.

      ەجەلگى قازاق الىپ بيىندە (الىپپە) وسى قاعيدا تولىق ساقتالعان. سول ۇشىندە كەيدە بىزدەر، ساننىڭ ورنىنا 1-ا، 2ء-ا، 3-ب، 4-گ، 5-ع، 6-د، 7-ە، 8-ج، 9-ز، 10-ي، 11-ي، 12-ك، 13-ق، 14-ل، 15-م، 16-ن، 17-ڭ، 18-و، 19ء-و، 20-پ، 21-ر، 22-س، 23-ت، 24ء-ۇ، 25-ۇ، 26-ۋ، 27-ھ، 28-ش، 29-ى، 30ء-ى  دەگەن دىبىس تاڭبالارىن قولدانامىز.  ادامزاتتىڭ جەتپىس مىڭ جىل عۇمىرىنداعى ەڭ العاشقى الەمدىك ۇلى دەرجاۆا قازاق قاعاندىعىنىڭ  قولدانعان دىبىستىق 30 تاڭباcى وسى. بۇل 30 تاڭبا الەم تاريحىنداعى ادامداردىڭ، ەلدەردىڭ، مەملەكەتتەردىڭ، قاعاناتتاردىڭ دۇنيەگە كەلۋ رەت سانىمەن تولىقتاي سايكەس جاسالعان. ءبىز سول ءالىپبي الەمىندە ءومىر ءسۇرىپ كەلەمىز. ءالىپبي – حالىقارالىق جاعدايدا ءتۇرلى مەملەكەتتەردىڭ، ۇلتتاردىڭ مادەني قارىم-قاتىناسىن جۇزەگە اسىراتىن جانە ولاردىڭ شىققان تەگىن انىقتايتىن قۇرال.

         كىتاپحاناعا بارا قالساڭىز قاجەت ادەبيەتتەر ءتىزىمى ءالىپبي قاتارىمەن رەتتەلىپ، جينالادى. بۇل كەلۋشىلەر مەن كىتاپحانا قىزمەتكەرلەرى ءۇشىن دە وتە ىڭعايلى. ءالىپبي تىزبەگىمەن مەديسينالىق كارتالار جيناقتالادى. ناۋقاستىڭ اۋرۋ تاريحى جايلى حابار ونىڭ اتا تەگىنىڭ العاشقى ءارپى بويىنشا تىزىمگە ىلىنەدى. اتلاس (كارتا)، انىقتاما، تەلەفون كىتاپشالارى، كۇندەلىك، قالا، ايماق اتتارى تۇگەلدەي الىپپە تىزبەگىنە باعىنادى. ءتىپتى، ۇيالى تەلەفونىمىزداعى ادامداردىڭ اتى-جونىنە  دەيىن الىپپە قاتارىمەن تىزىلەدى.

          الەمنىڭ بارلىق ەلىندە، سونداي-اق ءوزىمىزدىڭ مەملەكەتتىك مەكەمەلەرگە ءتيىستى بازالارداعى اقپارات وسى زاڭدىلىق نەگىزىندە ساقتالادى، انىقتالادى. دەمەك، ارىپتەر ءالىپبي قاتارىمەن دە،  ادامزاتتىڭ اتا تەك شەجىرەسىنە دە ساي بولۋعا ءتيىس.

        ەگەر ءبىز وسى تاڭبالاردىڭ ورنىندارىن اۋىستىرىپ،  تاڭبالاردى 30-دان از، نەمەسە كوپ ەتەتىن بولساق، جاڭا ەنگىزگەن الىپپە ءبىزدى قازاقي بولمىسىمىزدان، اتا تاريحىمىزدان اجىراتىپ جات ەلدىڭ مۇددەسىنە قىزمەت جاسايتىن بولادى. سوندىقتان، جوعارىدا كورسەتىلگەن ءاربىر تاڭبانىڭ سىرىن، بۇكىل قازاق بالاسىنا اتا شەجىرەمىزبەن  سالىستىرىپ زەرتتەۋدى ۇسىنامىن!   

       قازاقتىڭ دىبىستىق تاڭبالارى: 1.ا،ءا،ە،   2.ب،پ،  3.گ،ع،ك،ق،   4.د،ت،   6.ج،ز،   7.ي،ي،ى،ءى،  8.ل، 9.م،   10.ن،ڭ،   11.و،ءو،    12.ر، 13.س،ش،    14.ءۇ،ۇ،ۋ،  15.ھ.  بولىپ، 15 توپقا بولىنگەن. ءار توپتىڭ ءبىرىنشى ءارىبى باستاۋى، قالعاندارى سول توپتىڭ تولىسقان جالعاسى. قازاق الىپ ءبيىنىڭ كەرەمەتى، بارلىق تاڭبالار مەن بۋىندار وسىلاي 15/15 بولىپ بەلگىلى ءبىر ماتەماتيكالىق جۇيەگە، ياعني ادام اتامىزدىڭ شەجىرەلىك جۇيەسىنە ساي ورنالاستىرىلعان.

      قازاق الىپپەسىندە  تولىپ، تولىسقاندى بىلدىرەتىن 9 داۋىستى دىبىس بار:  1.ا، 2.ءا، 3.ە، 4.و، 5.ءو، 6.ءۇ، 7.ۇ، 8.ى، 9.ءى. داۋىستى دىبىستار اتالىق تەكتى بىلدىرسە، جىڭىشكە داۋىستى دىبىستار ايەل مەن بالانى بىلدىرەدى. ادامزات بولمىسىنىڭ بارلىعى وسىلاي تابيعاتپەن تۇتاستىقتا جاراتىلعان. 

      ەجەلگى قازاقتار دا، سولاردىڭ ءىزىن جالعاستىرعان الاش ارىستارى دا الىپ ءبيدى (الىپپەنى) وسىلاي جاساعان. الاش ارىسى احمەت بايتۇرسىنوۆ اتامىزدىڭ  باسشىلىعىمەن جاسالعان سوڭعى الىپپەمىز دە وسى قاعيداعا ساي بولعان.  

       كىرمە ارىپتەر:   ۆ، ءو، ف، ح، س، چ، شش، ، ، ە، يۋ، يا بارلىعى 12 ءارىپ. تاجريبە كورسەتكەندەي، بۇل تاڭبالاردى ءىس جۇزىندە قولدانىستا بولمادى دەسە دە بولادى. ءبىرلى-جارلى قولدانىسقا ەنگەندەرى ءتىلىمىزدىڭ شۇبارلانىپ، بۇزىلۋىنا ىقپال ەتتى. دەمەك، تاڭبامىزعا رەفورما قاجەت.

        جالپى الىپپە ارىپتەرى تومەندەگىدەي جولدارمەن دۇنيەگە كەلەدى.

        ءبىرىنشىسى، ۇلى جاراتۋشى – اللانىڭ جاراتقان سانالى تىرشىلىك يەلەرى ادام اتا مەن اۋا انا ۇرپاقتارى (اد قاۋىمى)  اراسىندا تابيعي جولمەن كەلۋى. بۇل توپقا ءبىرىن-بىرى ادام جانە تىلدەرىن انا ءتىلى دەپ اتايتىندار اراسىندا، رۋلىق تاڭبالاردىڭ نەگىزىندە دۇنيەگە كەلگەن رۋنا (رۋ انا) جانە سىنا جازبالارى جاتادى.

       ەكىنشىسىنە، اد قاۋىمىنىڭ ءوسىپ، ءونىپ، كوبەيىپ، ۇلتقا (مەملەكەتكە) اينالعان ۇرپاقتارىنىڭ اراسىندا الدىڭعى انا ءتىلدى نەگىزگە الىپ، جاڭادان تۋىنداعان الىپبيلەر توبى جاتادى.

      ءۇشىنشىسى، جاۋلاۋشى ەلدەردىڭ زورلىقپەن ەنگىزگەن الىپپەسى.

      تورتىنشىسىنە، تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى ۇلتتىق نەگىزدە الىپپەنىڭ قايتا جاڭعىرتىلۋى جاتادى. دەمەك، ءبىز ەلباسىمىز ايتقانداي، الىپپەمىزدى شىن نيەتىمىزبەن ۇلتتىق تۇرعىدان جاڭعىرتاتىن بولساق، بىزگە بۇل ماسەلە دە «جەتى ولشەپ، ءبىر ءپىشۋ» ءتاسىلىن قولدانعانىمىز ءجون بولادى.

       ءقازاقتىڭ-ارىپ تاڭبالارىنىڭ رەت سانى ادامزات بالاسى مەن ولار قۇرعان قاعاناتتاردىڭ (يمپەريالاردىڭ) دۇنيەگە كەلۋ، ەسەيۋ جانە الەم ەلدەرى تاريحىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭىن كورسەتەدى. ءبىر، ەكى، ءۇش؛ ا،ءا،ب؛ اتا، اكە، بالا، ت.ت. بولىپ  سان مەن ءارىپ شەجىرە-تاريحقا ساي قاتار ورىلەدى.

       دالەل مە؟ تىڭداپ كورىڭىز؟

1. ا – دىبىسى الىپ ءبيدىڭ دە (الىپپە)، سونىمەن بىرگە بارلىق دۇنيەنىڭ دە باستاۋى.

ءبىر سانىنىڭ دىبىستىق-تاڭبا  اتاۋى «ا» - نەگىزگى ماعىناسى اتا مەن انا.

قولدانۋ اياسىن سارالار بولساق:  1.اب (ابا، ابىل مەن قابىل)، 2.اع (اعا)، 3.اد (ادا، اداي،

ادام)، 4.اج (اجا، ابىسىن-اجىن)، 5.از (ازي، ازيا، ازا، قازا، قازاق، قازاقيا)، 6.اق (اقيقات، اققا - قۇداي جاق)، 7.ال (اللا)،  8. ام (امان) 9.ان (انا، سانا)، 10.اپ (اپا)، 11.ار (ارا)، 12.اس (اسا جوعارى)، 13.ات (اتا، اتاي، اتام)، 14.اۋ (اۋا، اۋا انا)، 15.اش (اشا، الاش، التى الاش، الاشا). بارلىعى 15 ءتۇبىر ءسوز. 30 تاڭبانىڭ تەڭ جارتىسى.

       «ا» تاڭباسى اتىنا ساي جاسالعان. ەر مەن ايەلدىڭ باسى قوسىلىپ، بەل جاعى بىرىگىپ تۇر. زەر سالىپ قاراعان ادامعا ەر ادامنىڭ جىڭىشكە، ايەل ادامنىڭ جۋان بولىپ بەلگىلەنۋىنەن، ايەلدەردىڭ  دۇنيەگە ۇرپاق اكەلەتىنىنىڭ دە مەڭزەلىپ تۇرعانىن بايقار ەدىك.

1. ەكى سانىنىڭ دىبىستىق اتاۋى «ءا» - اجە مەن اكە. دەمەك، ەجەلگى قازاق حاندارى مەن

قاعاندارىنىڭ باستارىنا كيىپ جۇرگەن «ءتاجى» اجەمىزگە، ياعني اكەلەرىمىز بەن شەشەلەرىمىزدىڭ انالارىنا دەگەن قۇرمەتتەرىنىڭ ەڭ وزىق ۇلگىسى بولىپ تۇر. «اركىمنىڭ اكەسى وزىنە ءاز اۋليە» دەگەن ءسوز دە سودان بەرى جالعاسىن تاۋىپ كەلەدى.

        1.ءاب (ءابي، ابەس، ابەستىك جاساما)، 2.ءاد (ءادىل، ادىلەت)، 3.ءاج (اجە، ءتاج)، 4.ءاز (ءاز اۋليە، ءازيز)، 5.ءاي (ايەل، بايبىشە)، 6.اك (اكە، اككى، اكىم)، 7.ءال (ءالى، ءالدى، ءالسىز، الەم)، 8.ءام (امەڭگەر، امبەباپ)، 9.ءان، 10.ءاڭ، 11.ءاپ، 12. ءار، 13.ءاس، 14.ءات، 15.ءاۋ (اۋە، ءاۋ دەمەيتىن قازاق جوق). 15/15 بولىپ تۇر.       

        ءتورتىنشى ساناتتا تۇرعان ءاز اۋليەمىز بۇگىنگى قازاق اتانعان ەلدىڭ ءتۇپ اتاسى بولادى. ءاز اۋليەنىڭ دە مولاسى ماڭعىستاۋدا، مان اتاعا جاقىن ماڭدا.

        ەجەلدە، كاسپيي – ابەسكۇن تەڭىزى دەپ اتالعان. «اۆەستانىڭ دا» تەگى دە وسى. ابەستىك جاساما دەگەن ءسوز.

1. ءۇش سانىنىڭ دىبىستىق اتاۋى «ب» - بالا. ال، الا، بال، بالا دەگەن بىرىككەن سوزدەردەن

تۇرادى. «ب» دىبىسىنان قارابالا،  بالاپان، بالتىق، بالاساعۇن، بالىق،  بالىقشى ت.ت. ۇعىمدار دۇنيەگە كەلگەن. «ا» - اتا، «ءا» - اكە، «ب» - بالا دەلىنىپ الىپپەنىڭ ءۇشىنشى دىبىس تاڭباسىن بەرەدى.

         مىسالى، «ب» دىبىسىنان باستالاتىن «بۇلت» دەگەن ءسوزدى الايىق. بۇلت – وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي ءسوز ءتۇبىرى ۇلت. بۇلت اسپاندا، ۇلت جەردە. جەر بەتىندەگى ۇلتتار دا، تۋرا اسپانداعى بۇلت سياقتى دۇنيەگە كەلىپ، جەل ايداعان كەزدە جوڭكىلە كوشىپ، بىرەسە ىدىراپ، بىرەسە قايتا قوسىلىپ، نەمەسە جويىلىپ تا جاتادى. بۇلتتىڭ قۇرامى بۋ، قوزعاۋشى كۇشى جەل. ۇلتتىڭ قۇرامى ادام، قوزعاۋشى كۇشى ەل (رۋ). دەمەك، ەكەۋى قاتار ءورىلىپ تۇر.

       1.با (بالا)، 2.ءبا (بايگە،بايبىشە)، 3.بە (بەك، بەل، بەر، بەزبەن)، 4.بي (بيلىك)، 5.بو (بوز، بوزداق، بوزاشى)، 6.ءبو (ءبورى)، 7.ءبۇ (بۇگىن، ءبۇتىن)، 8،بۇ (بۇز، بۇزاۋ، بۇزىلۋ (بۇزىلۋ وسى سەگىزدەن باستالادى)، بۇرىن)، 9.بۋ (بۋاز، بۋدا، بۋرا)، 10.بى (بىج)، 11.ءبى (ءبىل، ءبىلىم).

       1.باب (بابا، اتا-بابا، سايراندا بار سانسىز باپ)، 2.باع (باعا، باعان)، 3.باد (بادان)، 4.باج (باج سالىعى، باجا)، 5.باز (بازار)، 6.باي (ون ەكى اتا باي ۇلى)، 7.ب ا ق (باقان، باقىت)، 8.بال (بالا، بالاپان) 9.بان، 10.باپ (ارىستانباپ)، 11.بار، 12.باس، 13.بات (باتىر)، 14.باۋ (باۋ باقشا)، 15. باش (باشاق). 30 تاڭبانىڭ 15/15ء-ىن قۇرايدى.

      ءبىر، ەكى، ءۇش – اتا، اكە، بالا. مۇنى كىمدە-كىم كەزدەيسوق سايكەستىك دەپ ويلايتىن بولسا قاتتى قاتەلەسەدى. ەگەر ءبىز وسىدان لاتىن ارىبىنە ءوتىپ، وندا «ءا» تاڭباسى بولمايتىن بولسا، بۇل قازاق بالالارىنىڭ نەكەسىز، ياعني اكەلەرىنىڭ كىم ەكەنىن بىلمەي دۇنيەگە كەلگەن دەگەنىن بىلدىرەتىن بولادى.

     كەيبىر لاتىن ءالىپبيىنىڭ نۇسقالارىنداي «ا» مەن «ءا»ء-نى ءبىر تاڭبامەن بەلگىلەۋ دە دۇرىس بولمايدى. اتا مەن اكەنىڭ ءبىر ەمەس، ەكى بۋىن ۇرپاق ەكەندىگىنە قانداي داۋ بار.

     ءبىز وتەمىز دەپ وتىرعان الىپپەمىزدە وسى قاعيدا مىندەتتى تۇردە ساقتالۋعا ءتيىس. ايتپەسە، ادام اتانى جاراتقان ۇلى جاراتۋشى – اللا ەمەس، ءبىز مايمىلدان جارالدىق، اتامىز ايۋان دەپ مويىنداعان بولىپ شىعامىز.

       4. «گ» - گۇل – ۇلبىرەگەن قىز بەن بوزبالا. گۇل – گۋ (قۋ) مەن ۇل دەگەن ەكى بىرىككەن سوزدەر تۇرادى.

        گ-دەن باستالاتىن سوزدەر: 1.گا (گا-گا، گاز)، 2.گا (گاپ، گاككۋ)، 3.گو (گوي-گوي، گورى)، 4.گۇ (گۇل، گۇج-گۇج، گۇرس-گۇرس، گۇرىل)، 5.گۋ (گۋلە، گۋلەگەن جەل، گۋ-گۋ اڭگىمە)). دەمەك،  5 دەگەن باعا «گۋ-گۋ اڭگىمەگە» بەرىلىپ تۇر. ءبىرىنشى بۋىندا وسى بەسەۋىنەن باسقا ءسوز جاسالمايدى. ادامزاتتىڭ دامۋ، ەسەيۋ كەزەڭىن ءبىلدىرىپ تۇر.  

1. «ع» - اعا.  1.عا (اعا، عاجاپ، عالام، عالىم، عارىش، عاسىر، عاشىق)، 2.عي (عيبرات)، 3.عو (عوي)،

4.عۇ (عۇمىر، عۇلاما)، 5.عى (عىلىم). وسى بەس تۇبىردەن باسقا ءسوز جاسالمايدى.

      سوندا بەس دەگەن باعا ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ قۇپيا عىلىمدارىن مەڭگەرگەن بەسىنشى اعا بۋىن ۇرپاق اقپاندارعا بەرىلىپ تۇر.

1. «د» - اد قاۋىمى. دانا مەن دانىشپان، ياعني بۇكىل ادام بالاسىنا ادا (اتا) بولعان وسى

قاۋىم. ادام اتا قاۋىمى مەن التى الاشىمىزدىڭ باستاۋى وسىلار.

       1.دا (داي، داق، دالا، داۋ)، 2.ءدا (دايەك، ءدام، دارى-دارمەك)، 3.دە (دەگەن، دەنە، دەرەك)، 4.دي (ديار، ديدار، ديقان)، 5. دو (دوبال، دودا)، 6. دو (دوزاق، دويبى)، 7.دو (دوپ، دومالاق، دولانا، دومبىرا)،  8.ءدو. (دونەن، دوكىر، دورەكى)، ءدوڭ، 9.دۋ (دۋلىعا، دۋمان)، 10. دۇ (دۇعا، دۇرىس)، 11.ءدۇ (ءدۇپ-تۇزۋ، دۇنيە، دۇلەي، دۇكەن)، 12. دى (دىبىس، دىبىر)، 13.ءدى (دىگىر، دىك، ءدىن، ءدىل، ءدىت). ون ءۇش ءتۇبىر ءسوز جاساقتالىپ تۇر. اد قاۋىمى وسى ۇعىمداردىڭ ءبارىنىڭ اتاسى، ياعني بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا «اپتىرى».

        وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، جەتى (العاشقى جەتى بۋىن ۇرپاق) اينالاسى تەپ-تەگىس، دوپ-دومالاق بولسا، سەگىز دونەن شىعىپ، دوكىرلەنىپ، اينالاسىنىڭ بارىنە دورەكىلىك تانىتىپ تۇر.

       دەمەك، «د» تاڭباسىنىڭ التىنشى بولىپ ورنالاسۋى بەكەردەن-بەكەر ەمەس. التى الاشىمىزدىڭ باستاۋى وسى اد قاۋىمى بولىپ تۇر.

       تاڭبا تولىقتاي اتىنا ساي جاسالعان. بىرىنە ءبىرى جالعانعان التى سىزىقتان تۇرادى.  مۇنى كىمدە-كىم كەزدەيسوق سايكەستىك دەپ ويلايتىن بولسا قاتتى قاتەلەسەدى. الاش ارىستارىنىڭ جاساعان جازۋى مەن سىزۋى، نۇكتەسى مەن ءۇتىرى ءبارى-بارى شەجىرەگە ساي جاسالعان.

1. «ە»  – دىبىسى ەر، ەركەك، اكە دەگەن ماعىنا بەرەدى. ءبىز ونى «ەر-ازامات» دەگەن ءسوز

تىركەستەرىنەن ايقىن كورە الامىز. «ە» تاڭباسىنان باستالاتىن 1.ەد، 2.ەب، 3.ەز، 4.ەي، 5.ەك، 6.ەل، 7.ەم، 8.ەن، 9.ەڭ، 10.ەپ، 11.ەر، 12.ەس، 13.ەت، 14.ەۋ، 15.ەش. بارلىعى 15 ءتۇبىر. ارى قاراي جەم، سەم، كەم،  ەرەن ەرلىك، ەرەجە، ەر-جۇگەن، ەرۋ، ەرۋلىك، ەرىك، ەر قوساي، ەر تارعىن، ەر شاباي، ەر جاناق، ەرمان، ەرلان، ەرسايىن ت.ت. وسى ايتقانىمىزدىڭ ايداي ايعاعى بولماق. ەندى وسىلاردىڭ ۇستىنە جەردىڭ ءتۇبىرى ەر، اسپانداعى جەردىڭ سەرىگى اي، جەر دە ەردىڭ سەرىگى ايەل ەكەنىن قوسىپ قويساڭىز تىپتەن دە جاڭىلىسپايسىز. قاسيەتتى جەتى سانى تۋىستىعى بولىنبەيتىن تەك قانا ەر-ازاماتقا بايلانىستى.

       «ە»-گە «ا (اتا)» جالعانىپ ءسوز جاسالمايدى. سەبەبى جەتىنشى بۋىنداعى ۇرپاعى اتاسىنىڭ الدىنا شىعا المايدى.

       الاش الىپپەسىنىڭ شەجىرەگە ساي جاسالعانى سونشالىق، جەتىنشى بۋىن بۇزاۋ-جەمەنەيلەر ادامداردىڭ دەرتىنە داۋا بولىپ، ەمحانا اشىپ، ەم جاساپ، ەمشى اتانىپ، ەمەندەي مىقتى مەملەكەتتەر قۇرسا، سەگىزىنشى بۋىندا سەميتتەر اتا جۇرتتان ەنشى الىپ بولەك شىعىپ تۇر.

       «ەر» اتىنا زاتى ساي جەتىنشى بۋىن ۇرپاق. ياعني 1.اتا، 2.اكە، 3.بالا، 4.نەمەرە، 5.شوبەرە، 6.شوپشەك، 7.نەمەنە. نەمەنەنىڭ ءتۇبىرى «ەمەن» بولىپ، جەمەنەيمەن تۇبىرلەس بولاتىنى وسىدان. تاۋراتتا 500 رەت ايتىلاتىن قاسيەتتى 7ء-نىڭ سىرى وسى.      

       تاڭبا تولىقتاي اتىنا ساي جاسالعان. بىرىنە ءبىرى جالعانعان 7 سىزىقتان تۇرادى.  

      8. ج – قاسيەتتى جەتى سانى، ياعني تۋىستىعى بولىنبەيتىن  بۇزاۋ-جەمەنەيدىڭ ەسىمىن بەرەدى. 1.جا (جاب، جابۋ، جاپ (كانال)، جاپتىڭ باسى (جاپپاس)، جارى، جاپون)، 2.ءجا (ءجام)، 3.جە (جەم، جەر)، 4.جي (جينا، جيىرما)، 5.جو (جول)، 6.ءجو (ءجون)، 7.ءجۇ (ءجۇر، جۇرەك)، 8.جۇ (جۇت)، 9.جۋ (جۋان، جۋدى (قازىعۇرت تاۋىنىڭ ەجەلگى اتاۋى)، 10.جى (جىل، جىلدام، جىر). بارلىعى ون ءتۇبىر ءسوز.

      1.جاب، 2.جاع (جاعا)، 3.جاد، 4.جاز، 5.جاي، 6.جاق، 7.جال، 8.جام، 9.جان، 10.جاڭ، 11.جاپ، 12.جار، 13.جاس، 14.جات، 15.جاۋ. 30-عا 15/15 بولىپ تۇر.  جەردىڭ دە ءتۇبىرى ەر بولىپ، ج-دان باستالاتىنى وسىدان.

       «ج» دىبىسىنىڭ ساندىق اتاۋى سەگىز وسى جەتىدەن بولىنەدى. التىنشى بولىپ تۇرعان «جاق» دەگەن سوزىمىزدە  قازاقتىڭ «جاڭىلمايتىن جاق جوق، سۇرىنبەيتىن تۇياق جوق» جانە سوڭعى جات پەن جاۋدا ادامزاتتىڭ تاريحي شەجىرەسىنىڭ اقيقاتى جاتىر. ءبولىنۋدىڭ سوڭى جاۋلىققا اينالىپ تۇر. باتىستىقتاردىڭ اۋىزدارىنان تاستامايتىن «سەكس» دەگەن ءسوزىنىڭ سەگىز سانى اتاۋىمەن تۇبىرلەس بولاتىنى وسىدان. بۇل قازاق بالاسىن ناپسىسىنە يە بولا المايتىن ماتريارحاتقا اپاراتىن تىكە جول.

       «ج» تاڭباسى «ءبولىنۋ» دەگەن اتىنا ساي ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى قويىلعان ەكى بىردەي «ءتىل تاڭبانىڭ»، «جەبەلى ساداقتىڭ» بەينەسىن بەرەدى جانە ول سەگىز سىزىقتان جاسالعان. بۇل تاڭبا بىزگە قاراشاڭىراقتا قالعانى دا، بولىنگەنى دە دارۆين ايتقانداي مايمىلدان ەمەس، ءبارىبىر وسى جەتى اتالىق جۇيەدەن تارايدى دەگەندى ءبىلدىرىپ تۇر.

        9. «ز» - از (قاز، بۇگىنگى اتاۋى قازاق). جەر بەتىندەگى ەڭ ۇلى قۇرىلىقتىڭ ازيا دەپ اتالاتىنى وسىدان. قازاقيانىڭ ءتۇبىرى ازيا بولاتىنى دا وسىدان. «3» تاڭباسىنىڭ توعىزىنشى ورىندى يەمدەنىپ، ءۇش ەسەلەنگەن قوساي اتامىزدىڭ قاۋىمى اتاۋىن بەرەتىنى دە وسىدان. ءبىر نارسەنى ەسىمىزدە مىقتاپ ساقتاعىلارىمىز كەلسە 3 رەت قايتالايتىندارىمىزدا وسىدان. 3 سانى مەن ز تاڭباسىنىڭ ۇقساس بولاتىنى دا وسىدان. ۇقساس دەگەن ءسوزدىڭ ءتۇبىرى نۇق اتامىزدىڭ ەسىمى تۇبىرىمەن ۇقساس بولاتىنى دا وسىدان. وسى «ز» دىبىسىنان تۋىندايتىن زاڭ، زاكون دەگەن ۇعىمداردىڭ نۇق پايعامبار كەمەسىندە تولىق ورناعانىندا ايقىن باعامداۋعا بولار. ا-1، ز-9، ياعني 1 مەن 9 قازاقتىڭ ءسوز ءتۇبىرى از (ازيا (الەمدەگى حالقى كوپ ەڭ ۇلكەن قۇرىلىق)، قازاقيا) ەلى اتاۋىن قۇرايدى. 9 سانىنىڭ تولىپ، تولىسقاندا بىلدىرەتىنى دە وسىدان.

      1.زا (زاعيپ)، 2.ءزا (زاڭگى)، 3.زە، 4.زي، 5.زو (زور)، 6.زۋ (زۋ ەتتى، زۋىل)، 7.زۇ (زۇلپىحار (قىلىش))، 8.زى (زىميان، زىندان)، 9.ءزى (زىكىر، ءزىل). ءبىرىنشى بۋىندا وسى توعىزدان باسقا ءسوز جاسالمايدى. ءبىر-سوقىردان باستالىپ، زىكىرمەن اياقتالىپ تۇر.

      1.زاب (زابىر (بۇلاق كوزى، زابۋر جىرلارى)، 2.زاع (زاعيپ، زاعيرا)، 3.زاد (زادا)، 4.زاي (زايىپ، زايىر)، 5.زاك (زاكاريا پايعامبار)، 6.زاق (زاقىم، جاراقات)، 7.زال (زالا، ءزىلزالا)، 8.زام (زامان، زامان اقىر (اقىرزامان)، 9.زاڭ (زاڭگەر)، 10.زاپ (زاپى بولۋ)، 11.زار (زارار، زار زامان)، 12.زات (ادامزات)، 13. زاۋ (زاۋزات). ءبىر – بۇلاق كوزىنەن باستالىپ، ون ەكىدەن كەيىن ادامزات زاۋزاتىنا زاۋال كەلىپ تۇر. مىنە ءبىز ءقازىر  سول زاۋال شاقتى (اتالىق تەكتەن بەزىپ، ماتريارحاتقا اپاراتىن گەندەرلىك ساياساتتىڭ جەمىسىن) باستان وتكىزىپ جاتىرمىز.

       وسى توعىزىنشى «ز» دىبىسىنا قاتىستى اسا كوڭىل اۋداراتىن جاعداي، سوڭعى كەزدەرى «قاز» دەگەن ەل ەسىمىمىز لاتىن تاڭباسىمەن «KZ» بولىپ بەلگىلەنىپ ءجۇر. بۇل قازاقتىڭ وتكەنىنە جاسالعان اسا اۋىر قيانات. سەبەبى،  قاز دەگەنىمىزدە ق مەن ز-نىڭ ورتاسىنا «ا (اتا)» دەگەن تاڭبانى سالماي كەتسەك، بۇل ءبىزدىڭ ادام اتامىزدىڭ قاراشاڭىراعىن ساقتاي الماي، ماڭگۇرتكە اينالىپ كەتتىك دەگەندى بىلدىرەدى.

       مىسال ءۇشىن الار بولساق، اراپ، اعىلشىن، ارمەنيا، ازەربايجان ت.ت. سول باستاۋدى ءوز ەلدەرىنىڭ اتتارىندا ساقتاپ وتىر. ال، ءبىزدىڭ لاتىنشىل «بىلگىشتەر» ەل اتىن تولىق كۇيىندە «قاز» دەپ اتاۋدان دا قاشىپ ءجۇر.

      قازاقتىڭ ءسوز جاساۋ جۇيەسىندە ەڭ ءبىرىنشى بولىپ كەز-كەلگەن تاڭباعا ءار تاڭبانىڭ شىعۋ تەگىنە قاراي بارلىق تاڭبالار، سودان كەيىن سول تاڭباعا «ا (اتا)» تاڭباسى جالعانىپ بارىپ ءسوز جاسالادى. جانە بۇل قاعيدا دا ادام-ادام بولعالى بەرگى بارلىق شەجىرە-تاريح وسى ءبىر عانا دىبىستىق تاڭبامەن، ءبىر بۋىنمەن، ءبىر اۋىز سوزبەن شىققان تەگىن دالمە-دال كورسەتىپ وتىرادى.

       ءبىزدى دۇنيەگە اكەلىپ، ءبىز ءۇشىن جاندارىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ ءجۇرىپ حاندىقتار مەن ۇلى قاعاندىقتار (يمپەريالار) قۇرعان، بىزگە مىنا ۇلان بايتاق الىپ قازاقستاننىڭ ۇلى دالاسىن قالدىرىپ كەتكەن ۇلى اتالارىمىزدىڭ ارۋاعى ءۇشىن بارلىق قازاق بالاسىنا وسى مەن كەلتىرگەن دەرەكتەردى زەرتتەپ، زەردەلەۋدى ۇسىنامىن!

1. «ي» – ادام اتانىڭ قاراشاڭىراعى مۇڭالدار، ياعني  «مۇڭال وشاق» دەگەن ءسوز.

       مىنا دىبىستىڭ كەرەمەتى «ي»-دەن باستالىپ، وعان «ا (اتا)» دىبىسى جالعانىپ بىردە-بىر ءسوز جاسالمايدى. سەبەبى، ونىنشى بۋىنداعى بالاسى اتاسىنىڭ الدىنا شىعا المايدى.

       تىرشىلىك يەلەرىنىڭ ىشىندە ا-نىڭ الدىنا ي-نى سالىپ،  «يا، يا، يا-ا-ا-ا-ا» دەپ اقىراتىن جالعىز عانا ەسەك دەگەن جانۋار بار. ۇلى اتالارىمىزدىڭ ەسەكتەن ميسىز ماقۇلىق جوق دەيتىندەرى وسىدان. ەسەكتىڭ كۇشى ادال بولسا دا، ەتىنىڭ ارامعا شىعارىلعانىنىڭ نەگىزگى سىرى وسى.

       1.ءيا، 2.يب (يبا)، 3.يگ (يگى)، 4.يد (ءيدى، باسىن ءيدى)، 5.يە (اۋلەتكە يەلىك ەتتى)، 6.يز (باسىن يزەدى)، 7. يك (يكەم)، 8.يل (يلەۋ)، 9.يم (يمەنۋ)، 10. ين (ينابات)، 11.ير (يرەك)، 12.يت (يتەلگى)، 13.يش (يشارا)، 14.يى (يىق)، 15. ءيى (ءيىلۋ). 30 دىبىس-تاڭباعا 15/15 بولىپ تۇر.

       ءيا (الدىنداعى 10 بۋىن اتالاردى  راستايدى، ماقۇلدايدى)، يبا (ولاردىڭ الدىندا يبا ساقتايدى (ىزەت بىلدىرەدى)، اتادان قالعان دۇنيەگە يە بولۋدى  يگەرەدى، يگىلىك ىستەردى جاسايدى، ۇرپاقتارىن يماندى بولۋعا تاربيەلەيدى ت.ت.

       «ي» تاڭباسى اتىنا ساي جاسالعان، ەكى باعانا، ياعني ۇل مەن قىز، اتا مەن انا سياقتى بەلىنەن ەمەس، ۇلدىڭ اياق جاعى مەن قىزدىڭ باس جاعىن جالعاپ تۇر. جانە قىز بالا ەكىنشى بولسا دا، ونىڭ دارەجەسى ۇلدان بيىك ەكەنىن، قازاق قىزدارىنىڭ ورنى توردە بولاتىنىن جانە ادامزات ۇرپاعىنىڭ ايەلدەر ارقىلى جالعاساتىنىن كورسەتىپ تۇر.

1. «ي» – ۇرپاعى، بالاسى (ۇلى، قىزى)، ءومىردىڭ جالعاسى.    

        ون مەن ون ءبىردىڭ دىبىستىق تاڭباسى «ي مەن ي» ايىرماسى - ءبىرىنشىسى قاراشاڭىراق دەگەندى بىلدىرسە، ەكىنشىسى ۇرپاعى، بالاسى، (ۇلى، قىزى)، ءومىردىڭ جالعاسى... ەجەلگى ۇلى عۇلامالاردىڭ بارلىعى دەرلىك، قازىرگى «وۆ، ەۆ، يچ»-تەردىڭ ورنىنا «ي،ي» دىبىستارىن قولدانعان.

       «ي» تاڭباسىنىڭ دا سوڭىنا «ا (اتا)» جالعانىپ ءسوز جاسالمايدى. بۇل جەردە دە ۇرپاعى اتاسىنىڭ الدىنا شىعا المايدى.

       لاتىن الىپبيىندە «ي مەن ي» دىبىس-تاڭبالارىنىڭ بولمايتىن سەبەبى، ولار ءوز تەكتەرىن اتادان (پاتريارحاتتان) ەمەس، ماتريارحاتتان تاراتادى. ال، ماتريارحات قوعامىندا اكەنىڭ كىم ەكەنى بەلگىسىز بولادى.

1.  «ك» - نەگىزگى ماعىناسى «اكە». بۇل تاڭبانىڭ وسىعان سايكەس كەن، كەنشىن  (الشىننىڭ ءىنىسى)، كەڭ

(كەڭ دالا)، كۇن دەگەن دە ماعىنالارى بار. كۇن - قازاقتىڭ قۋ جانە ءۇن دەگەن ەكى بىرىككەن سوزىنەن تۇرادى.

       مىنا دىبىستىڭ كەرەمەتى قازاق تا «ك»-دەن باستالىپ، وعان «ا (اتا)» جالعانىپ بىردە-بىر ءسوز جاسالمايدى. سەبەبى، اكەسى اتاسىنىڭ الدىنا شىعا المايدى.  

      1.كا (كارى)، 2.كە (كەل، كەت، كەرى، كەرەك، اكە)،  3.كي (كيىم، كيمەشەك)، 4.كو (كوك، كوگەن، كوبە، كوبىك، كوز، كوپىر، كوش)، 5. كۇ (كۇي، كۇيەۋ، كۇل، كۇن، كۇپ)، 6. كۋ (كۋا)، 7.كى (كىدىرۋ، كىسى، كىشى، كىندىك). جەتى اتالىق جۇيەگە ساي وسى جەتەۋىنەن باسقا ءتۇبىر ءسوز جاسالمايدى.

      ەجەلگى الەمدىك ەڭ ۇلى دەرجاۆا قازاق قاعاناتىنىڭ وزەگىن ون ەكى اتا بايۇلدارى قۇراعان. ولاردىڭ قازاقتىڭ رۋلىق شەجىرەسىنىڭ ەڭ سوڭىندا تۇرىپ، قازاقتىڭ قاراشاڭىراعى اتانىپ جۇرگەندەرى وسىدان. «ك» تاڭباسىنىڭ ون ەكىنشى ورىندى يەمدەنەتىنى دە وسىدان. وسىعان سايكەس قازاقتىڭ ءىرى رۋلىق بىرلەستىكتەرىنىڭ ءبارى 12 اتادان قۇرالعان.

       سوندىقتان، وتەمىز دەپ وتىرعان دىبىستىق تاڭبامىز اتام قازاقتىڭ شەجىرە-تاريحىنا ساي جاسالۋى كەرەك.

       ۇسىنىلىپ جۇرگەن نۇسقالارداعى «ك» مەن «ق»-نى ءبىر تاڭبا رەتىندە بەلگىلەۋ دۇرىس بولمايدى.

1. «ق» - ادام اتانىڭ قاراشاڭىراعى قازاق جانە قارا (اق (قار) پەن قارا، قارقارا) دەگەن ءسوز.

       1.قا (قاب، قابىرعا، قاعبا، قاد، قادۋ (ءۇندىس تايپاسى))، 2.قي (قيا، قيان (قيات)، قيماق)، 3.قو (قوباڭ جۇرت، قوبىز، قوجا، قوساي)، 4.قۇ (قۇدا، قۇداي، قۇداعاي)، 5.قۋ (قۋ اداي اكە (قۇدايكە)، قۋات، قۋمان،  قۋان)، 6.قى (قىز، قىزۋ). وسى التاۋىنان باسقا ءتۇبىر ءسوز جاسالمايدى. بۇل قازاق قاعاناتىنىڭ اد قاۋىمىنىڭ جالعاسى  جانە التى الاشتىڭ اعاسى ەكەندىگىن كورسەتەدى.

       1.قاز (قازار، قازان، قازاق)، 2.قاي (قايساق، قايى تايتپاسى)، 3.قاق (ورتاسى)، 4.قال (ىڭ)، 5.قام (بار)، 6.قان (قاعان)، 7.قاڭ (قاڭلى، قاڭعا بابا)، 8.قاپ (قاپقاز)، 9.قار (اقشا قار، قارا، قارقارا)، 10.قاس (ساق)، 11.قات (قاتىن،  قات-قابات)، 12.قاۋ (لاۋ)، 13.قاش (قار). 13/13 اينالاسى جۇپ-جۇمىر بولىپ تۇر. بۇلاردىڭ ءبارى وسى ءبىزدىڭ قازاقتىڭ بالاما اتاۋلارى.

      «ق» تاڭباسىنان ادام اتانىڭ بەلىنەن شىققان قوشقاردىڭ ءمۇيىزى مەن اتتىڭ تۇياعىن ايقىن كورە الامىز.

1. «ل" – لالا (ادام اتانىڭ بالاسىنىڭ بالاسى مەن قىزى) دەگەن ءسوز. بۇل ارى قاراي لالا

(گۇل)، لاقاي (ەتنوس)، لاتىن بولىپ جالعاسىپ كەتەدى. قازاقتىڭ  «لاقتى ەشكىسى» اتاۋىندا دا وسى لاقايلاردىڭ «اپتىرلىق قۇقىعى» جاتىر.

       لاقايلار مەن تەكەلەر زامانىن دا كوپتەگەن ەلدەر، ەلدى مەكەندەر تەكە دەپ اتالعان. تەكە مەن لاقي - رۋ اتتارى. ەجەلدە قازىرگى باتىس قازاقستانداعى ورال قالاسى تەكە، البانيا استاناسى دا ەجەلدە تەكەران، ال يران استاناسى كۇنى بۇگىندە دە تەگەران (تەكەران) دەپ اتالادى.

       تراگەديا ءسوزى گرەك تىلىندە «تەكەلەر ءانى» دەپ اۋدارىلادى. دەمەك، ءبارىنىڭ شىعۋ تەگى ءبىر قايناردان. ءبارى-بارى باستاۋىن قازاق دالاسى مەن ونىڭ شەجىرەسىنەن الادى. قازاقتا تەكە دەەگن رۋ بار. كورشى تۇرىكپەننىڭ دە ءبىر رۋى تەكە دەپ اتالادى. قازىرگى يران مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن كەزىندە دايلاردىڭ ارشاق دەگەن ءبىر اتاسىنىڭ قالاعانى بارلىق جازبا دەرەكتەر دە ايتىلعان.  دەمەك، ارشاكتىڭ رۋىن تەكە دەپ باتىل ايتۋىمىزعا تولىق نەگىز بار. سەبەبى، مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قالاعان ەجەلگى رۋلار، استاناسىنا ءوز اتالارىنىڭ ەسىمدەرىن قويىپ وتىرعان.

         لاقايلار وزدەرىن «ءبىز وزبەك تە، تاجىك تە ەمەسپىز، بىزدەردى جەكە، دەربەس تۇركى حالىقتارىنىڭ ءبىرى دەپ تانۋ كەرەك» دەگەن ماسەلەنى ءار كەزدەردە كوتەرىپ كەلەدى. مەنىڭشە ولاردىڭ كەزىندە سولاي بولعانىنا داۋ بولماسا كەرەك. ايتپەسە، كوپتەگەن الەم ەلدەرىنىڭ قۇرامىندا لاق، لاقاي اتتى رۋ، تايپا مەن ەلدەر بولماعان بولار ەدى. مىسالى، سولاردىڭ ءبىرى لاكي دەگەن اتپەن قازاقتىڭ قاپ تاۋىنداعى داعىستاننىڭ جەرگىلىكتى حالقى سانالادى. لاكيا دەپ تە اتالادى. وعان لاق جانە قۇلىن اۋداندارى كىرەدى. كەزىندە ولار يمام ءشاميلدىڭ ەڭ سەنىمدى سەرىكتەرى بولعان. لاقتاردا قازاقتار سياقتى ءبىرىن-بىرى ادام دەپ اتايدى. يسلامنىڭ سۋننيت تارماعىنا جاتادى.

        لاقاي (لاق، لاقي، لاقيا، لاكوە، لاقاۋ)  اتتى رۋ مەن تايپا وزبەكتەر دە، قاراقالپاقتىڭ قىپشاق ارىسى ءىشىن دە، قىرعىزدار دا، قازاقتىڭ قوڭىراتىندا جانە ت.ب. بار. قاراقالپاق لاقايلارى وزدەرىن قارا بابادان تاراتادى. لاقايلار داعىستان دا (رەسەي)، تاجىكستاندا جانە يراندا جەكە ەتنوس سانالادى.

        لاقايلار قازاقتىڭ ءتول ۇرپاعى. «الپامىس باتىر» جىرىندا الپامىستىڭ تەگى قازاق ەكەنى جانە ونىڭ رۋى قوڭىراتتىڭ لاقايى ەكەندىگى ايتىلادى.

         قازاقتىڭ قىسقى باس كيىمى مالاقايدىڭ دا، الاقاي مەن سولاقاي دەگەن ۇعىمدارىنىڭ دا اۆتورلىق قۇقىقتارىن وسى لاقايلارعا (مان لاقايلارعا) بەرسەك ءتىپتى دە جاڭىلىسپايمىز.

        لا – 1.لاب (لاباق)، 2.لاع (لاعىل، لاعمان، لاعۋ، لاعىپ كەتۋ، لاعنەت ايتۋ)، 3.لاج (لاجىن تابۋ، لاجسىز)، 4.لاي (بالشىق)، 5.لاق (لاقاپ، لاقتىرۋ،  لاق ەتكىزدى، ەشكىنىڭ لاعى، لاقايلار)، 6.لال (لالا گۇل، قىز بالا)، 7.لاڭ (لاڭ سالۋ)، 8.لاپ (لاپىلداپ جانۋ، لاپ قويۋ)، 9. لاس (لاس تىرلىك)، 10. لات (لاتىن)، لاتىش (لاتۆيا) حالىقتارى، لاتىن ءتىلى، لاتىن الىپپەسى)، 11.لاۋ (لاۋ تارتۋ)، 12.لاش (لاشىن (قۇس)، لاشىق (ۇيشىك)). قىسقاسى، «لا، لاق» دەگەن ءتۇبىرى بار بارلىق اتاۋلارى مەن ۇعىمدارىنىڭ اۆتورى وسى لاقايلار.

       لا – ەكىنشى بۋىن دا الا، لال (ساقاۋ)، دالا، جالا، زالا، زالال، قالا، لالا، نالا،  سالا، تالا، شالا ت.ت. بولىپ كەزدەسەدى. دەمەك، 14 ورىنداعى «لا» قازاقتىڭ العاشقى الا-قۇلا بولۋ كەزەڭى.

       قازىرگى ءتىل عىلىمىندا «لاتىن ءتىلى بالتىق، گەرمان، سلاۆيان، گەرمان، رومان جانە باسقا تىلدەر توبى ەنەتىن ۇندىەۋروپا تىلدەرى سەمياسىنا جاتادى» دەلىنىپ ءجۇر. اقيقاتىندا، «لا» دەگەن تۇبىردەن باستالاتىن لاتىن امەركاسىنىڭ بايىرعى تۇرعىندارىن، بالتىق تەڭىزى جاعالاۋىنداعى لاتىش جانە ت.ب. ەلدەردى وسى ءبىزدىڭ لاقيلەر مەن لاقايلاردىڭ تولىپ، تولىسقان ۇرپاقتارى دەپ، باتىل تۇجىرىم جاساي الامىز.  دەمەك، بۇگىنگى وتەمىز دەپ وتىرعان لاتىن الىپپەسى، ەجەلگى قازاق الىپپەسى بولىپ تابىلادى. دەمەك، لاتىن ءتىلى مەن الىپپەسى باستاۋىن ەجەلگى ريم يمپەرياسىنىڭ نەگىزىن قالاعان قازاقتىڭ جەتى رۋىنان (ەترۋري) الادى. قارا: («ريم يمپەرياسىنىڭ نەگىزىن قالاعان قازاقتىڭ جەتى رۋى» http://alashainasy.kz/kazak_tarihy/rim-imperiyasyinyin-negzn-kalagan-kazaktyin-jet-ruyi-82798/).

       دەمەك، «لاتىن» الىپ ءبيى باستاۋىن ءبىرىنشى بۋىنداعى اتادان دا، ەكىنشى بۋىنداعى اكەدەن دە، ءۇشىنشى بۋىنداعى بالادان دا ەمەس، ون ءتورتىنشى بۋىنداعى بالانىڭ ەكىنشى بۋىنى ايەل مەن بالادان الىپ تۇر. لاتىن ءتىلى مەن تاڭباسىنىڭ الەم تاريحىنداعى يەمدەنگەن ورنى وسى (14ء-شى ورىن). ولاردىڭ تاريح ساحناسىنان كەتۋ سەبەبى دە وسى بولاتىن. ماتريارحات - قازاق بالاسىنا قول ەمەس. «قاتىن باستاعان كوش وڭبايدى» دەگەن ماقالدى ۇلى اتالارىمىز بەكەر ايتپاعان. قازىرگى ەلىمىزدە ءجۇرىپ جاتىرعان «گەندەرلىك» ساياساتتىڭ جان-شوشىرلىق قورىتىندىسى وسى ايتقانىمىزدىڭ ايداي ايعاعى بولماق. قازاقتىڭ ايگىلى كورىپكەلى موڭكە بي بابامىز بەن كەنجە اقتان جىراۋدىڭ بولجامدارىن ەسكە الىڭىز.

      قابىلدايىن دەپ وتىرعان لاتىن الىپپەسى اتا تاريحىمىزدى وسىلاي سويلەتە الا ما؟ قابىلدايتىن بولساق، ءدال وسىلاي سويلەتۋىمىز كەرەك.

1. م – ادام (اتا-م) دەگەن ماعىنا بەرەدى. م – تاۋەلدىلىك جالعاۋ. بۇل دىبىستىڭ تۇپكى

ماعىناسى ءوز اتاڭنان باستاپ سوناۋ ەڭ تۇپكىردەگى ادام اتاعا دەيىنگى اتالاردىڭ (ادامداردىڭ) بارلىعى مەنىڭ اتام. اتا – بابالارىمىزدىڭ ءبىر-بىرىن قۇرمەتتەگەنى سونشالىق كەز-كەلگەن جاندى ادام، ياعني مەنىڭ اتام دەپ قۇرمەتتەۋدى مىندەتتەپ وتىر. قازاقتىڭ سان ميلليونداعان سوزىنە «م» دىبىسىن قوسساڭ ءبارى مەنىكى دەگەن ۇعىم بەرەدى. اتام، انام، اعام، ءىنىم، بالام، نەمەرەم، شوبەرەم، باسىم، اياعىم، كوزىم، قۇلاعىم، ەلىم، جەرىم، ايىم، كۇنىم، جارىعىم، بوتام، ت.ت. بولىپ كەتە بەرەدى. قازاقتا "م" دىبىسى جالعانبايتىن بىردە-بىر اتاۋ ءسوز جوق.

       «م» تاڭباسى، بۇل ادامنىڭ سوڭعى جانە ماننىڭ ءبىرىنشى دىبىسى. بۇكىل الەم ەلدەرى ۇلى جاراتۋشى - اللانىڭ العاشقى جاراتقان سانالى تىرشىلىك يەسىن ادام جانە مان دەپ اتايدى. وسى ەكى ۇعىمنىڭ ەكەۋى دە قازاق دالاسىنىڭ ءبىر پۇشپاعى ماقىستاۋدا دۇنيەگە كەلگەن. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي ادام اتانىڭ اتىن اداي، مان اتانىڭ اتىن مانقىستاۋ (مانداردىڭ قىستاۋى) ۇستاپ وتىر.

        اڭگىمەنىڭ قىسقاسى، ادام توپان سۋعا دەيىنگىلەر، مان توپان سۋدان كەيىنگى نۇق پايعامباردىڭ قاۋىمى. ەجەلگى قازاقتار، ياعني الاش ۇرپاقتارى كۇنى كەشەگە دەيىن، شەجىرە بىلەتىندەر كۇنى بۇگىندە دە وزدەرىن نۇق پايعامبار قاۋىمىنانبىز دەيدى.

      1.ما، 2.ءما، 3.مە، 4.مي، 5.مو، 6.ءمو، 7.ءمۇ، 8.مۇ، 9.مى، 10.ءمى. «م»-نەن باستالاتىن ءبىرىنشى دىبىستا ون ءتۇبىر، ياعني ون بۋىن ۇرپاق.

      1.ماع، 2.ماد، 3.ماج، 4.ماز، 5.ماي، 6.ماق، 7.مال، 8.مام، 9.مان، 10.ماڭ، 11.ماپ، 12.مار، 13.ماس، 14.مات، 15.ماۋ (ماۋباس، ماۋ (جامان) قالا)، 16.ماش (ماشايىق). بارلىق تاڭبالاردىڭ ىشىندە 16-مەن اياقتالاتىن جالعىز بۋىن.

       «م» تاڭباسى ادام مەن ماندى جالعاپ، قول ۇستاسىپ تۇرعان ەر مەن ايەلدىڭ بەينەسىن بەرىپ تۇر. اتىنا زاتى ساي دەپ وسىندايدى ايتار بولار. لاتىنعا وتەر بولساق، وسى «م» ءارىبى 15ء-شى بولىپ تۇرۋى ءتيىس.

      ادام دەگەن ءسوزىمىزدىڭ رەت سانى 1-6-1-15 بولىپ، 30 تاڭبانىڭ تەڭ جارتىسىن قۇراپ تۇر. بۇل نۇق پايعامبار اتامىزعا دەيىنگى قاۋىم. كەلەسى نۇق (مان) قاۋىمى 16-دان باستالادى.

1. ن – دەگەن دىبىس قازاقتا ءارقاشاندا نۇق پايعامبار اتامىزدىڭ ەسىمىن، سونىمەن قاتار

ادام اتانىڭ بالاسى (ۇلى، قىزى)، ۇرپاعى، ياعني مان دەگەن ماعىنا بەرەدى.  مىسالى، نۇرالين، نۇرتازين، سارين، ءتاجين، مامين، كارين ت.ت. بولىپ كەتە بەرەدى. ءۇندى حالقىنىڭ (ينديا) اتا سالتتارىن كۇنى بۇگىندە دە «ناتا»، ياعني نۇق اتا سالتى دەپ اتايتىندارى وسىدان. قاسيەتتى «نەكە» دەگەن سوزىمىزدە  نۇق اكەمىزدىڭ «اپتىرلىق قۇقى» ساقتالاتىنى دا وسىدان.

      1.نا (ناز، ناي، 2. ءنا (ءناز، نازىك)، 3.نە (نەمەرە، نەمەنە)، 4.ني (نيەت)، 5.نو (نوي، نوعاي)، 6. ءنو (ءنوپىر)، 7.نۇ (نۇق، نۇر)، 8. ءنۇ (نۇكتە)، 9.نى (نىق، نىسپى)، 10.ءنى (ءنىل، نىلدەي بۇزىلدى).

       1. ناع (ناعاشى)، 2.ناد (نادان)، 3.ناز (نازىم)، 4.ناي (نايمان، نايزا)، 5.ناق (ناق ءوزى)، 6.نام (نامىس، ناماز)، 7.نان (نانىم)، 8.نار، 9.ناس (ناسىر (جەڭىس))، 10.ناۋ (ناۋا، ناۋرىز – اي اتى، مەرەكە (ناۋرىز - نۇق پايعامباردىڭ كەمەسى قازىعۇرتقا ىلىڭگىر تاستاعان كۇننەن باستاپ تويلانىپ كەلەدى))، 11.ناش (ناشار).  الدىڭعىسىندا 10/10 بولىپ، ادام اتانىڭ ون بۋىن ۇرپاعى كۇندى (قۋ مەن ءۇندى) كورسەتسە، ەكىنشىسىندە 11/11 بولىپ ۇرپاعى دەگەندى ءبىلدىرىپ تۇر.

       «ن» تاڭباسى دا شەجىرەگە ساي جاسالعان. ادام مەن مان اتالارىمىزدىڭ اراسىن نۇق پايعامبار اتامىز «كوپىر» بولىپ جالعاپ تۇر.

        جاڭا الىپپە دە نۇق اتا قاۋىمىنىڭ «ن» تاڭباسىن تۋرا وسىلاي 16-شى ەتىپ سويلەتۋگە ءتيىسپىز.

1. ڭ – جوق. «ڭ» – بۇل دىبىستان جاس ءسابيدىڭ «ڭگا (ىڭگا)»-لاپ جىلاعانىنان باسقا ءسوز

جاسالمايدى. دەمەك، بۇل دىبىس، ءالى ءتىلى شىقپاعان ءسابي دەگەندى بىلدىرەدى. بۇل دىبىس ءسوز اراسىندا: اڭ، اڭشى، اڭعال، ماڭعىستاۋ، ماڭعاز، ماڭدالا، ماڭداي، تاڭداي ت.ت. تۇرىندە كەزدەسەدى. بۇل ۇعىمداردا جوعارىدا ايتقانداي، ادامزات دامۋىنىڭ باستاپقى (سابيلىك) كەزەڭىن بىلدىرەدى.

        ماننىڭ بالاسى ءبىر جاستا، ءالى ءتىلى شىققان جوق. «ڭ» دىبىسىنان «ڭگا» دەگەننەن باسقا ءسوز جاسالمايتىنىن وسىدان.

        ءبىز بۇل قاعيدادان، ءبىزدىڭ قولدانىپ جۇرگەن دىبىستىق تاڭبالار مەن سان اتاۋلارىنان جەكە ادامنىڭ دۇنيەگە كەلۋى، ءتىلىنىڭ شىعۋى، ەسەيىپ، ەر جەتۋى، ءبىلىم الۋى ت.ت. بولىپ قاتار ورىلگەن،  الەمدىك قازاق قاعاناتتارىنىڭ تاريحى ەكەنىن كورەمىز. سەبەبى، حاندىقتار مەن قاعاناتتار، پاتشالىقتار مەن امىرلىكتەر، مەملەكەتتەر مەن يمپەريالار دا تۋرا  ادام سياقتى دۇنيەگە كەلەدى، ەسەيەدى، وركەندەۋىنىڭ شىرقاۋ شىڭىنا شىعىپ بارىپ ىدىراپ كەتەدى، كەيىن وزگە (اتالارىنىڭ) اتاۋىمەن  قايتا جاڭعىرادى.

        ال، قازىرگى كەيبىر «بىلگىشتەر» ۇسىنىپ جۇرگەن نۇسقالار دا بۇل دىبىس-تاڭبا اتىمەن جوق. ءسوز بەن تاڭبا ءدال وسىلاي وتكەن شەجىرە-تاريحىمىزدان سىر شەرتپەسە، ونداي رەفورمانىڭ كىمگە، قانداي قاجەتى بار؟

1. «و» – كۇن تاڭباسى، شاڭىراق جانە «ءسابي (نارەستە)» دەگەن ماعىناسى بار. اقيقاتىندا

بۇل ەجەلگى كۇندەردىڭ، ياعني قۋ (قۋ اداي اكە) مەن ۇن-دەردىڭ (مۇڭال) تاڭباسى.

        1.وب (وبا، وبال)، 2.وع (وعلان (ۇلان))، 3.ود (ودان)، 4.وج (وجار)، 5.وز (قاتارىنان وزۋ، بەس دەگەن باعا الۋ)، 6.وي (وي-ارمان، وي جەر، ويىق)، 7.وق (جەبە)، 8.ول (سەگىزدە باسقا بولىپ، ءبولىنىپ تۇر)، 9.وم (ومبى، ومارتا (ومار اتا، بال اراسىنىڭ يەسى))، 10. ون (ون وق)، 11. وڭ (وڭ ءىس، وڭالۋ، ارتىندا بار وڭالار)، 12. وپ (وپ-وڭاي، وپىر-توپىر)، 13. ور (ورا، ورام، ورامال، وراق، ورىس)، 14.وس (وسى)، 15. وت ( وت جاعۋ، وتىن، وتپان، وتان، وتباسى، وتاۋ)، وش (وشاق). بۇل جەردە دە 30-دىڭ تەڭ جارتىسىن، ياعني 15/15ء-تى قۇراپ تۇر.

       «و»-دان كەيىن «ا (اتا)» تاڭباسى قويىلىپ قازاق تا بىردە-بىر ءسوز جاسالمايدى. سەبەبى، ءسابي ەشقاشان اتاسىنىڭ الدىنا شىعا المايدى.

        جەتىنشى «وق»-تا (جەبە) قاراشاڭىراقتىڭ يەسى بولسا، سەگىز سەميتتە «ول» بولىپ ءبولىنۋ بار.

        باس كيىممەن ويناۋعا بولمايتىنى سياقتى، «و» مەن دە، كۇن مەن سابيدەن جانە ولاردان دا باسقا و-دان باستالاتىن بارلىق ۇعىمداردىڭ بارلىعىمەن  دە ويناۋعا بولمايدى. و-دان باستالاتىن ۇعىمدار: وت، ءوق-دارى، وقتۇمسىق، وبا (اۋرۋ)، وبا (مولا)، ومارتا (بال اراسى)، ومىراۋ (انامىزدىڭ ءتوسى)، ور، ورامال، وتان، وتباسى، وداق پەن بودان، ياعني وتان جانە وداقپەن ويناساڭ بودان بولاسىڭ دەپ تۇر. شىنىندا دا، وداقپەن ويناۋعا بولمايدى. وداقتىڭ قانداي بولاتىنىن كەشەگى كەڭەستەر وداعى كەزىندە كورگەنبىز. قازىرگى كەدەندىك وداق، ەۋرو وداقتار ءتۇپتىڭ تۇبىندە سول بۇرىنعى «شىققان» جەرىمىزگە قايتا اپارۋى ابدەن مۇمكىن. بۇنداي جاعدايلار بۇرىندا دا سان رەت بولعان. ايتپەسە ءبىزدىڭ سوزدىك قورىمىزدا «بودان» دەگەن ءسوز بولماعان بولار ەدى. سەبەبى، ءالدى مەن ءالسىز، ياعني از حالىق پەن كوپ حالىق جانە مادەني دامۋ دەڭگەيلەرى ءار ءتۇرلى ەلدەر تەڭ دارەجەدە وداق بولا المايدى. بۇل قاراپا