قازاق ادەبيەتىندە وزىندىك ۇنىمەن كەلىپ، قالام قارىمىن تانىتىپ، سۇبەلى دۇنيەلەرىن ۇسىنىپ ۇلگەرگەن اعا بۋىن جازۋشىلارىمىزدىڭ شىعارماشىلىق كەسكىن-كەلبەتىن اشاتىن ماقالالاردى بۇدان بىلاي ۇزبەي جاريالاپ تۇرماقپىز. «قالامگەر كەلبەتى» ايدارىمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، عالىم، بەلگىلى جازۋشى مۇحتار ماعاۋيءننىڭ شىعارماشىلىق ەڭبەگىنە توقتالعان ماقالانى وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز. ءبىر ەسكەرەتىن جاي: «قالامگەر كەلبەتى» ايدارىمەن بەرىلگەن قالامگەرلەر شىعارماسىن قازاق وقۋلىقتارىنا كىرگىزەتىن ۋاقىت جەتكەنىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى حالىققا ءبىلىم بەرۋ مينيسترلىگىنىڭ قۇلاعىنا التىن سىرعا دەپ ايتا كەتكىمىز كەلەدى. ءاسىلى جاپپاي ورتا ءبىلىم مىندەتتى ەلدە جازعىش كوپ، جازۋشى كەمدەۋ، ال شىن سۋرەتكەر ىلۋدە بىرەۋ عانا بولارى بار-اۋ. .

قالام ۇستاپ، كىتاپ جازعاننىڭ ءبارى ءا دەگەننەن ۇلىق شىعىپ، ۇلىلاردىڭ سانات-ساپىنا قوسىلىپ جاتسا، ول سول ادەبيەتتىڭ مىقتىلىعى ەمەس، بالاڭدىعى، بۋىنى بەكىپ بولماعاندىعىنىڭ بەلگىسى عانا. ويتكەنى، بايگەگە قوسىلعاننىڭ ءبارى ءبىرىنشى كەلە المايتىنى سياقتى، ادەبيەتتە دە بىرەۋ ىلگەرى، بىرەۋ كەيىن تۇرۋى زاڭدى: بۇل ادەبي سىيلىقتار مەن الۋان دارەجەلى اتاقتىڭ بەرىلۋىمەن ولشەنبەسە كەرەك، تالانتتىلار مەن دارىنسىزدار قاتار جۇرگەن ورتادا وسىلاي بولۋعا ءتيىس، ءتىپتى، ارىگە ۇڭىلسەك، جاراتىلىستىڭ ۋاقىت تەزىنەنوتكەن ءادىل زاڭى – تابيعي سۇرىپتاۋ دا وسىعان كەلىپ سايادى. جازۋشى ۇلتتىڭ ءۇنى، رۋحى، ءتىلى ەكەنىنە شاك كەلتىرۋ نامارتتىك، سونداي-اق، ءسوز ونەرىنىڭ حاس شەبەرى ۇلتتىق سانا مەن سەزىمنىڭ، پاراسات پەن ويدىڭ، دۇنيەتانىمنىڭ ماتەريالانعانكورىنىسى دە: سەزىمتال حالىقتان سەزىمتال جازۋشى، سۇلۋلىققا قۇشتار ۇلتتان ەستەتيكالىق تالعامى بيىك، جانى سۇلۋ شايىر تۋماي تۇرماق ەمەس، توقسان اۋىز ءسوزدى ءبىر لەپپەن تۇيىندەپ تاستار قازاقى مىنەزىمىزگە جۇگىنسەك: «قانىنا تارتپاعاننىڭ قارى سىنسىن». الەمدىك ادەبيەت وليمپىنە كوتەرىلۋ، جۇمىر جەردى مەكەندەگەن بارشا حالىقتار، ۇلتتار مەن ۇلىستارعا تەڭدەي سۇيىكتى جازۋشى بولۋ قيىن جانە ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ پەشەنەسىنە جازىلماعان، ءبىراق جەكە ۇلت جازۋشىسى بولۋ قالامىنان تۋعان قاي-قاي شى عارماسىنان سول ۇلتقا عانا ءتان دۇنيەتانىمى، زەردە، ءدىل مەن ءدىن، يمانى مەن يلانارى، ياكي ۇلتتىق بوياۋ، پسيحولوگيا، حاراكتەر، وي جۇيەسى مەن جۇرەكتەگى سەزىمى سامال جەلدەي ەسىپ قويا بەرەر قالامگەر بولۋ ودان دا قيىن، مۇلدەم اۋىر.

مۇنى الەمدەگى ادەبيەت كوريفەيلەرىنىڭ ءبارى دە كۇمانسىز مويىنداعان. قولداعى التىندى قادىرلەمەيتىن قازاقى مىنەزىمىز، قوڭىر ادەتىمىز بولماسا، قازاق قالامگەرلەرى اراسىندا قاي ادەبيەتتىڭ دە اسپانىندا تەمىرقازىق جۇلدىزداي جارقىراۋعا قابىلەتى جەتەر، باق-تالايىمدى بيىكتەتتىڭ دەر تالانتتىلار از بولماعان، ارعى-بەرگى الىپتارىمىزدى ساناماعاننىڭ وزىندە ونداي ءسوزى اسىل، كوكىرەگى قۇمبىل جازۋشىلار ادەبيەتىمىزدە ءقازىر دە بار: الايدا، تازا ۇلتتىق مىنەزدى جازۋشى كىم دەگەن ساۋالعا جاۋتاڭداپ جاۋاپ ىزدەر بولساق، وندا اۋەلگىلەردىڭ ءبىرى بولىپ ءتىل ۇشىنا بەلگىلى جازۋشى مۇحتار ماعاۋين ەسىمى ەرىكسىز ورالارى حاق. دۇمشەلىك پەن دىنسىزدىك سانانىڭ سورىن سوپاق استاۋداي قىلىپ بۋعان بۇقپانتاي قوعامدا كەز كەلگەن ءىلىم (ماتەرياليستىك ديالەكتيكامىزدان تىسقارى تۇماندىقتاردا جاتقان تىلسىم دۇنيەلەردەن دە جۇمبا، قورقىنىشتى كورىنەتىن، اسىرەسە ءىىى عاسىردا تاياۋ شىعىستا پايدا بولعان مانيحەيلىك دۋاليزم (مانيحەيستۆو) مۇلدەم جات ەدى.

ءبىر عاجابى، وسى مانيحەيلىك ءىلىمنىڭ ءتىنى، التىن ارقاۋى ءوزىمىز كۇنىنە سان قايتالايتىن ۇيرەنشىكتى نارسەلەر، ياكي ول ءىلىمنىڭ، مەيلى ءدىني اعىم اق بولسىن نەگىزى بويىنشا دۇنيەنىڭ (جاراتىلىستىڭ) وزەگى نۇر مەن تۇنەكتىڭ، جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ بىتىسپەس كۇرەسىنەن تۇرادى. ال جاقسىلىق پەن جاماندىق، نۇر مەن تۇنەك، سەزىم مەن دۇلەي كۇش، ادالدىق پەن ارامدىق، يمان مەن يمانسىزدىقتىڭ ىقىلىم زامانادان، دۇنيە العاش جاراتىلعان قاسيەتتى ساتتەن بەرگى تىنىمسىز كۇرەسى دە ادەبيەتتىڭ ماڭگىلىك نەگىزدەرى ەكەنى راس ەمەس پە. ادام مەن ديۋ، شايتان مەن پەرىشتەنىڭ بىتىسپەس پاراساتى دا ادامزات قاشاندا ادالدىق، سۇلۋلىقتىڭ، التىن كورسە جولدان تايماس پەرىشتەنىڭ، راحمان نۇرىنىڭ جەڭىسكە جەتەتىنىنە ۇمىتتەنىپ جانە سەنىپ وتەدى ءپاني جالعاننان. سوندىقتان دا دوستويەۆسكيي كەزىندە: «الەمدى قۇتقاراتىن سۇلۋلىق!» – دەگەن. وسىنشاما قازىمىرلانا قازبالاي سويلەۋىمىزدىڭ دە سەبەبى بار: م.ماعاۋين 1991 جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان جارىق كورگەن «عاسىرلار بەدەرى» اتتى ادەبي زەرتتەۋلەرى جيناقتالىپ باسىلعان كىتابىندا وقىرماندارىنا دۇعاي سالەم جولداي وتىرىپ، ەڭ ءبىرىنشى سويلەمىن: «ادەبيەت تابالدىرىعىن اتتار-اتتاماستا-اق مەنىڭ الدىمدا ەكى ايىرىق جول تۇرىپتى: ءبىرى – كوركەم پروزا، ءبىرى ادەبيەتتانۋ ەكەن» دەي كەلىپ، «ايتسە دە مەن ءجاميعاتقا ەڭ الدىمەن ادەبيەت تاريحشىسىرەتىندە تانىلدىم»، – دەپ اقيقات شىندىعىن، كەلە-كەلە ادەبيەتكە ءبىرجولا بەت العانىن ەسكەرتىپ وتەدى. عىلىمي زەرتتەۋلەرمەن قاتارلاس قالامىنان تۋىنداپ جاتقان اڭگىمە، پوۆەستەر بولاشاق «الاساپىراننىڭ» ۋاقىتتان وزعان ەلەسى ەكەنىن، جازا الماي جاتقان باسقا دا شىعارمالار سۇلباسىنىڭ كوڭىلدە تۇرعانىن دا جاسىرمايدى. 1965 جىلى جازىلىپ ءبىتىپ، جەكەلەگەن ماقالالار تۇرىندە باسپاسوزدە جاريالانعان، اقىرى جيناق بولىپ بىرىكتىرىلىپ، «قوبىز سارىنى» دەگەن اتپەن 1968 جىلى ءباسپاجۇزىن كورگەن زەرتتەۋلەرى ارقىلى قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن تورت-بەس عاسىر ارىگە جەتەلەگەن، ءورىمتال كۇنىندە-اق دەگەنى العىس، ال قارا دەگەنى. . قارعىستان جامان بەدەلدى عالىم اعالارىنىڭ الدىندا باتىلدىق، تاباندىلىق، ءبىلىمپازدىق تانىتقان جاس عالىمنىڭ ەسكى سوراپ، ءبىر سوقپاقتى شيىرلاپ، شاڭىن شىعارعان، سويتەسويتە ءوزى مەشەل بولۋعا اينالعان ادەبيەتتانۋ عىلىمىنا جاڭا، قىزۋ قان قۇيعان (ريەۆوليۋسيا جاساعان دەسەك تە سيىمدى) جاننىڭ كوركەم پروزانى تاڭداپ الۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس. بۇل شەشىمنىڭ تۇبىندە تالاي ۇيقىسىز تۇندەر مەن كىرپىك ايقاسپاعان تاڭداردا بەكىنگەن توقتام جاتقانى اقيقات.

زادى، قالامگەر جانىنىڭ سۇلۋلىققا، سىرشىلدىققا دەگەن قۇشتارلىعى وسىعان جەتەلەگەن. قۇمار اڭسارلى كوڭىلدىڭ شامىرقانعان شاقتارىنداعى بايلامى بۇل. ادەبيەتتانۋ عىلىمىن كەمسىتكەنىمىز ەمەس، ءبىراق اتالمىش قاسيەتتى ۇعىمداردى (اۆتوردىڭ جان-دۇنيەسىن) جەتكىزۋگە اكادەميالىق عىلىمنىڭ قارىمى جەتە بەرمەسى ءشۇباسىز، ال سۇلۋلىق پەن سىرشىلدىق استاسسا، ءبىلىم مەن بىلىكتىلىك قولتىعىنان دەمەپ، تۋما تالانت جەبەسە جازۋشى قالامىنا پەرىشتە قاناتى بىتەرىنە شاك جوق. اۋىل شارۋاشىلىعى، مال، ەگىن، كوكونىس شارۋاشىلىعى، قار توقتاتۋ مەن ءشوپ شابۋ ناۋقانى، باقتاشىلار مەن بالىقشىلار، بولات قورىتۋشىلار مەن مەحانيزاتورلار، الىپ زاۋىتتاردىڭ قۇرىلىسى مەن كانالداردىڭ قازىلۋى، ت.ب. جايىندا زاكازبەن كىرپىش كىتاپتار، توم-توم روماندار (سىنشىلارىمىز «بۇگىنگى كۇن تالابىنا ساي تۋىندى» دەپ ماقتاۋعا ماشىقتانعان) توقتاۋسىز جازىلىپ، باسپادان توپىرلاپ شىعىپ جاتقان كولپال كەزەڭدە م.ماعاۋين ورتالىق كوميتەتتىڭ تالاپ ەتۋىمەن باسپالار الدىن-الا جوسپارعا ەنگىزىپ قوياتىن تاقىرىپتارعا قالام تارتىپ كورمەگەن ەكەن. قالامگەرلىك، ازاماتتىق ار-وجدانى جىبەرمەگەن! ءبىر عاجابى، جالعىز م.ماعاۋين عانا ەمەس، بەلگىلى كوسەمسوز شەبەرلەرى، تالانتتى جازۋشىلارىمىز مۇنداي كونيۋنكتۋرالىق تاقىرىپتارعا قالام تارتۋدان بويىن تازا ۇستاعان، سوندىقتان دا پارتيالىق پلەنۋمداردا ادەبيەتىمىزدىڭ ساياسيلىعى، يدەيالىعى ءجيى قارالىپ، ءتۇرلى قاۋلى-قارارلار قابىلدانۋمەن بولعان-دى، ياعني دارىنسىزدار جازعان الگىندەي شىعارمالار پارتيا فۋنكسيونەرلەرىن دە قاناعاتتاندىرا الماسا كەرەك. ونىڭ ەسەسىنە م.ماعاۋين كوبىنە ادەبي جۋرنالداردا («جالىن»، «جۇلدىز») جارىق كورگەن «نارقىزىل»، «شاحان شەرى»، «تازىنىڭ ءولىمى» سەكىلدى پوۆەستەرىمەن وقىرمان قاۋىمدى ءتانتى ەتىپ، قالىڭ كوپشىلىكتىڭ سۇيىكتى قالامگەرىنە اينالدى. ايتقانداي، سول ءبىر جىلداردا ەل ىشىندە جۇرت ءوزىنىڭ بۇت ارتار قوي تورىسى مەن ەكى ۇرساڭ ءبىر باسپايتىن تۋلاق تۇعىرلارىنا نارقىزىل، شيمويىن دەپ ات قويۋعا ۇيرەنىپ العان-دى. مۇنىڭ ءوزى دە حالىقىتىڭ قالامگەرگە بىلدىرگەن پەيىلى، ريزاشىلىعى، ىستىق ىقىلاسى ەكەن-اۋ. ءوز پوۆەستەرىندە قالامگەر اۋەلدەن-اق قازاق حالقىنىڭ وتكەن ومىرىنەن العان كورىنىستەردى، ادەت-عۇرپى مەن ءسالت-داستۇرىن جازۋعا دەن قويىپ، ەتنوگرافيالىق سۋرەتتەمەلەر جاساۋعا باعىت الدى. ءبىرشاما كۇش جۇمسالىپ، كوپ تەر توگىلىپ جازىلعان، ادەبيەت سۇيەر قاۋىم ەكىۇداي قابىلداعان «كوك مۇنار» رومانىنىڭ ءوزى دە قازاق حالقىنىڭ وتكەن تاريحىنا ارنالار تۋىندىلارعا جەتەلەر باسپالداق، سپورت تىلىمەن ايتساق «قان قىزدىرۋ» ەدى. ەڭ قىزىعى، سول جازۋشىنىڭ الگىندەي ءاربىر پوۆەسىنەن سوڭاق وعان ەلىكتەۋشىلەر جاڭبىردان سوڭعى ساڭىراۋقۇلاقتاي ءدۇر ەتىپ، اتالمىش تاقىرىپقا قالام سىلتەۋشىلەر كوبەيە كەتەتىن: «نارقىزىلدان» سوڭ جوپەلدەمەدە بايگە اتتارى تۋرالى تالايتالاي اڭگىمە، پوۆەستەر جازىلىپ تاستالدى. «تازىنىڭ ولىمىنەن» كەيىن ىلە-شالا ءبىرشاما ۋاقىت بويى تازىلار مەن دۇرەگەيلەر، توبەتتەر مەن وۆچاركالار قازاق ادەبيەتى بەتىنە باسقا جانجانۋاردى جولاتپاي قويعانى بار. كەزىندە ادەبي سىيلىقتى يەلەنگەن «ءبىر اتانىڭ بالالارى» پوۆەسى ادەبيەتىمىز ءۇشىن تىڭ قۇبىلىس بولعانى، تەرەڭ ءىز قالدىرعانى تاعى دا راس. قوعامىمىز دەموكراتيانى شامشىراق ەتكەن، جاريالىلىق ومىرىمىزگە دەندەپ ەنە باستاعان سوڭعى جىلداردا جۇرتشىلىق اسىرەسە قازاق زيالىلارى بار پالە-جالانى، جاماندىق اتاۋلىنى توتاليتارلىق جۇيە، توقىراۋعا جاۋىپ، تيتىمدەي وزىق وي ۇشقىنىنا، باتىل، تىڭ پىكىرگە جول بەرمەگەن قاتال سەنزۋرانىڭ ءىشىن كەپتىرە ايىپتاۋعا ماشىقتانىپ الدى، الايدا وسىنداي كەزدىڭ وزىندە ءبىلىمدى، بىلىكتى ادام باتىلدىق كورسەتەرىن تاعى دا م.ماعاۋين قاپىسىز دالەلدەپ بەرگەندەي بولعان. جۇرت ۇلى شاكارىمنىڭ اتىن اتاۋعا قورقىپ، جالتاقتىق تانىتقان تۇستا ول لەنينگرادتا ورىسشا باسىلعان كىتاپقا اقىن ولەڭدەرىن ەنگىزىپ تە ۇلگەردى. ال سويتكەن عۇلاما اقىنىمىزدىڭ ولەڭدەرىنە قازاق جۇرتشىلىعىنىڭ قولى ون جىلدان استام ۋاقىتتان سوڭ، جاپپاي شۋىلداپ ءجۇرىپ ارەڭ جەتتى. ەندەشە، قالامگەر باقىتى دەگەنىمىزدىڭ ءوزى دە وسى شىعار!

راس، قولىنا قالام ۇستاعاننىڭ تاريحتا قالعىسى كەلمەيتىنى كەم، وسىنداي ۇمتىلىس، تاباندىلىق بولماسا ادامزات ءالى كۇنگە ءوزى باياعىدا باۋىر باسقان تاس ۇڭگەردەن شىقپاس تا ەدى. ءبىراق م.ماعاۋين ءوزىمىز جوعارىدا اتاپ وتكەن، شامامىز كەلگەنشە سۇلبالاندىرعان ەڭبەكتەرىمەن-اق ادەبيەتىمىزدىڭ تاريحىندا قالعانى داۋسىز ەمەس پە. ايتپەسە، 1971 جىلى باسپا ءجۇزىن كورىپ، تۇتاس ۇرپاق ءتالىم العان، قولىنان تاستاماس اۋەس كىتابىنا اينالعان «الداسپاننىڭ» ءوزى-اق ءبىر ادامنىڭ تاقياسىنا تار كەلمەس ەدى عوي. سويتە تۇرا جازۋشى جانى باراقات تاپپايتىنى، بولدىم-تولدىم دەمەيتىنى قالاي؟ نەندەي سيقىر ونى اربايتىن؟ ءسوز ونەرىنىڭ قۇدىرەتى، ءمولدىر مۋزانىڭ سيقىرى-اۋ قالامگەر جانىنا جاي تاپتىرمايتىن دەگەن ويعا ەرىكسىز ات باسىن تىرەيسىز. «باردىڭ باعاسى» اتتى ماقالاسىندا م.ماعاۋين:«. .قولجازبانى ازىرلەۋگە قاتىناسقان، اتاۋلى دارەجەلەرى: اتاقمانسابى زور باسقا دا اعايىندارىمىزدىڭ ەڭبەكسىز، وڭاي عىلىم، تەگىن ولجا تاپپاق بولعان، اقىلعا سىيىمسىز ارەكەتىنە قاتتى تاڭىرقادىق، بۇدان ون بەس-جيىرما جىل بۇرىن اشىلعان، جاريالانعان، عىلىم مويىنداعان، جالپى جۇرت قابىلداعان ماسەلەلەردى، دەرەكتەردى، بايلامداردى، جاڭالىقتاردى وزىنىكى ەتىپ كورسەتپەك اڭعالدىعىنا امالسىز كۇلدىك. عالىم اتىنا ءسوز كەلتىرەر، جالپى، مادەنيەتتى ادام اتاۋلى ءۇشىن ابەس ىستەرىنە قاتتى قىنجىلدىق»، – دەپ اشىنا جازدى. عىلىمدا وزىنە، وزگەگە دە قاتال تالاپ قويعىش قالامگەر ادەبيەتتە دە سول قالىپ مىنەزىنەن اينىعان ەمەس جانە يمانعا قاس وتىرىك پەن جالعانعا بوي شالدىرعان تۇسى جوق. اسىرەسە وزىنە دەگەن تالابى تىم جوعارى. پاراساتتى ادەبيەت وكىلىنىڭ باسقالاي بولۋعا قۇقى دا جوق، ويتكەنى، كورىپ، ءبىلىپ تۇرىپ ۇندەمەيتىنىمىز بولماسا، ديلەتانتيزم بىلىمسىزدىكتەن، كومپيلياسيا ورەسىزدىكتەن تۋىندايتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى «بيدايدىڭ بارار جەرى –ديىرمەن» سەكىلدى، بىلىمسىزدىك پەن ورەسىزدىكتىڭ توقايلاسار نۇكتەسى – ناداندىق. مىنە، وسىلايشا ىشتەي شيرىعۋ، مازاسىزدىق، ىزدەنۋ ۇستىنە ىزدەنۋدىڭ ءتۇيىنى – ءبىلىمدارلىق جازۋشىنىڭ جۇلدىزىن ادەبيەت كوگىندە جارقىراتتى. ارينە، ءاربىر حاس قالامگەردىڭ جۇلدىزدى ءساتى بولاتىنى سەكىلدى م.ءماعاۋيننىڭ جۇلدىزى جارقىراعان تۇس – «الاساپىران» تاريحي رومانى دۇنيەگە كەلگەن شاق ەدى. «الاساپىران» – تاريحي روماندار ونشا تاڭسىق ەمەس قازاق ادەبيەتىندە تىڭ قۇبىلىس، جاڭا اعىس-اعىم بولعانىن ءدال ءقازىر يمەنباي ايتۋعا بولادى جانە بۇل جالعان ماداق، قولدان جاسالعان قولپاش ەمەس: رومان وراز-مۇحاممەد سىندى ابزال دا اياۋلى ەردىڭ تەنتىرەگەن تىرلىگىنىڭ بايانسىز جولىن، باسىن تاسقا دا، تاۋعا دا ۇرىپ تاۋانى شاعىلعان ازاماتتىڭ وتىز توعىز جىلدىق عۇمىرناماسى، نە تىندىرىپ، نەنى ويعا العانىن تىزبەلەۋ ەمەس، تاريحي جاعدايعا بايلانىستى جۇمىر جەردىڭ ۇستىندە قاتار، قويان-قولتىق مەكەندەۋگە تاعدىر جازعان حالىقتاردىڭ، اسىرەسە دامۋ ساتىسىنىڭ تومەنگى باسپالداعىندا تۇرعان سانىاز، قارىمى كەڭ حالىقتاردىڭ تراگەدياسى، قانسوقتا تاعدىرى تۋرالى. دۇربەلەڭ، بۇلعاقتى زامانادا تۇيىقتان شىعار جول تاپپاي توسىلعان اقىلدى، ويلى ازاماتتاردىڭ، جاپان تۇزدە جورا-جولداسسىز جالعىز جورتقان جويداسىز ەرلەردىڭ مۇڭ-قايسىعى حاقىندا. بۇل زامانا انارحياسىنىڭ عانا ەمەس، بۇرىنعىدان بەزىنۋگە بەل بۋعان، ءبىر-اق تۇيىقتان شىعار جول، تيتتەي ساڭىلاۋ جاپپاي سانسىراعان ادامدار جان-دۇنيەسىنىڭ دە انارحياعا ۇرىنعان كەزەڭى. مىنە، ءدال وسىنداي ادام جانىنىڭ انارحياسى كەزەڭىن «شەگىرەن بىلعارى» رومانىندا بالزاك تا ادەمىلەپ اشىپ كورسەتكەن ەدى عوي. «شەگىرەن بىلعارى» رومانىنىڭ باس كەيىپكەرى رافاەل دە ۆالەنتين تۇمار-شەگىنەن ويعا العانىن بىردەن ورىندايتىن، سول بىلعارىعا سانسكريت تىلىندە ءۇشبۇرىشتانا تىزبەلەنگەن:

ماعان يە بولىپ، سەن بارىنە دە يەلىك ەتەسىڭ.

ءبىراق سەنىڭ ءومىرىڭ مەنىڭ قۇزىرىمدا بولادى.

بۇل جاراتقانعا جاق، قالاۋ ءبىلدىر – قالعانىڭنىڭ ءبارى ورىندالادى. ءبىراق قالاۋىڭدى ومىرىڭمەن سالعاستىر، ءومىرىڭ – مەندە. قالاۋ بىلدىرگەن سايىن ءوز كۇندەرىڭ سەكىلدى ازايا تۇسەمىن، ماعان يە بولعىڭ كەلە مە؟

ال، ءتاڭىرى ساعان قۇلاق اسادى. وسىلاي بولسىن! – دەگەن سوزدەر جازىلعان، «الاساپىران» رومانىنىڭ باس كەيىپكەرى وراز-مۇحاممەد تە اۋمالى-توكپەلى بەيقۇت كەزەڭدە وسىنداي شەگىرەن بىلعارىعا يە بولعان رافاەل سىندى جان نەمەسە قۇتىداعى جىندى شىعارىپ العان ءمۇساپىر. ءيا، شىعاي حاننىڭ نەمەرەسى، اعاسى التى الاشتىڭ قازاق پەن قالماق جۇرتىنىڭ حانى – تاۋەكەل، ءوزى تاق مۇراگەرى – قالعا ءورىمتال وراز-مۇحاممەدتىڭ تاڭىرىگە شۇكىرلىك ەتپەس ءجونى جوق، ءبىراق جاس سۇلتاننىڭ پەشەنەسىنە جازىلعان قارعىس تاڭباسى – تاعدىردىڭ اۋىر تاڭباسى بار ىسپەتتى. ول تاعدىر تاڭباسى وراز-مۇحاممەدتىڭ جەكە باسىنا ەمەس، ۋاقىتقا قاتىستى ەدى. قالاي دەسەك تە، ادام ءوز ۋاقىتىنىڭ جەمىسى عانا ەمەس، ق ۇلى دا. رومان دا «تاريحتىڭ توعىز ءجۇز توقسان التىنشى تىشقان جىلى ناۋرىز تۋىپ، قار سوگىلگەن» ياكي گريگوريان كۇنتىزبەسى بويىنشا 1588 جىلى سايرامدا شاقىرىلعان توتەنشە قۇرىلتاي كۇنى كەشە عانا اتى اڭىزعا اينالعان، ەرلىگىنە قالىڭ ەل سۇيسىنگەن ۇزىن وقتى وندان سۇلتاننىڭ بالاسى، جاس ۇلاننىڭ ومىرىنە تىكەلەي قاتىسى بولماۋعا ءتيىستى دە ەدى، ال ويلانىپ قاراساق، تاريحي كەزەڭدە دۇنيەگە كەلگەندەردىڭ (رومان كەيىپكەرلەرىنىڭ كوبى) تراگەدياسى وسى تۇستان باستالعان. وسى رەتتە ازداپ تاريحقا جۇگىنۋگە تۋرا كەلەدى. ىرگەسىن شىڭعىس حان قالاپ، باتۋ بەكىتكەن، ءۇش عاسىرداي جارتى الەمدى ەن جايلاپ، وزگەلەردى كوجەكتەي دىرىلدەتكەن ۇلى يمپەريا التىن وردانىڭ حV عاسىرورتاسىنداكوبەسى سوگىلىپ،ىرگەسىىدىراي باستادى. 1456 جىلى شۋ بويىندا تاريحتاعى العاشقى قازاق حاندىعى (ۇلتتىق مەملەكەت رەتىندە) قۇرىلعانى بەلگىلى، ناتيجەسىندە تۇتاس ۇلت رەتىندە قازاق حالقى تاريح ساحناسىنا شىقتى. «دەشتى قىپشاقتىڭ بۇل كەزدەگى ءامىرشىسى ءابىلحايىر حان ەدى. ءابىلحايىر حان جوشى اۋلەتىنەن تاراعان سۇلتاندارعا كوپ تەپەرىش كورسەتتى، سوندىقتان ولاردىڭ ەكەۋi – جانىبەك حان مەن كەرەي حان موعولستانعا اۋىپ كەتتى. يسا-بۇعا حان ولاردى مەيماندوستىقپەن قابىلداپ، يەلىكتەرىنە موعولستاننىڭ باتىس بولىگىندەگى شۋ، قوزى-باسى دەگەن جەرلەردى ءبولىپ بەردى»، – دەپ جازدى اتاقتى تاريحشى مۇحامەد قايدار. ارادا ءبىر جارىم عاسىرعا جەتەر-جەتپەس ۋاقىتتا كەڭ بايتاق دالانى باۋىرىنا باسىپ جاتقان قازاق جۇرتىنىڭ باسىنا ءقاۋىپ بۇلتى ۇيىرىلە باستاعان. سىر بوينىداعى وتىز قالا بۇحار حانى ابدوللانىڭ قانجىعاسىندا كەتتى، جىعاسى قيسايا باستاعان جۇرت جايىقتان اسىپ، ەدىل بويىنا ەمىنگەن قايران قونىستان قاپيادا تاعى ايىرىلدى. ەلدىڭ ەلدىگى، ەردىڭ باقتالايى سىنعا تۇسكەن اسا اۋىر دۇربەلەڭ شاق. ىرگەدەن ءابجىلانداي باس كوتەرىپ، قۋاتى ارتا تۇسكەن ورىس مەملەكەتىنىڭ جاۋلاۋشىلارى سىناپتاي سىرعىپ، توعاننان قاشقان سۋداي جىلىستاپ، اقىرى ىبىر-سىبىرگە جەتكەن. ەرلىگى بولعانمەن، وت اۋىز قارۋعا قارسى دارمەنسىز كوشىم حان ورداسى ويران-توپىر. مىنە وسىنىڭ ءبارىن پايمىداعان، باتىرلىعىنا اقىلى مەن جۇرتتان اسقان زەرەكتىگى ساي تاۋەكەلقۇرىلتايعاجاڭا،دارگەيىندەگىلەرگە مۇلدەم توسىن وي تاساتاعان: «. . ءبىراق قان تىلەپ تۋاتىن حالىق بولماسا كەرەك. توڭىرەكتەگى دۇشپاندارىڭا قارا. وزدەرىڭدەي ادام. مەنىڭ ويىمشا، ورىس تا وسى وزىمىزدەي ادام. باتىرعا دا جان كەرەك دەيدى. قانشالىقتى بولسا دا ءوزى تىلەنىپ جاۋ ىزدەمەس. سەنىڭ ءجۇزىڭ ولسە، ونىڭ ءبىرى ولەر. جانىن تاستاي الماي جاتقان كىم بار. ءبىز ءبىز بىلمەيمىز. بىلۋگە تالپىنبادىق. ال ولار سەنى بىلگىسى كەلەدى». جاسى ۇلكەن، ويى كەمەل حان كورشىڭدى زەرتتە، ءبىل ۇق، بىلۋگە تالپىن دەگەن. جالپى جۇرتقا ايتىلعان كەڭەس بولعانىمەن تۋرا وراز-مۇحامەدكە ارناپ ايتىلعان اقىلداي. كوك وردا حاندارىنىڭ اتاجۇرتى سارىارقا بيلىگىنە كوشكەن وراز-مۇحاممەد قاراتاۋدىڭ بوكتەرىنەن قوزعالعان كوشتى باستاپ، سوناۋ كوگىلدىر داريا – ەرتىسكە دەيىن جولدى ءجۇرىپ وتەدى. ەرتە كوكتەمەدە الىس جولعا اتتانعان ەلدىڭ ءقۋانىش-سۇيىنىشى دە، قايعى-مۇڭى دا، كوشپەندى ءۇشىن بار دۋمان، مەرەكەدەن ارتىق كوشتىڭ قىزىعى دا جەتەرلىك. «قىزىل يزەن، بۋرىل بەتەگە، بوز سەلەۋ – ءبىرتۇتاس جاسىل شالعىنمەن الماستى. كوز كورىم توڭىرەك قىزعالداقپەن البىراي قۇلپىرىپ، سارعالداق، قىرمىزى، قوڭىراۋ گۇلدەرىمەن تەڭبىلدەنە تۇرلەنگەن ماساتى كىلەم جامىلدى. جاعاسى جاسىل قۇراق، جيەگى قامىستى، قوعالى، ايناداي دوڭگەلەك كولدەر كورىنە باستادى. اسپان دا شەكسىز كەڭىپ، بوياۋى قانىعا تۇسكەندەي. وسى دان اپتا بۇرىن سارى ساعىم بۇلدىراعان الىس كوكجيەك ءقازىر كوگىلجىم مۇنارعا بوككەن». ءيا، كوشتىڭ ءوز ساياساتى دا بار ەكەن: ول كۇرەڭ-كۇرەڭ، اۋىلاۋىل بولىپ دىتتەگەن جەرگە جىلجي بەرۋ ەمەس، ۇستانعان جەر ساياساتىنىڭ بىردەن ءبىر كورىنىسى دە. سونداي-اق قاراۋىنداعى حالىقتىڭ تۇرمىستىق احۋالى، الەۋمەتتىك جاعدايىمەن جەتە تانىسۋدىڭ دا ءبىر ءتاسىلى. كوش جولىندا وراز-مۇحاممەد ءوز حالقىمەن قايتا تانىسقانداي، جاڭا تابىسقانداي بولادى، ساياسي ماسەلەلەرگە ەش ءىشىنىڭ داۋ-شارىنا ارالاسىپ، اقىل توقتاتا باستايدى، كوشتىڭ ءاربىر كۇنى مۇنى ەسەيتە تۇسەدى. اسىرەسە، روماندا اۆتور قالامىنىڭ ايدارىنان ايرىقشا جەل ەسەتىن، وقىرمان جادىندا جاتتالىپ قالار ەپيزود بار. «كوشپەندىنىڭ لاشىعىندا» دەگەن تاراۋدا وراز-مۇحاممەد كوشتىڭ ەڭ سوڭىندا سۇيرەتىلىپ كەلە جاتقان جۇپىنى اۋىلعا بارادى، ىڭىرشىعى اينالعان جۇرتتى كورىپ، جانى كۇيزەلەدى. سوندا شيەتتەي بالا-شاعالى، ءبىر قولى شولاق توبەت ارباسىنا جەككەن جالعىز وگىزىن پىشاققا جىعىپ، جاس سۇلتاننىڭ الدىنا ادال اسىن قويادى. سۇلتانعا اس باتپايدى. ءوزى العاش كورگەن سۇرىقسىز ءومىر ورتاسىنداعى ادامداردىڭ تاعدىرى قابىرعاسىنا باتقاندىقتان. سوندا سۇلتان: «نە تىلەيسىڭ؟» دەيدى توبەتكە. قالاعانىن بەرمەك بولىپ شەشىپ تە قويعان. سوندا ءبىر سيىرى، جەتى ەشكىسى بار، ءۇيى قۇراۋ-قۇراۋ كوشپەندىنىڭ تىلەگى. . ءسوزدى رومانعا بەرەلىك:

 – «وندا. . ۇيات تا بولسا ايتايىن، – دەدى توبەت قينالا سويلەپ.

– ءۇيىمىز. . – ەكى قولىن جان-جاعىناجايىپ، وڭدى-سولدى بۇرىلدى.

– بىلايشا نە. . ەل قاتارلى بولعانىمەن، لايىق ەمەس، ونى سەزەم. . سوندا دا. . ەرتەڭ: «اسىن ءىشىپ، اياعىن تەۋىپ كەتىپتى» دەگەن ءسوز شىعىپ كەتەر. . قونىپ كەتىڭىز!.

– ءجون-اق، اۋىر بولسا دا، سۇلتان بۇل تىلەگىڭدى ورىندايدى! – دەدى ريزا بولعان بەسوبا». مۇنداي مارتتىك تەك قازاققا عانا ءتان شىعار. جانە بۇل بورىشتىڭ ەشتەڭەمەن كەلمەيتىنىن اي-شەشەك بەگىم ءدال پايىمداعان. اۋسار كورىنەتىن توبەتتىڭ ءوزى دە: «ونەر الدى – قىزىل ءتىل» دەپ، ءسوز قۇدىرەتىنە باس يگەن حالىقىتىڭ ءتول بالاسى ەكەنىن ءبىر عانا لەپەسپەن دالەلدەيدى. «سوندا دا. . ەرتەڭ: «اسىن ءىشىپ، اياعىن تەۋىپ كەتىپتى» دەگەن ءسوز شىعىپ جۇرەر» دەگەن ءبىر اۋىز لەبىزىمەن-اق سۇلتاندى ماقتامەن باۋىزداعانداي، ويتكەنى، اسىن ءىشىپ، ال اق كوڭىلدەن اتتاپ كەتۋ سۇلتان، جالعىز وعان عانا ەمەس، دالانىڭ ءاربىر ادامى ءۇشىن كەشىرىلمەس كۇنا. ابىرويسىزدىق. كەز-كەلگەن كوركەم شىعارمانىڭ زاتتىق قۇرىلىمى، ياعني، قالامگەر بەينەلەگەن الەم كەيپى – اۆتوردىڭ ادەبي ءتاسىلى مەن تالعامىنا، دۇنيەتانىمىنا، وي ورەسى، كوركەمدىك مۇراتىنا، يدەيالىق باعدارىنا تىكەلەي بايلانىستى. كوركەم ادەبيەتتىڭ نەگىزى – جاندى، ءتىرى ادام، ال شىنايى شىعارمادا زاتتىق بولمىستان، قورشاعان ورتادان تىسقارى ادام بولا الماسى حاق. ەندەشە شىعارماداعى زاتتىق الەم ارتىق اشەكەي دە، كەرەكسىز ۇستەمە بوياۋ دا ەمەس، كەيىپكەر تۇلعاسىن، اۆتور مۇراتىن ايقىندايتىن نەگىزگى بەلگىلەردىڭ ءبىرى. ەگەر كوركەم شىعارمانى ءبىرتۇتاس سيستەما رەتىندە قاراستىراتىن بولساق، ەڭ الدىمەن ونىڭ زاتتىق بولمىسىنىڭ نەگىزگى تۇرلەرى – پەيزاج، ينتەرەر، تۇرمىستىق رەاليالار جايىن، ولاردىڭ جاسالۋ جولدارى مەن وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن ءسوز ەتۋگە ءتيىسپىز.

م.ماعاۋين رومانىندا زاتتىق بولمىستى – پەيزاج، ينتەرەر، تۇرمىستىق، جاۋىنگەرلىك قۇرال-جابدىقتاردى سۋرەتتەۋگە، كەيىپكەر كەسكىندەمەلەرىن جاساۋعا مەيلىنشە مول ورىن بەرەدى جانە بۇل روماننىڭ كومپوزيسيالىق قۇرىلىمىنا، ءبىرتۇتاس ارحيتەكتونيكاسىنا بارىنشا ۇيلەسىپ، كىرىگىپ جاتىر. ءۇستىرت قاراعان جانعا اۆتور تابيعاتتى سۋرەتتەۋگە ورىنسىز كوپ ورىن بەرگەن (قانشاما تاماشا سۋرەتتەمەلەر ۇشىراسادى روماننىڭ ءون بويىندا) سەكىلدى كورىنۋى مۇمكىن، ءبىراق ونىڭ ءوزى دە اقتالعان: ويتكەنى رومان وقيعاسى وربىگەن كەز ادامداردىڭ تابيعات انادان الشاقتاماعان، ارا-جىگى اشىلماعان كەز ەكەنىن ۇمىتپاۋ ءلازىم، ياعني تابيعات – ادام، ادام – تابيعات تىزبەگى بىتە قايناسىپ جاتقان كەز. ۋاقىت تۇرعىسىنانجيىرما جىلدان استام مەزگىلدى، كەڭىستىك تۇرعىسىنان ۇلى دالا، ءىبىر-سىبىر، رەسەي جەرىندەگى وقيعالاردى مول قامتىعان، كەڭ تىنىستى، پانورامالىق بۇل رومان ون التىنشى عاسىردىڭ سوڭى، ون جەتىنشى عاسىردىڭ باسى، ياكي عاسىرلار توعىسقان ءتۇيىندى كەزەڭدى ءۇستىرت، جايداق شولىپ قانا وتپەيدى، وسى كەزەڭدەگى ساياسي احۋال، الەۋمەتتىك تۇرمىس، جاعدايدى قامتىپ، سول كەز فيلوسوفياسىمەن اركەز ۇندەسىپ، قاتار ءورىلىپ، ءوربىپ وتىرادى. رومان بولىمدەرىنىڭ «قازاق دالاسى»، «ءىبىر-سىبىر جۇرتى»، «ورىس ەلى»، «حان-كەرمەن»، «بۇلعاق» اتالۋى، سونداي-اق تاراۋلاردىڭ «كوش جولىندا»، «ەرۋدە»، «وردادا»، «كوشپەندىنىڭ لاشىعىندا»، «ارقاداعى اڭشىلىق»، «بازاردا»، «ساياتتا»، تاعى باسقالاي حابارلامالىق تۇردە اتالۋى دا كەزدەيسوقتىق ەمەس، اۆتور ويىنىڭ ناقتى كورىنىس تابۋىنىڭ سيپاتى. اۆتور ءار ءبولىم، تاراۋ سايىن ءوز وقىرمانىن وسى ناۋ بەيمالىم، اسىرەسە قازاق وقىرماندارىنا كۇڭگىرت عاسىر قويناۋىنا جەتەلەپ، سول كەز ادامدارىنىڭ ءسالت-داستۇر، ادەتعۇرىپ، دۇنيەتانىم، ماقسات-مۇراتىمەن، تەرەڭىرەك تانىستىرۋدى ماقسات ەتكەندەي. وسى ۇلتتىق، جەرگىلىكتى كولوريت روماندا دەكوراسيا مىندەتىن عانا اتقاراتىنىن، ەسەسىنە شىعارمانىڭ نەگىزگى ءتۇيىنى قايتالانباس، دارا تۇلعالاردى، قوعامدا وزىندىك ەرەكشە ورنى بار، ءتۇرلى الەۋمەتتىك كاتەگوريالاردى (حان، پاتشا، باس ءۋازىر، الامان، وتومان، ۆويەۆودا. سترەلەس، ساۋداگەر، تۇرمەشى، ت.ب.) كورسەتەتىن بەينەلەردى سومداپ شىعۋ ءۇشىن قاجەتتى ءتاسىل عانا ەكەنىن ۇمىتپالىق.

ارينە، مۇنداي ءتاسىل الەم ادەبيەتىندە بۇرىننان بار: ۆالتەر سكوتت ءوزىنىڭ «ۋيەۆەرلي» جانە باسقا كوپتەگەن روماندارىندا دا وسىعان جۇگىنگەن. ءتىپتى، قازاق ادەبيەتىنىڭ ۇلى كلاسسيگى مۇحتار اۋەزوۆ سالىپ كەتكەن نۇسقا دا كوز الدىمىزدا ەمەس پە. ايتقانداي، «اباي جولى» ەپوپەياسىندا ادام جۇرەگىن شىمىرلاتار ءبىر ەپيزود بار. تالاي ءومىر بەلەسىن وتكەرگەن اباي جەر ورتا جاستان اسىپ بارىپ، ەرەكشە ءبىر ىقىلاسپەن دەن قويىپ، كەڭ-بايتاق دالاعا، تاۋ جوتالارى مەن قىرات-قىرقالارعا كوز جىبەرەدى. اۋەزوۆ كۇننىڭ باتۋىن، ءجۇزىن مۇنار تارتقان مەزگىل قۇبىلىسىن كەيىپكەر ءومىرىنىڭ دە باتىپ، بارا جاتقان شاعىمەن ساباقتاستىرا، سالىستىرا العان «قاتپارلى قالىڭ ادىرلارداعى كەش كولەڭكەسى ءومىر كوشىندەي سەزىلەدى. سالقىنداپ، قاراۋىتا ءتۇسىپ، ءوتىپ كەتكەن اۋىر داۋرەندەي، سول قازالى اۋىر كۇندەر ءىزىن ساقتاعانداي. تەك قانا سۋىق ءتۇستى وگەيلىك، نارسىزدىك ولىمگە بەيىم سۋىق كۇيلەر تانىتادى». ءداپ وسىنداي كۇي وراز-مۇحامەدتىڭ باسىندا دا بار (ءبىز بۇل ءسوزدى ادەبي ءداستۇر جالعاستىعى تۇرعىسىنان ايتىپ وتىرمىز). ول قىرىم بەتتەگى بارلىق ورىس اسكەرلەرىنىڭ باس قولباسشىسى بولىپ تاعايىندالادى. سوندا ءوزى تۋىپ-وسكەن، ەن جايلاعان ساقارادان اۋمايتىن قيان دالا شەتىنە كەلىپ تۇرۋدى ادەتىنە اينالدىرادى. كەلمەي، كورمەي تۇرا المايتىن. «جەل ۇشىرعان تۇبىتتەي جەڭىل اقشا بۇلتتار قالقىعان تۇڭعيىق اسپان قىران بۇركىتتىڭ قاناتى تالار كەڭ دالامەن استاسقان تۇستا – الىس، الىستاعى كوزبەن بولجال ەمەس، ويمەن تولعاپ اڭدالار كوكجيەكتە تولقىنا تارتىپ، ۇزىلە بۇلدىراعان سۇر ساعىم وينايدى. كەش ءجۇرىپ، ءتۇن اسىپ قاسىنا جەتسەڭ، قولمەن ۇستاپ كورۋگە ەركەلەنە شومىپ، ەمىرەنە جۇتۋعا بولارداي، ءبىراق جەتكىزبەيدى. ول ساعىمنان ارى تاعى ءبىر ساعىم بار. ودان ارى. .»

ءيا، ودان ارى اۆتور اشىپ ايتپايدى، كەيىپكەردىڭ دە ويمەن شولۋعاەرىك-جىگەرىجەتپەي، سەزىمىناۋىزدىقتاپۇستايدى.ويتكەنى ول وتكەنىن ۇمىتۋعا ءتيىس! ال ودان ارى. . وراز-مۇحاممەدتىڭ كىندىك كەسىپ، كىر جۋعان ەلى جاتىر ەدى. ءازازىل، مايموڭكە سوزگە سەنىپ، ورىس بەكىنىسىنە اڭعالدىقتان قارۋىن تاستاپ كىرگەن، ءسويتىپ سوڭىنداعى ءجۇز الامانىن قاپىلىستا جاۋ وپاسىزدىقپەن قىرىپ، اقىرى مۇنى بوداندىقتان قۇتقارامىز دەپ تومان بي مەن قابان باتىردىڭ باسى كەتكەن وراز-مۇحامەد قالعان ومىرىندە ءوزىن باسقاشا تاعدىر كۇتىپ تۇر دەپ ويلاماعان دا: «قۇلدىق! قۇلدىق! تەك قانا قۇلدىق!

راس، الدىندا تاڭداۋ بار. قۇلدىقتان قۇتقارار، ازاتتىقتا جەتكىزەر. ول – ءولىم. .» كوپ ۇزاماي ورىس پاتشاسىنىڭ دارگەيىنە باس ۇرعان وراز مۇحاممەد جاڭا بيلەۋشىگە قىزمەت ەتۋگە كىرىسەدى. ءوز ەركىمەن. ءتىپتى، ارىگە سالساق «تورەدە وتان جوق» ەكەنىن دالەلدەگەندەي دە بولادى ونىڭ ىس-ارەكەتى، ويلاۋ جۇيەسى. كۇشتى بوكسەسىمەن ديىرمەن تارتارى، قولعا ءتۇسىپ، بوداندىقتىڭ قامىتىن كيگەن مۇنىڭ ەركىن ىقتيارىن سۇراعان ەشكىم دە جوق، اقىرى جاس سۇلتان تاعدىردىڭ جازعانىنا امالسىز مويىنسۇنادى. قايتا وسى رەتتە اتا جاۋىمەن ايانباي جۇلقىسىپ، ەڭ اقىرى ولىگىن ەشكىمگە كورسەتپەي كەتۋىمەن دە تەكتىلىك تانىتقان كوشىم حاننىڭ ەپيزودتىق بەينەسى ازاتتىققا دەگەن ۇمتىلىستىڭ، قايىسپاس قايسارلىقتىڭ ۇلگىسىندەي كورىنەرى بار. ازاتتىق قۇرباندىقتى تالاپ ەتەدى! الايدا عاسىرلار بويى ىرگە تاسى قالانىپ، قالىپتاسقان قۇرىلىسقا جاڭانىڭ، اۋەلدە جات كورىنەتىن وركەنيەتتىڭ ەنۋى دە قۇرباندىقتى از تالاپ ەتپەيدى. قارۋ كۇشىمەن، زەڭبىرەك پەن مىلتىقتىڭ ۇڭعىسىمەن كەلگەن وركەنيەت وبىرعا اينالىپ، جازىقسىز قۇرباندارىنىڭ ەسەبىنەن جەڭىسكە جەتپەك. باتىس ەۆروپادا ءتورت عاسىرعا سوزىلعان قارا تۇنەك ينكۆيزيسيا كەزىندە ەكى ءجۇز ەلۋ مىڭ ادام ولگەن بولسا، ال جاڭا مەن ەسكى تارتىسقا تۇسكەن ءىبىر-سىبىر جۇرتىندا، بۇلعاققا ۇرىنعان رەسەيدە حالىق شىبىنداي قىرىلىپ جاتتى.

وراز-مۇحاممەد تراگەدياسىنىڭ ءبىر قىرى دا وسىندا. وسى ورايدا كىشكەنتا ءسۇيىنىشتىڭ ءوزى كورمەگەن، توپىراعىنا تابانى تيمەگەن اتا جۇرتقا دەگەن ساعىنىشى وقىرمان كوزىنە ەرىكسىز جاس ۇيىرىلتەدى جانەجۇرەگىن وسىنشالىق ساعىنىش كەرنەگەن، ءجۇرىمى از عانا بالانىڭ جات ورتادا ءتىرى تۇرا المايتىنىنا سەنەسىڭ، ويتكەنى ول وسكەن توپىراعىنان قاتىگەز قول جۇلىپ العان گۇل، تورعا قامالعان ەركىن قۇس. ول اۋىز اشسا «مەن ەلگە بارعاندا. .» دەپ سويلەيدى. مۇرات سۇلتان مەن التىنحانىم الىستاعى اتا مەكەنگە اتتانىپ بارا جاتقاندا «مەن دە بارام. . مەن دە. .» دەپ سوڭدارىنان قۇلىن داۋسى شىرقىراپ، جىلاپ جۇگىرگەن. ەڭ سوڭعى، دەمى ءبىتىپ، تالقانى تاۋسىلعان شاقتا دا بەيكۇنا ءسابي: «مەن دە بارام. .»، – دەگەن، ەرنى كەبەرسي كۇبىرلەپ». ءسۇيىنىش بەينەسى وراز-مۇحاممەدتىڭ ەكىنشى «مەنى» جانە سۇلتان ءوزىنىڭ ەلگە دەگەن ساعىنىشىن، پەيىلىن ءسۇيىنىش وزىمەن بىرگە قارا جەردىڭ قوينىنا الا كەتكەندەي. جات جەردىڭ ءدام-تۇزىن ەرىكسىز تاتقان، قاپاستاعى قۇلانداي كۇن كەشكەن اي-شەشەك بەگىم، ءاززانىم، ءدىلشاتتىڭ دا كەلەشەككە ءۇمىتىن، جۇرەك تۇبىندە جاتقان الدەقانداي الدامشى سەنىم، اياۋلى سەزىم دە بالا تانىمەن بىرگە كومىلگەن، سوندىقتان تۋعان جەردەن تىرىدەي ايىرىلعان وسىناۋ بەيكۇنا جانداردىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرى كوز جۇمۋى اسا يلانىمدى جانە قارا جەردەن تابانىن تايدىرىپ قانا جەڭۋگە بولار اتلانتقا عانا ءتان قاسيەت بار بويلارىندا. روماندا ەرەكشە سومدالعان، ەستەن كەتپەستەي كەيىپكەرلەردىڭ تۇتاس گالەرەياسى بار جانە اۆتور ءارقايسىسىن ەرەكشە سومداعان، وزدەرىنە عانا ءتان قيمىل/حارەكەت، مىنەزبەن كەسكىندەپ، كەيىپتەيدى. «ارتىق ولشەپ، كەم كەسپەيتىن»، الىپ-ۇشپاسىز، اسىعىپ-اپتىقپايتىن اق تولقىنداي اۆتور ءستيلى كەيىپكەردى كەسكىندەۋدە مۇلدەم شالت، ۇشقىر. جانە سول شالتتىقتىڭ ءوزى دە جاراسىمدى، كەيىپكەرلەرى كوبىنە (پورترەتتىك تۇرعىدان) ۇقساس بولىپ كەلە بەرەر ادەبيەتىمىزگە مۇلدەم جاڭا، توسىن بەينەلەر كەلىپ قوسىلعانداي. جانە اۆتور وسىناۋ كەيىپكەرلەردىڭ كيىم ۇلگىسى، سويلەۋ مانەرىن(حV-عاسىر ادامدار ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك) باسا كوڭىل ءبولىپ، ارنايى توقتالادى. ماسەلەن، بۇكىل ءومىرىن ات ۇستىندە وتكىزگەن، ۇلكەندى-كىشىلى سان ايقاستى كورگەن بەسوبا باتىردى كەسكىندەگەن ساتىنە نازار سالايىق: «كەۋدەسى كورىكتەي، زور دەنەلى، سەلدىر مۇرت، سيرەك ساقالدى جالپاقبەت كىسى ەكەن.

باسىندا پۇشپاعى يىعىن جاپقان ءماري دالباي، ۇستىندەگى ءار جەرىنە جاماۋ تۇسكەن كونەتوز تۇيەجۇن شەكپەنىنىڭ ءبىر ەتەگىن كۇمىس كىسەلى جالپاق قايىس بەلبەۋگە قىستىرىپ الىپتى. كىسەسى سياقتى بەلىندەگى قىلىشتىڭ قىنابى مەن بالداعى دا جارق-جۇرق ەتەدى. كيىمى قاندايجۇپىنىبولسا، قارۋى سونشالىق قىمبات، ءساندى». الايدا وسىنشاما كوپ كەيىپكەرلىڭ اراسىنان ايرىقشا بولەكتەنىپ، مۇلدەم ەرەكشە كورىنەتىن توپ بار، ول – ايەلدەر بەينەسى. ادەبيەت كوريفەيلەرىنىڭ ءبىرى ايەل بەينەلەرىن سومداي الماعان جازۋشى ادەبيەت تاريحىندا قالا المايتىنىن ايتقان بولاتىن، ال م.ماعاۋين رومانىنداعى اي-شەشەك بەگىم، ءاز-حانىم، ءدىلشات وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىمەن دارالانىپ تۇرعان، ءتىپتى، ەل-جۇرت، سۇيگەن جار جولىندا قۇرباندىققا ويلانباي بارا الار جاندار جانە سونىسىمەن دە ماڭىنداعى كۇيكى تىرلىكتەن بيىك، جوعارى: «ۇساقتان ۇتپا – ۇزاعىن كۇت. حالىق – بالا، ءوزىن كىم جاقسى كورسە، سوعان قۇلاپ تۇسەدى. بارىن باعالاي ءبىل، كەمىسىن قازبالاما: قايتكەندە دە جۇرت وزىڭدىكى، جاقسى كورۋگە تىرىس، جاقسى كورىنىپ ۇيرەن. قاراشى بەگىڭ – قىران قۇس، جەم ءۇشىن ۇشادى، قىزىلدان قاقپاساڭ، قىزىل شولاقتىڭ ءوزىن الىپ بەرەدى. جۇرتىڭنىڭ ءجۇز تىلەگىن ورىندا، ءجۇز بىرىنشىدە مىڭ باتپانجۇگىڭدى كوتەرەدى»، – دەپ نەمەرەسىنە اقىلكەڭەس بەرەتىن، كىسىلىك، كوسەمدىك جولىن نۇسقايتىن ءاز-حانىم جالعىز وراز-مۇحامەدتىڭ عانا اجەسى ەمەس، حالىقتىڭ اناسى دەڭگەيىنە كوتەرىلسە، ءومىرى تراگەدياعا تولىپ، سۇلۋلىعىندا دا، اقىل كەمەلدىگىندە دە كەمشىن جوق اي-شەشەك بەگىم دە قاراقان باسىنىڭ ەمەس، حالىق ەل بىرلىگىنىڭ جوقتاۋشىسى، شاماسى كەلگەنشە قاناتىمەن سۋ سەپكەن قارلىعاشتاي بولماققا بەكىنگەن كىسىلىگىمەن جۇرەكتە جاتتالىپ قالادى. ول: «–مەندە اكە جوق، – دەدى اي-شەشەك كۇرسىنىپ.

– مەندە ەل-جۇرت قانا بار. سەن. . سەن دە جاقىن ادامنىڭ جان كۇيىنەن گورى، جۇرتتىڭ جاعدايىن كوبىرەك ەسكەر، قولايى كەلسە، ايەلگە قوسا قۇرساقتاس باۋىرىڭدىقۇربانعا شال. ويتكەنى. . ويتكەنى، ەل – بىرەۋ-اق، باۋىر كوپ، ال ايەل. . قانشاسىن العىڭ كەلسە، سونشا بولادى. .» ءيا، جەكە ادامنىڭ پىكىرى ول قانشالىقتى دالەلدەنگەن، ابدەن بەكىگەن پىكىر بولسا دا، قاشاندا سۋبەكتيۆتى پىكىر عانا، سوندىقتان م.ماعاۋين سىندى سارابدال، ءتىپتى سارقاپتال قالامگەر تۋرالى وي تولعاي وتىرىپ مەنىڭ ايتقانىمنىڭ ءبارى وبەكتيۆتى باعا دەي قويۋ قيىن. ال كەڭ تىنىستى، XV عاسىرداعى دالا، رەسەي، ءىبىر-سىبىردى مەكەندەگەن حالىقتار ءومىرىنىڭ وزىندىك ەنسيكلوپەدياسى سىندى «الاساپىران» رومانىن باعالاۋدا ايتقان، ايتارىمنىڭ ءبارى ءدال، تۋرا دەپ ايتۋ دا مۇمكىن ەمەس. ول باعانى قاشاندا ۋاقىت بەرە الادى. ءبىراق ءبىر اقيقاتقا جۇگىنۋىمىز كەرەك – «الاساپىران» قازاق ادەبيەتىنىڭ سوڭعى جىلدارداعى ءىرى تابىستارىنىڭ ءبىرى. ال ەگەر ستيلدىك جاعىنان قاراستىرار بولساق، قاشاندا سىرباز، ءاربىر سويلەم، ءسوزىن قولمەن قالاعانداي جانە سودان كوز

قۋانتار سۇلۋ ساراي سالا بىلەر اۆتوردىڭ ءسوز ساپتاسى مۇلدەم ەرەك، ءتانتى ەتپەي قويمايدى. سەگىز ءجۇز بەتتەن استام روماننىڭ قاي-قاي بەتىن اشىپ قالساڭىز دا قازاققا ءتان سويلەۋ مانەرى بىردەن كوزگە ۇرىپ، قىزىل ءتىلدى ونەردىڭ الدىدەپ بىلەتىن شەشەن، ءسوزۋار حالقىمىزدىڭ شۇرايلى، بەينەلى ءتىلىنىڭ نەبىر مايەگى تىزبەكتەلىپ سالا بەرەدى. ءتىپتى «تەڭ ازامات – اندا بولماق، تەكتى اۋىلدار قۇدا بولماق. اندالىق – اقىل ءىسى، قۇدالىق – قۇداي ءىسى»، – دەگەن سەكىلدى ناقىلعا بەرگىسىز تىركەستەر ءجيى كەزدەسەدى. قىسقاشا ايتقاندا، «الاساپىران» ەشكىمگە ۇقسامايتىن، دارا جولى بار جازۋشىنىڭ ەڭ ۇلكەن تابىستارىنىڭ ءبىرى. ارينە، جازۋشىنىڭ وسىناۋ تەڭدەسسىز، مەحناتتىەڭبەگىنىڭ جەمىسى قازاق ادەبيەتى ءۇشىن كوز قۋانىش، مەرەي بولعانىن جۇپتاي كەلىپ، م.ماعاۋين ءوز ەڭبەگىنە سىباعالى ۇلەسىن الدى ما دەگەنگە جاۋاپ ىزدەر بولساق، وندا كەي رەتتە ىشتەي قىنجىلۋعا دا تۋرا كەلەدى. الايدا، جۇماتاي اعامىز ايتقانداي: «اقىننىڭ ءتىلىن العان با، اقىماق الەم ءبىر رەت».

1992 ج.