بۇگىنگى ءسوز قولدانىستارىمىزعا قاراپ وتىرساق، وسى ماتەلدىڭ ماعىناسىن تىم مايىستىرىپ جىبەرگەن سەكىلدىمىز. الدىمەن ماتەلدىڭ اۋەلگى ماعىناسىنا كەلسەك، «قىزدىڭ جاسى – ون سەگىز» ماتەلىنىڭ انىقتاماسى مىناداي بولادى: قازاقتا ون سەگىز جاسقا تولماعان، تۇرمىسقا شىقپاعان ايەل زاتى «قىز» دەپ اتالادى. ال، تۇرمىسقا شىقپاعان كۇيىندە جاسى ون سەگىزدەن اسىپ كەتسە، ونى «وتىرعان قىز» دەيدى. ون سەگىزدەن بۇرىن تۇرمىسقا شىعىپ كەتسە، ونى «جاس كەلىنشەك»/«جاس كەلىن» دەپ اتايدى. وتىرعان قىز كۇيىندە، ياعني، ون سەگىزدەن كەيىن تۇرمىسقا شىقسا ونى (جاي) «كەلىنشەك»/«كەلىن» دەيدى. ياعني، تايدان كەيىن قۇنان/بايتال دەگەن سەكىلدى، اتاۋى وزگەرىپ، باسقاشا اتالىپ وتىرادى. اتالار تانىمى وسىلاي. وسى جايىندا قامشى اقپاراتتىق اگەنتتىگى Ihsan.kz-كە سىلتەمە جاساپ جازادى.
ال، بىزدە قىرىقتى قىرقاي شالعان، ەلۋدى ەڭسەرگەن ساركىدىر ايەلدەر «قىزدىڭ جاسىن سۇرامايدى، قىزدىڭ جاسى، قاشاندا، ون سەگىز» دەپ قارق-قارق كۇلەدى. وزىنشە ءسوزدىڭ ءمانىن «تۇسىنە قويعان» ازامات سوزدەن ۇستالىپ جەڭىلە قالعانسىپ، باستارىن شۇلعىپ ىرجىڭ-ىرجىڭ ەتەدى… ءيا، قىزدىڭ جاسى، قاشاندا، ون سەگىز. ول وزگەرمەيدى. اتالار ۇعىمى بويىنشا ايەل زاتى ون سەگىزگە دەيىن تۇرمىسقا شىعۋى ءتيىس. ايتپەسە، «وتىرعان قىز» دەگەن جامان اتقا قالادى. جامان ات دەيتىنىمىز وتباسىندا «وتىرعان قىزى» بار ءۇيدى اعىندى سۋدىڭ، بۇلاقتىڭ باسىنا قوندىرمايتىن دالا زاڭى بولعان ەكەن. ياعني، ول وتباسىنداعى ادامدار وتىرعان قىزى ورىن تاپقانشا سايدىڭ تاعانىندا وتىرىپ، اعىندى سۋدىڭ اياعىنان ىشەدى. بۇل وسى شاڭىراققا وڭاي جازا ەمەس. ول ەندى باسقا اڭگىمە…
ايتپاقشى، ايەل زاتىنىڭ قىرىق، ەلۋ جاسقا كەلگەنىنە، ءتىپتى كەمپىر بولعانىنا دا قاراماي «قىز» اتالاتىن ءبىر جاعدايى بار. ونى دا ەسكەرە كەتەلىك. باسىندا «قىز» اتاۋى بار كۇنىندە (ون توعىز جاستان بۇرىن) تۇرمىسقا شىعىپ كەتكەن ايەلدى توركىنى ءومىر بويى «قىز» دەپ اتايدى ەكەن. ويتكەنى، ول وسى اۋلەتتەن «قىز» قالپىندا ۇزاتىلدى. وسى اۋلەتتە جۇرگەندە وعان باسقاشا ات تاڭىلعان جوق. ەندى، توركىنى وعان دەگەن قۇرمەتى رەتىندە ونى ءومىرباقي «قىز» دەپ وتپەك! نە دەگەن قۇرمەت بۇل! مۇنداي قۇرمەتكە يە بولۋ قانداي باقىت دەڭىز!
مىنەكي، وسىنداي ۇلى ۇعىمدار «ولگەننەن» كەيىن، سول ۇعىمداردى ۇستاپ تۇرعان قاڭقالار/ماقال-ماتەلدەر باسقا ءمان الدى. ويتكەنى، ۇلت وزگەردى، ۇعىم وزگەردى. ەندى بۇل ماقالدارعا سول وزگەرگەن ۇعىمعا قاڭقا بولىپ ءومىر سۇرۋدەن وزگە جول جوق. ولاي بولماعان جاعدايدا مۇلدە ايتىلماي، قۇرىپ جوعالۋ كەرەك.
قازىرگى قازاق اراسىندا «قىزدىڭ جولى – جىڭىشكە» دەگەن تاعى ءبىر ماقال ءىشى مەن سىرتى ەكى بولەك قالتىلداپ ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتىر. بۇل ءوزى اشىق ءسوز عوي. «جولىڭ جىڭىشكە (تار)، تايىپ كەتەسىڭ، تايراڭداماي ءجۇر» دەگەن ەسكەرتپە ەمەس پە؟! كادىمگى تار، جىڭىشكە جولداعى كولىكتى، جاياۋ جۇرگىنشىنى ەلەستەتىپ كورىڭىزشى، قالاي ءجۇرۋ كەرەك ول؟ تۋرا سول سەكىلدى ابايلاپ ءجۇرۋدى ايتقان عوي. بەيمەزگىل دالادا جۇرگەنىن كورىپ قالعان بىرەۋ وسەككە ءىلىپ، ەلگە جامان اتى شىعىپ كەتسە نە بولماق؟ ويتكەنى، «قىز ون بەسكە كەلگەندە، شاشىنان كوپ جالاسى». سوندىقتان، وعان جولىنىڭ جىڭىشكە ەكەنىن ەسكەرتىپ وتىرۋ مىندەت بولعان. وسىنداي ۇلى مىندەتتى ءبىر-اق اۋىز سوزبەن اتقارىپ تۇرعان ۇلى ۇعىم ءقازىر قانداي كۇيدە؟
تويدا تىلەك ايتۋعا بەس ەركەك ءبىر ايەل ورتاعا شىقسا، بەسەۋى بىر-بىرىنە قاراپ، اقىرى «ءجون بىلەتىن» بىرەۋى «قىزدىڭ جولى جىڭىشكە دەگەن…» دەپ وزىنشە ءبىر «كوشەلىلىك» تانىتادى-اۋ! اناۋ شىعادى سۋىرىلىپ، قىز با، وتىرعان با، باسقا ما… ونى تەكتەيىن دەپ جاتقان ءتىرى قازاق جوق ەكەنىن ءتىرى قازاقتىڭ ءبارى بىلەدى، ونى قويشى، اناۋ «كوشەلى كىسى» فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، بىردەڭە بىردەڭەنىڭ پروفەسسەرى دەگەندەي تويدىڭ جارتى ۋاقىتىن اتاعىن ايتقىزۋمەن الىپ تۇرعان گالستۋكتى ايتسايشى! «قىزدىڭ جولى جىڭىشكە دەگەن…» دەپ ميكروفوندى ۇسىنادى-اۋ!.. وسىنداي ءىس اناۋ زامانعى اتالارىمىزدىڭ الدىندا بولعان بولسا، «ساۋدىڭ ءسوزىن سويلەپ، جىندىنىڭ ارەكەتىن ىستەپ تۇرعانى نەسى» -دەپ تاڭىرقار ەدى. ويتكەنى، «قىزدىڭ جولى جىڭىشكە دەگەن…» -دەپ الىپ، ميكروفوندى ايەلگە بەرىپ جاتىر…
«ءسوزى جوعالعان جۇرتتىڭ ءوزى جوعالادى» -دەيدى ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىن ۇلى. (ءبىز عالىمنىڭ وسى ءسوزىن «مەملەكەتتىك ءتىل» توڭىرەگىندە عانا قولدانىپ ءجۇرمىز، نەگىزى ولاي ەمەس) ءسوز – ۇعىم، ۇعىم – تانىم. تانىمنىڭ ادام بولمىسىنا تىكەلەي اسەر ەتۋشى فاكتور ەكەنىن العا تارتساق، ءبىر ۇلتتىڭ بولمىسىن ونىڭ ءسوزى ارقىلى تانۋعا بولاتىنىن اڭعارامىز. ەندى، قاراي بەرىڭىز ارعى قازاق پەن بەرگى قازاققا. قىز جايىندا ايتىلعان ەكى-اق ماقالعا بايانىستى تۇسىنىك الشاقتىعى ادام تاڭقالارلىقتاي. ال، داناگوي بابالارىمىزدان قالعان تاعى دا قانشاما ماقال-ماتەلدىڭ ءىشىن (ءمانىن، ماعىناسىن، جۇرەگىن) الىپ تاستاپ، قاڭقاسىنا ءوزىمىزدىڭ قويىرتپاق تۇسىنىگىمىزدى سالىپ الىپ شاۋىپ جۇرگەنىمىزدى ءبىر قۇداي بىلەدى. ونى كوزقاراقتى وقىرمان، سىزدەر دە انىقتاپ، تالداپ-تالقىلاپ ورتاعا سالارسىزدار.
پىكىر قالدىرۋ