مازمۇنى

كىرىسپە ..........................................................................................................3 ءى-تاراۋ ارابتار مەملەكەتىنىڭ قۇرىلۋىنىڭ العى شارتتارى 1.1 يسلام ءدىنىنىڭ قالىپتاسىپ، اراب تايپالارىنىڭ بىرىگۋى............................11

ءىى-تاراۋ حاليفاتتىڭ قۇرىلۋى، جاۋلاپ الۋشىلىقتارى 2.1 اراب حاليفاتىنىڭ قۇرىلۋى.......................................................................21 2.2العاشقى ءتورت تاقۋا حاليفتارىنىڭ تۇسىنداعى اراب جاۋلاپ الۋشىلىقتار......... ........................................................................................24 2.3 ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ يسلام ءدىنىن قابىلداۋى...............................29 قورىتىندى................................................................................................43 پايدالانعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى...................................................45

كىرىسپە

تاقىرىپتىڭ وزەكتىلىگى. قازىرگى كەزدە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ الدىندا تاۋەلسىزدىگىن باياندى ەتۋ، ول ءۇشىن ەكونوميكاسىن دامىتۋ مىندەتى تۇر. پرەزيدەنتىمىزدىڭ 1997 جىلعى قازان ايىنداعى “قازاقستان – 2030” دەگەن حالىققا ارنالعان جولداۋىندا بۇل مىندەتتەر ايقىن تۇجىرىمدالعان. وسىنداي جاۋاپتى دا كۇردەلى مىندەتتەردى تابىستى ورىنداپ شىعۋ جولىندا ادامزات تاريحىنداعى ساياسي – ەكونوميكالىق قۋاتتى مەملەكەتتەردىڭ قۇرىلۋى، ناتيجەلى بيلىك قۇرۋى ماسەلەلەرىن جەتە زەرتتەپ، ولاردىڭ ۇلگىسىنەن تاعلىم الۋدىڭ ماڭىزى زور. ورتا عاسىرلارداعى الەمدى ءدۇر سىلكىندىرىپ، ءىۇ-ۇ عاسىر دۇنيەنىڭ ءۇش بولىگىنە – ازيا، افريكا، ەۋروپا قۇرلىقتارىنا ۇستەمدىك ورناتقان مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى – اراب حاليفاتى بولدى. بۇل مەملەكەت الدىمەن ارابتاردىڭ وزدەرىن بىرىكتىرىپ، سودان سوڭ كىشى جانە ورتا ازيانى، سوتۇستىك افريكانى، پيرەنەي (تۇبەگى) جارتى ارالى مەن زاكاۆكازە ەلدەرىن جاۋلاپ الدى. حاليفاتتىڭ تاريحى – بۇل تەك ارابتار مەن ارابيا جارتى ارالىنىڭ عانا ەمەس، سونداي-اق ءبىر كەزدەردە ونىڭ قۇرامىنا كىرگەن يران، ورتا ازيا، سيريا، ەگيپەت، يراك، گرۋزيا، ارمەنيا، ازەربايجان ت.ب. حالىقتار مەن ەلدەرىنىڭ تاريحى. اراب حاليفاتىنىڭ ەكانوميكاسى ول قۇرىلعاننان كەيىنگى ەكى عاسىر بويى ومەييادتار حاليفاتى كەزىندە جانە ابباسيتتەر بيلىگىنىڭ العاشقى ءجۇز جىلدىعى ىشىندە جەدەل قارقىنمەن دامىدى. ءۇىى عاسىردىڭ 30-شى جىلدارىندا قۇرىلعان اراب حاليفاتى ءحى ع. ورتاسىنداعى سەلجۇقتىق تۇرىكتەردىڭ جاۋلاپ الۋشىلىعىنا دەيىن ەكونوميكالىق – مادەني دامۋى جاعىنان الدىڭعى قاتارداعى قۋاتتى مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى بولدى. اراب حاليفاتىنىڭ قۇرامى الا-قۇلا بولدى: ارابتار، ەۆرەيلەر، گرەكتەر، پارسىلار، ارميان، ازەربايجان، گرۋزيندەر، ەگيپەتتىكتەر، سيريالىقتار ت.ب. حاليفات ءۇش كونتينەنت ارالىعىنداعى ءبىر ورتالىقتان باسقارىلاتىن، بىرنەشە ۇلتتاردىڭ حالىقتاردىڭ باسىن قوسقان كۇشتى مەملەكەت بولدى. ونىڭ جوعارى دارەجەدە دامىعان، ءبىر ورتالىققا باعىندىرىلعان اكىمشىلىك اپپاراتى بولدى. ولار دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا جۇرگىزدى. ونىڭ ەكونوميكاسىنىڭ نەگىزىن اقشا جانە جۇيەلى تۇردە جينالاتىن الىم - سالىقتار قالادى. قازىناعا تۇسەتىن بايلىق، الەۋمەتتىك – ەكونوميكالىق جانە مەملەكەتتىك قۇرىلىس - ياعني، حاليفاتتىڭ ىشكى جانە سىرتقى جاعدايلارىنىڭ ءبارى قاتاڭ ساقتالاتىن شاريات زاڭدارىمەن رەتتەلىپ وتىردى. حاليفاتتا ورتا عاسىرلارعا ءتان قۇندى ەسكرتكىشتەر، ادەبي، عىلىم - ءبىلىم ومىرگە كەلدى. حح ع. 90 ج. بەرگى ۋاقىت الەمنىڭ جەكەلەگەن حالىقتارى مەن وركەننيەتتەرى ءۇشىن ءىرى دۇمپۋلەر مەن وزگەرىستەر زامانى عانا ەمەس، سونداي-اق بۇكىل ادامزات تاعدىرىنداعى بەتبۇرىس كەزەڭ دە بولىپ وتىر. وسى “ۇلى جاڭارۋ” كەزەڭى (ل. سپايدەر) الەمدىك دامۋدىڭ ەكى قاراما-قارسى تەندەنسيالارىن: دۇنيە ءجۇزى ەلدەرىنىڭ بىر-بىرىمەن بارىنشا تىعىز جاقىنداسۋى (عالامدانۋ) جانە الەمدىك ءار ءتۇرلى وركەنيەت وشاقتارىنىڭ وقشاۋلانۋى، (لوكالدانۋ) سياقتى تەندەنسيالاردى بايقاتىپ وتىر. الايدا بولاشاق وسى ەكى بەتالىستىڭ العاشقىسىندا ەكەنىنە كۇمانىمىز جوق. مۇنى بۇكىل ادامزات وتكەن تاريحى دالەلدەپ بەرەدى. ەندى عانا تابالدىرىقتان اتتاعان جاڭا ءححى – عاسىر الەمدىك وركەنيەتتەردىڭ عالامدىق سيپاتىن ودان ءارى ايقىنداي تۇسۋدە، ويتكەنى سان-سالالى دۇنيەجۇزىلىك پروسەستەردىڭ قاي-قايسىسىنىڭ بولماسىن تاعدىرى وركەنيەتتەر توعىسى يىرىمدەرىمەن تىعىز بايلانىستا بولىپ كەلەدى. ءار ءتۇرلى دەڭگەيدەگى ينتەگراسيالانۋ، اتاپ ايتقاندا ورتالىق ازيا، ەۋرازيا جانە بۇكىل الەمدىك دەڭگەيلەردەگى ينتەگراسيالانۋدىڭ، اسا قاجەتتىلىگى جونىندە ەلباسىمىز ن.ءا. نازاربايەۆ تا سوڭعى جىلدارى ءجيى ايتىپ ءجۇر جانە ونىڭ باستاماسى مۇنداي وداقتاردىڭ قۇرىلۋى قازىرگى تاڭدا ءىس جۇزىندە اسىپ تا جاتىر. قازارگى تاڭدا حالىقارالىق بايلانىستاردىڭ بارىنشا كەڭەيۋى ينتەگراسيالانۋ مەن عالامدانۋ قارقىن الۋى بۇكىل الەمدىك مادەني تاريحي پروسەسكە ءار ءتۇرلى ايماق حالىقتارىنىڭ اتسالىسۋى ماسەلەسىنىڭ زەرتتەلۋىن كۇن تارتىبىنە قويىپ وتىر. سونىڭ ىشىندە اسىرەسە مادەنيەت ارالىق ءوزارا ىقپالداستىق، ونىڭ وقشاۋ ەتنيكالىق مادەنيەتتەردىڭ ەۆوليۋسياسىنداعى جانە جالپى الەمدىك وركەنيەت دامۋىنداعى ءرولى تۋرالى ماسەلەنىڭ وزەكتىلىگى بارىنشا ارتىپ وتىر. مادەنيەتتەرەدىڭ ءوزارا ىقپالداستىعى ءوزارا قارىم-قاتىناسقا تۇسكەن حالىقتاردىڭ دامۋىنا جانە بۇكىل ادامزاتتىڭ مادەني قورىنىڭ بايىتىلۋىنا ىقپال ەتەتىن وبەكتيۆتى قۇبىلىس. وسىنداي يمپەريالاردىڭ ءبىرى – ورتا عاسىرلىق اراب حاليفاتى. حاليفات ءوز دامۋىنىڭ ەڭ ءبىر شىراقتاۋ شەگىنە جەتكەن كەزدە “ەسكى دۇنيەنىڭ” شيرەگىنەن استامىن سولتۇستىك افريكا، ءۇندىستانعا دەيىن الىپ جاتتى. ماسەلە بۇل مەملەكەتتىڭ كولەمى جاعىنان اسا اۋقىمدى بولۋىندا عانا ەمەس تاريح ءۇشىن ەڭ ماڭىزدىسى – وسى مەملەكەت ءار ءتۇرلى وركەنيەتتەر ىقپالداستىققا تۇسە وتىرىپ، جاڭا، جوعارى دامىعان مادەنيەتتى تۋعىزدى، بۇل مادەنيەتتىڭ ءتىلى – اراب ءتىلى، ال يدەولوگيانىڭ نەگىزى يسلام بولى. سوندىقتان دا ارابتار جاۋلاپ العان تەرريتوريادا باعزى زامانداردان بەرگى تيگر مەن ەفراتتىڭ، يران مەن سيريانىڭ، ەگيپەت پەن ينديانىڭ، الدىڭعى جانە ورتا ازيانياڭ وركەنيەتتى حالىقتارى مەكەن ەتتى. تۇركى حالىقتارى يسلام مادەنيەتىن تەك جاي عانا تۇتىنۋشىلار عانا ەمەس، سول مادەنيەتتى بەلسەندى تۇردە جاساۋشى حالىقتىڭ بىرىنە اينالدى. دەرەكتىك نەگىزدەرى. ءبىتىرۋ جۇمىسىن جازۋدا ءتۇرلى دەرەكتەر، سونىڭ ىشىندە اسىرەسە جازبا دەرەكتەر كەڭىنەن قولدانىلادى. تاقىرىپ يسلام ءدىنى مەن تىعىز بايلانىستى بولعاندىقتان ەڭ باستى دەرەك كوزى “قۇران كارىم” جانە مۇحاممەد پايعامباردىڭ حاديستەرىن پايدالاندىق. ورتالىق ازيا حالىقتارىنىڭ ومىرىندەگى وزگەرىستەردى زەرتتەۋ ءۇشىن بىزگە، ەڭ الدىمەن، قوجا احمەت ياسساۋي جانە ت.ب. عۇلامالاردىڭ ەڭبەكتەرى باستى دەرەك بولىپ تابىلادى. اتالعان تۇركى ويشىلدارىنىڭ ەڭبەكتەرى تۇرىك-يسلام سينتەزىنىڭ تىكەلەي جەمىسى بولعاندىقتان دا بۇل ەڭبەكتەردى زەرتتەۋ ارقىلى سول ءداۋىردىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن، يسلامنىڭ كەلۋى مەن تۇركىلەر ومىرىندە، ولاردىڭ دۇنيەتانىمىندا، پسيحولوگياسىندا ورىن العان وزگەرىستەردى تۇسىنۋگە بولادى. ءبىتىرۋ جۇمىسىندا سونى مەن بىرگە اراب-پارسى، جۇڭگو دەرەكتەرىن كەڭىنەن قولداندىق. ارابتاردىڭ ورتالىق ازياعا كەلۋىن وڭ سالدارلارىنىڭ ءبىرى اراب عالىمدارىنىڭ تۇرىكتەردىڭ تاريحىن مادەنيەتى مەن گەوگرافياسىن تۇرىكتەردىڭ ءوز وتانداستارىن جانە باسقا دا بەلگىلى حالىقتار مەن سالىستىرا وتىرىپ قاراۋعا بولادى. ءۇ-ۇى عاسىرلارداعى ارابتاردىڭ ەكونوميكاسى مەن قوعامدىق قۇرىلىسى، تۇرمىس سالتى، مادەنيەتى مەن ءدىني نانىمدارى جونىندەگى مالىمەتتەردى ءبىز يسلامدىققا دەيىنگى، ياعني، ەجەلگى زامانداعى اراب ولەڭ جولدارىنان الامىز. ياعني، ەرتەدەگى اراب پوەزياسى ءۇ-ۇى عع. ارابتار تۋرالى دەرەكتەر كوزى جايىندا كراچكوۆسكيي ي.يۋ. بىلاي دەيدى: “ول ولەڭ – جىرلاردىڭ قۇندىلىعى – سول كەزدەگى اراب تايپالارىنىڭ ءومىرىن، ونىڭ قورشاعان ورتامەن قاتىناسىن فوتوگرافيا دالدىگىمەن بەينەلەۋىندە”[7]. سوندىقتان دا ماماندار بۇل جىرلاردى يسلام دىنىنە دەيىنگى اراب حالقىن، ونىڭ تۇرمىس سالتىن سيپاتتاۋداعى ەڭ ماڭىزدى دا بەدەلدى دەرەكتەر دەپ ەسەپتەيدى. تاريحنامالىق زەرتتەلۋ دەڭگەيى: ەجەلگى زامانداعى، يسلامعا دەيىنگى اراب حالقىن، اقىن - جىراۋلارىنىڭ شىعارمالارىندا بەينەلەنگەن ءۇ-ۇى عع. اراۆيانىڭ جاعرافيالىق ورتاسىن زەرتتەۋدە جاڭا زامان كەزىندەگى ساياحاتشىلار جيناعان ءارتۇرلى باي ماتەريالدى دا قوسا پايدالانۋ قاجەت. ەجەلگى يسلام دىنىنە دەيىنگى اراۆيانىڭ تابيعي ورتاسى ءحىح عاسىرعا دەيىن ايتارلىقتاي وزگەرىسكە ۇشىراعان جوق. يسلام ءدىنى قالىپتاسقانعا دەيىنگى ارابتار پوەزياسىن ءۇىىى - ح عاسىرلاردا ولاردى جيناۋشىلار مەن رەداكتورلار ءبىراز تولىقتىرىپ، وزگەرتتى دە. باتىس ەۋروپالىق وقىمىستىلاردىڭ اراسىندا ءحىح عاسىردىڭ 50 – 70 جىلدارىندا ول پوەزيا شىنىمەن ءۇ – ءۇى عاسىرلارداعى اۆتورلاردىڭ شىعارمالارى ما، جوق الدە ولاردان كەيىن، حاليفات قۇرىلعاننان سوڭ، ياعني ءۇىىى - ءىح عع. شىعارمالار ەمەس پە دەگەن كۇدىكتەن سوڭ، بولدى. ارينە، بۇل سۇراققا جاۋاپ ىزدەۋشىلەر ءارتۇرلى كوزقاراستا بولدى. ءبىراق، نەگىزىنەن سول ءۇ – ءۇى عع. اۆتورلاردىڭ شىعارمالارى دەگەن تۇجىرىم جاسالدى. بۇل ماسەلەنى حح عاسىردىڭ 20-شى جىلدارىندا اعىلشىن شىعىستانۋشىسى مارگومۋس س. پەن ەگيپەتتىك وقىمىستى تاحاو حۋسەين كۇن تارتىبىنە تاعى قويدى. ول ەكەۋى يسلامعا دەيىن جازىلدى دەپ جۇرگەن پوەزيانىڭ اۆتورلارى حاليفات كەزىندەگى اقىن – جىراۋلار دەپ جاريالادى. ءبىراق، بۇل پىكىر وسى ەكى وقىمىستىلاردىڭ عانا پىكىرى بولىپ قالدى. عىلىم يسلامعا دەيىنگى پوەزيانىڭ شىندىق ەكەنىن، جانەدە سول كەزدە (ءىۇ – ءۇ عع.) جازىلعانىن مويىندايدى. دەگەنمەن ءبىراز قوسىمشالار، تولىقتىرۋلار، انىقتامالار ەنگىزىلگەندىگىن جوققا شىعارمايدى. اراب پوەزياسى جونىندەگى ەڭ كورنەكتى مامان كراچكوۆسكيي ي.يۋ. وسى پىكىردى قولدايدى. ونىڭ دالەلى - ورتا عاسىرلارداعى اۆتورلاردا شىعارمالاردىڭ كەيىپكەرلەرى، مىنەز – قۇلىق، ارەكەتتەرى كەزدەسپەيدى [5]. ايتىلىپ وتىرعان كەزەڭ تۋرالى ەڭ قۇندى دەرەكتەردىڭ ءبىرى 1135 جىلى قايتىس بولعان ءشاحراستانيدىڭ “كىتاپ ال – ميلال ۆا – نيحال” (ءدىني سەكتالار مەن فيلوسوفيالىق مەكتەپتەر كىتابى) دەگەن ەڭبەگى. ول شىعارمادا يسلامعا دەيىنگى ارابتاردىڭ ءدىني نانىمدارىن، ادەت – عۇرىپتارىن باياندايتىن جەكە تاراۋى بار. ارابتاردىڭ العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىستاعى ءومىرى تۋرالى مالىمەتتەردىڭ تاعى ءبىر قۇندى دەرەگى يبن-حالدۋننىڭ “مۋكاميديماسى”. ول ارابتاردىڭ شارۋاشىلىقتارى مەن قوعامدىق قۇرىلىسىنا كوپ كوڭىل بولگەن. اۆتور ارابتاردى كوشپەلى حالىقتار دەپ سۋرەتتەيدى. يسلامعا دەيىنگى ارابتار تۋرالى ولاردىڭ كورشىلەرى دە ءبىراز مالىمەتتەر قالدىردى. ءبىراق، ولاردى قۇندى دەپ ايتۋ قيىن. سەبەبى، ولار كورشىلەرى ارابتاردى جەتە بىلمەگەن. تاريحشىلار ءۇشىن تەك سيريالىق جىلنامالار ءبىراز قۇندى دەرەك كوزى بولىپ تابىلادى. ارابتاردىڭ ءۇ –ءۇى عع. قوعامدىق قۇرىلىسىن زەرتتەۋشىلەردىڭىشىنەن ءبىرىنشى ورىنعا روبەرتسون ءسميتتى قويۋعا بولادى. ونىڭ “ەرتەدەگى اراۆياداعى تۋىستىق جانە نەكە” اتتى ەڭبەگى 1885 جىلى كەمبريدجدە باسىلىپ شىققان. ايتىلىپ وتىرعان كەزەڭ تۋرالى قۇندى ەڭبەكتىڭ ءبىرى يۋليۋس ۆەلحاۋزەننىڭ “اراب پۇتقا تابىنۋشىلىعىنىڭ قالدىقتارى” دەگەن شىعارماسىن ايتا كەتۋگە بولادى. ول بەرليندە 1927 ج. جارىق كورگەن. يسلامعا دەيىنگى ارابتاردىڭ ءومىرى، تۇرمىس سالتى، شارۋاشىلىعى، قوعامدىق قۇرىلىسى تۋرالى دەرەكتەر انري لاممەنستىڭ ءبىرىنشى ەڭبەگىندە ورىن العان [8]. ءۇ – ءۇى عع. ارابتار جايىندا لەون كاەتانيدىڭ ەكى تومدىق “شىعىس تاريحىنىڭ وچەركتەرى” (ميلان، 1911 ج.) اتتى ەڭبەگىندە كەلتىرىلگەن. ءبىرىنشى تومىندا “يسلامعا دەيىنگى اراۆيا”، “ەجەلگى ارابتار” گەولوگيالىق-كليماتتىق، الەۋمەتتىك – ەكونوميكالىق جاعدايى تۋرالى ءبىراز مالىمەتتەر بەرەدى. يسلام ءدىنى قالىپتاسۋى قارساڭىندا ارابتار تۋرالى مالىمەتتەردىڭ تاعىدا ءبىر قۇندى كوزى – دجيردجا زەيداننىڭ “يسلامعا دەيىنگى ارابتار” دەگەن ەڭبەگى. سونىمەن قاتار كاسسەن دە پەرسيەۆالدىڭ 1847 جىلى شىققان “يسلامعا دەيىنگى ارابتار تاريحى”، ا. ميۋللەردىڭ سانكت-پەتەربۋرگتە 1895 جىلى جارىق كورگەن “يسلام تاريحى”، ا.ە. كرىمسكييدىڭ موسكۆادا 1911 ج. باسىلىپ شىققان “ارابتاردىڭ، اراب ادەبيەتىنىڭ تاريحى” دەگەن سياقتى ەڭبەكتەردى اتاپ وتۋگە بولادى. يسلامنىڭ شىعۋى تۋرالى نەگىزگى دەرەك “قۇران” بولىپ تابىلادى. ونى وسمان حاليف (644 – 656 جج.) اۋىزشادان جازباشاعا تۇسىرگەن. ول 114 سۇرەدەن تۇرادى. بۇل قاسيەتتى كىتاپتا اللا تاعالانىڭ 77934 ءسوزى جازىلعان [3]. كەلەسى ماڭىزدى دەرەك ءۇىىى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا جازىلعان مەدينالىق يبن-يسحاكتىڭ “اللانىڭ وكىلىنىڭ ءومىرى” – “سيرات راسۋل اللاح” دەگەن شىعارماسى. ول بىزگە ءىح ع. ءومىر سۇرگەن فيلولوگ يبن يشامنىڭوڭدەۋىمەن جەتكەن. “سيراتقا” ... قوسىمشا بولىپ تابىلاتىن ۆاكىديدىڭ (747 – 823 جج.) “ اسكەري جورىقتار كىتابى” – “كيتاب ال – ماگازي” – يسلام ءدىنىنىڭ شىعۋى جونىندەگى تاعى ءبىر ماڭىزدى دەرەك بولىپ تابىلادى. يسلام تۋرالى ونىڭ نەگىزىن قالاۋشى مۇحاممەد پايعامبار تۋرالى ەۋروپالىقتار اراسىنداعى العاشقى شىعارمالاردى ۆيزانيالىقتار جازدى. ولار ورتا عاسىرلاردى ارابتارمەن ءارى ءجيى سوعىسىپ، ءارى ەكونوميكالىق، مادەني قاتىناستاردا بولىپ تۇردى. ۆيزانتيالىق رەسمي پراۆوسلاۆيە باعىتىن ۇستانۋشى گرەك – ۆيزانتيالىق تاريحي جانە تەولوگيالىق شىعارمالاردىڭ اۆتورلارى جالعان پايعامبار، يسلامنىڭ شىعۋىنا سەبەپكەر دەپ ەسەپتەگەن مۇحامەدكە دۇشپاندىق سەزىممەن قارادى. سوندىقتان دا ۆيزانتيالىق ادەبيەتتە يسلام بۇرمالانعان تۇردە بەينەلەنگەن. باتىس ەۋروپادا يسلام تۋرالى مالىمەتتەردى العاش رەت كرەست جورىقتارى كەزىندە وزدەرىنە قاس دۇشپان بولىپ كورىنگەن دىنگە يدەولوگيالىق قارسىلىق كورسەتۋ ماقساتىمەن كاتوليك ميسسيونەرلەرى تاراتا باستادى. ءبىرىنشى كرەست جورىعىنان كەيىن ءحىى عاسىرلاردا يسپانيادا تۇرعان، اراب ءتىلىن جاقسى بىلگەن كاتوليك موناحى روبەرت كەتەنزيس قۇراندى لاتىن تىلىنە اۋداردى. بۇل اۋدارما يسلامدى جوققا شىعارۋ ماقساتىن كوزدەگەن كليۋنيلىك اببات پەتر بلاگوچەسيۆىيدىڭ باستاماسى بويىنشا جاسالدى. ماقساتقا ساي قۇران كوپتەگەن بۇرمالانۋشىلىققا ۇشىرادى. قۇراننىڭ وسى العاشقى اۋدارماسى تەك 1543 جىلى شۆەيسارياداعى بازەلدە باسىلىپ شىقتى [16]. يسلام تەك وتكەن عاسىردا عانا عىلىمي زەرتتەۋدىڭ وبەتكىسى بولا باستادى. ەۋروپالىق شىعىستانۋشىلار سول كەزدەگى تاريحنامانىڭ دەڭگەيىنە ساي يسلامنىڭ شىعۋىن مۇحاممەدتىڭ قىزمەتىندەگى ونىڭ جەكە باسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىمەن بايلانىستا قاراستىرادى. مۇحاممەدتىڭ ءومىربايانىن العاش عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەگەن اۆستريالىق دارىگەر، ءارى شىعىستانۋشى الونس شپرەنگەر (1813-1893 جج.) بولدى. ونىڭ “مۇحاممەدتىڭ ءومىرى مەن ءىلىمى” ءبىر دەگەننەن ەڭبەك ەسكىرىپ، ءوز ءمان – ماڭىزىن جوعالتتى. شپرەنگەر بىردەن – ءبىر دۇنيەجۇزىلىك ءدىن دەگەن قاتە كوزقاراستا بولدى. سول سەبەپتى دە “ونىڭ شىعۋىن ءار قادامىنان باستاپ تالداي الامىز”، - دەپ ەسەپتەدى. بۇل ءارابيستىڭ مۇنداي قاتە كوزقاراسى ونىڭ مۇسىلماندىق تاريحي – ءدىني ماتەريال – “سيرات راسۋل اللاح” پەن حاديستەر جيناعىنا سىن كوزبەن قاراماعاندىعىنىڭ جەمىسى [14]. مۇحاممەدتىڭ ءومىربايانى جونىندەگى كەلەسى ءبىر ەۋروپالىق عىلىمي ەڭبەك – اعىلشىن ۋيليام ءميۋيردىڭ لوندوندا 1856 جىلى جارىق كورگەن “مۇحاممەدتىڭ ءومىرى” دەگەن شىعارماسى. شپرەنگەرگە قاراعاندا ۋ. ميۋير (1819 –1905 جج.) وتارلارداعى حريستيان ميسسيونەرلىگىنە ءتان دەرەكتى ايىپتاۋشىلىق، دۇشپاندىق پىكىر ءبىلدىردى. يسلامنىڭ شىعۋىن ول مۇحاممەدتىڭ شايتاننىڭ ازعىرۋىنا ءتۇسىپ كەتۋىنىڭ ناتيجەسى دەپ تۇسىندىرمەكشى بولدى. ورتا عاسىرلىق تۇنەك رۋحىندا جازىلعان ءميۋيردىڭ بۇل شىعارماسىنىڭ عىلىمي قۇندىلىعى جوق. يسلامنىڭ شىعۋىنىڭ الەۋمەتتىك سەبەپتەرىن انىقتاۋعا ءبىرىنشى بولىپ نەمىس ءارابيسى گۋبەرت گريممە (1864 – 1942 جج.) ءوزىنىڭ “مۇحاممەد” اتتى ەڭبەگىندە ارەكەت جاسادى. ءبىراق ونىڭ “مۇحاممەدتىڭ” مەككەلىك قىزمەتى كەزىندە تۋا باستاعان يسلام – ءدىن ەمەس، سوسياليستىك قوزعالىس، ءارى ءىلىم بولدى”، - دەگەن تۇجىرىمى سىن كوتەرمەيدى. گريممنىڭ ەڭبەگىندە كەلتىرىلگەن ناقتىلى ماتەريالدار نازار اۋدارارلىق. مونتگومەري ۋوتت جازعان ءومىربايان “مۇحاممەد – مەككەدە” جانە “مۇحاممەد مەدينادا” دەگەن ەكى كىتاپتان تۇرادى. ول كىتاپتار وكسفوردتا 1953 – 1956 جىلدارى جارىق كورگەن. ف. ءبۋلدىڭ كىتاپتارى جارىق كورگەن. ف. ءبۋلدىڭ كىتابىمەن سالىستىرعاندا م. ۋوتتىڭ بۇل ەكى كىتابى وتە باي ماتەريالدى قامتىعان. ول ماتەريال تەك حرونولوگيالىق تارتىپكە عانا ەمەس، جەكەلەگەن ماسەلەلەر بويىنشا دا جۇيەگە (مىس.، “مۇحاممەد جانە ەۆرەيلەر”، مۇسىلماندىق مەملەكەتتىڭ سيپاتى”، قوعامدىق قۇرىلىستاعى رەفورما” ت.س.س.) كەلتىرىلگەن. ءبىراق بۇل ەڭبەكتىڭ عىلىمي قۇندىلىعى تومەن سەبەبى، اۆتور مۇسىلماندار اراسىنداعى اڭىزدارعا كۇمانسىز يلانىپ، اراب – مۇسىلماندىق تاريحناما داستۇرىنە سىن كوزبەن قاراماعان. حح عع. باسىنان باستاپ بەرى جارىق كورىپ جاتقان مۇحاممەد جونىندەگى ادەبيەتتىڭ عىلىمي قۇنى وتە تومەن. اراب مۇسىلمان تاريحشىلارى جازعان مۇحاممەدتىڭ ءومىرباياندارى يبن يسحاكتىڭ “سيراتىن” عىلىمي سىن تۇرعىسىنان تالداماي، سول كۇيىندە بايانداۋ عانا بولىپ كەلەدى [2]. بۇل ەڭبەكتەردىڭ ىشىنەن مۇحاممەد حۋسەين حەيكەالدىڭ “حايات مۇحاممەد” (مۇحاممەدتىڭ ءومىرى) دەگەن شىعارماسىن ەرەكشە اتاپ ەتۋگە بولادى. ول 1947 جىلى كايردە باسىلىپ شىقتى. قۇرانعا سۇيەنە وتىرىپ حەيكال يسلام ءدىنى ىسكەرلىك پەن باسەكەلەستى (كونكۋرەنسيا) قولدايدى دەگەن تۇجىرىم جاسايدى. مۇسىلمان وركەنيەتىن رۋحاني نەگىز، ال باتىس وركەنيەتىنە قارسى قىلادى. ونىڭ پىكىرىنشە، مۇسىلمان وركەنيەتىنە رۋحاني نەگىز، ال باتىس وركەنيەتىنە ەكونوميكالىق نەگىز ءتان. باتىس پەن مۇسىلمان الەمى اراسىنداعى تاعى دا ءبىر ەرەكشەلىك – باتىس مەملەكەت پەن شىركەۋ اراسىندا تىنىمسىز كۇرەس ءجۇرىپ وتىرسا، مۇسىلماندار الەمىنە بۇل ەكى ينستيتۋت ءبىر –بىرىنە تولىقتىرىپ، تىعىز ىنتىماقتاستىق ءومىر سۇرۋدە. حەيكال يسلامنىڭ سوسياليستىك سيپاتىنا دا جاعىمدى باعا بەرەدى. ورىس اۆتورلارىنىڭ ىشىندە ۆ. سولوۆيەۆتىڭ “ماگومەت” دەگەن مۇحاممەدتىڭ ءومىربايانى جونىندەگى شىعارماسى كەڭ تانىمال بولدى. ول سانكت – پەتەربۋردا 1896 ج. جارىق كورگەن بولاتىن (الماتىدا – 1990) [41]. سونداي – اق م.ن. پەتروۆتىڭ “ماگومەت پرويسحوجدەنيە يسلاما” اتتى ەڭبەگى دە كوڭىل اۋدارارلىق. مۇحاممەد پايعامباردىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىن پروف. ا. ە. كرىمسكيي ەداۋىر زەرتتەدى. ول “يستوچنيكي دليا يستوريي مۇحاممەدا” دەگەن دەرەكتەر جيناعىن جاريالادى. سونىمەن قاتار “يستوريا مۋسۋلمانستۆا” جانە “يستوريا ارابوۆ” دەگەن ەڭبەكتەرىندە يسلام دىنىنە كوڭىل ءبولدى. ۆاشينگتون يرۆينگتىڭ “جيزن ماگومەتا” دەگەن كىتابى ورىس تىلىنە اۋدارىلىپ، وعان، ن. ا. دوبروليۋبوۆ پىكىر جازعان. ۆ. يرۆينگتىڭ بۇل ەڭبەگى تاريحي رومان جانرىنا جاقىن، ياعني عىلىمي قۇندىلىعى تومەن. يسلام ءدىنىنىڭ شىعۋىنا سوۆەتتىك عىلىمي ادەبيەتتەردە اجەپتاۋىر كوڭىل بولگەن. بىرنەشە تەوريالار قالىپتاستى. ونىڭ ءبىرىنشىسى م.ن. پوەروۆسكييدىڭ تاريحي كونسەپسيالارىنىڭ ىقپالى مەن قالىپتاسقان. م.ا. رەيسنەردىڭ ساۋدا – كاپيتاليستىك تەورياسى دۇرىلدەپ تۇرعان ماركسيزم – لەنينيزم ىلىمىنە جات بۇل توريا 20-شى جىلداردىڭ اياعى مەن 30-شى جىلداردىڭ باسىندا كەڭىنەن جايىلدى. سونىمەن قاتار “كوپشىلىك” جانە “ەگىنشىلىك” تەوريالارى دا بەلگىلى بولدى. كوپشىلىك تەورياسى بويىنشا يسلام العاشىندا اراۆيانىڭ بەدۋيندەر بۇقاراسىنىڭ مۇددەسىن كوزدەدى، سولاردىڭ يدەولوگياسى بولدى. ال ەكىنشى تەوريا شارۋاشىلىق ومىردەگى ديقانداردىڭ ءرولىن شەكتەن تىس اسىرا كوتەرمەلەپ، العاشقى يسلام “كەدەي شارۋالاردىڭ يدەولوگياسى بولدى” دەگەن پىكىردى دالەلدەۋگە تىرىستى. مۇحاممەدتىڭ ءومىربايانىن، يسلام ءدىنىنىڭ شىعۋ سەبەپتەرىن بەلگىلى ورىس جازۋشىسى ۆ. پانوۆا (1905 – 1973 جج.) مەن ونىڭ ۇلى، ايگىلى ارابتانۋشى يۋ. باحتين بىرلەسە زەرتتەگەن. ولاردىڭ 60- شى جىلدارى جازىلعان “ مۇحاممەد پايعامباردىڭ ءومىرى: تاريحي تولعاۋ” اتتى ەڭبەكتەرى كەزىندە جازىل راپ سەرياسىنا ارنايى جازىلعانىمەن جارىق كورە الماي قالعان بولاتىن. شىن مانىندە بۇل تاريحي تولعاۋ الەم ادەبيەتىندەگى تاريحي دەرەكتەردى ەڭ مول قامتىعان مۇحاممەد عالايھي س-سالامنىڭ تولىق ءومىربايانى [39]. بۇل ءومىرباياندى “جازۋشى” باسپاسى قازاق تىلىندە 1993 جىلى باسىپ شىعاردى. “يسلام الەمى باسپاسى دۇنيەگە كەلىپ، ءدىني كىتاپتار شىعارۋدى قولعا الدى (“ەگەمەن قازاقستان” 21. 03. 1997ج.). ەندى مۇحاممەد پايعامبارعا، ارابتارعا ارنالعان ادەبيەتتەر كوپتەپ شىعارىلادى دەپ سەنەمىز. ول ەڭبەكتەردىڭ قازاقستان تاريحىن، بايىتا تۇسەتىنىنە كۇمان جوق. زەرتتەۋ بارسىسىندا قازاقستاندىق زەرتتەۋشىلەرىنىڭ كوزقاراستارى ءوزارا جانە باسقا دا زەرتتەۋشىلەرىنىڭ پىكىرلەرى مەن قاتار تالدانىپ سالىستىرمالى تاريحي زەرتتەۋ ءادىسى قولدانىلدى. ءبىتىرۋ جۇمىسىن جازۋدا باتىس پەن شىعىستىڭ ءوزارا ىقپالداستىعى ەۋرازياشىلىقتىڭ تاريحي تامىرلارى جونىندە سوڭعى جىلدارى جاڭاشا تۇرعىدا كوپ زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ جۇرگەن قازاقستاندىق تاريحشى ق.ت. جۇماعۇلوۆ ەڭبەكتەرى باعىت- باعدار بەرەتىن ادىستەمەلىك تەوريالىق نەگىز رەتىندە قولدانىلدى [18، 19، 20، 21]. ءبىتىرۋ جۇمىسىن جازۋدا العا قويعان ماقسات - مىندەتتەر: قوعام ىشىندەگى ءارتۇرلى الەۋمەتتىك توپتاردىڭ ىنتىماعىن قامتاماسىز ەتە ءبىلۋ دە، ءۇش ماتەريكتىڭ كوپ ۇلتتى حالىقتارىنان قۇرىلعان مەملەكەتتىڭ ءىۇ عاسىردان استام ۋاقىت ءومىر ءسۇرۋىنىڭ ءبىر سەبەبى بولدى. اراب حاليفاتىنىڭ الەۋمەتتىك - ەكونوميكالىق قاتىناستاردى شەشۋ تاجىريبەسىن ۇيرەنۋ قازىرگى كەزدەگى ماسەلەنىڭ ءبىرى. ءبىراق وكىنىشكە وراي بۇل ماڭىزدى ماسەلە دۇرىس شەشىمىن تاپپاي وتىر. حاليفاتتىڭ كوپتەگەن ەلدەردى وڭاي ءارى تەز جاۋلاپ الۋىنىڭ، ولاردى ءوز قول استىندا تاپجىلتپاي ۇستاپ وتىرۋىنىڭ سەبەپتەرىن زەرتەۋ، ۇعۋ، تاعلىم الۋ ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ جارقىن بولاشاققا جەتۋىنە ەداۋىر ۇلەس قوسادى دەپ سانايمىز. سول سەبەپتى دە ءبىز ءوز ءبىتىرۋ جۇمىسىمىزدىڭ تاقىرىبى ەتىپ “اراب حاليفاتىنىڭ قۇرىلۋى جانە ونىڭ جاۋلاپ الۋشىلىقتارى” ماسەلەلەرىن تاڭداپ الدىق. بۇل ماسەلە ءالى كۇنگە دەيىن دۇرىس شەشىمىن تاپپاي كەلە جاتىر. ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق جاعدايىن نىعايتىپ، وركەنيەتتى ەلدەر قاتارىنا قوسىلۋ ءۇشىن، 2030 جىلعا قاراي “ورتالىق ازيا بارىس” اتانۋ ءۇشىن اراب حاليفاتىنىڭ الەۋمەتتىك - ەكونوميكالىق جاعدايىن جاڭا، جالپى ادامگەرشىلىك قۇندىلىق تۇرعىسىنان سارالاۋ قاجەت. ءبىتىرۋ جۇمىسى كىرىسپەدەن، ەكى تاراۋدان جانە قورىتىندىدان تۇرادى. كىرىسپەدە تاڭداپ العان تاقىرىبىمنىڭ ماڭىزدىلىعىن دالەلدەۋگە، ءبىتىرۋ جۇمىستىڭ ماقسات – مىندەتتەرىن اشىپ كورسەتۋگە باستى نازار اۋدارىلدى. ءبىرىنشى تاراۋدا يسلام ءدىنىنىڭ قالىپتاسۋى تۋرالى دەرەكتەرگە، زەرتتەۋلەرگە شولۋ جاسالىندى. ول ءدىننىڭ قالىپتاسۋىنىڭ العى شارتتارىن الەۋمەتتىك – ەكونوميكالىق نەگىزدەرىن اشىپ كورسەتۋگە تىرىستىق. بۇل تاراۋدا سونىمەن قاتار حاليفاتتىڭ قۇرىلۋىنىڭ العى شارتتارى، تاريحى باياندالدى. ەكىنشى تاراۋدا دەرەكتەر مەن زەرتتەۋلەرگە سۇيەنە وتىرىپ العاشقى ءتورت تاقۋا حاليفاتتاردىڭ تۇسىنداعى اراب جاۋلاپ الۋشىلىقتارىنىڭ سەبەپ - سالدارى، فەودالدىق قاتىناستارعا تالداۋ جاسالىنىپ باياندالدى. ءبىتىرۋ جۇمىسى وسى ەكى تاراۋدا باياندالعان ماسەلەلەردەن تۋىندايتىن قورىتىندىمەن اياقتالادى. ءبىتىرۋ جۇمىسىنىڭ سوڭىندا پايدالانىلعان دەرەكتەر مەن زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىنىڭ ءتىزىمى كەلتىرىلگەن.

ءى – تاراۋ. ارابتار مەملەكەتىنىڭ قۇرىلۋىنىڭ العى شارتتارى

1.1 يسلام ءدىنىنىڭ قالىپتاسىپ، اراب تايپالارىنىڭ بىرىگۋى

يسلام مەككەدە ومىرگە كەلدى. مەككە – حيدجازدىڭ ەڭ ۇلكەن ەلدى مەكەنى. ونىڭ توڭىرەگى قۇلازىعان ءشول دالا، وسىمدىك تە – از: تۇيە جەيتىن جانتاق، قوي-ەشكىگە جەتەرلىك شاعىن جايىلىم عانا بولدى. جەرى ەگىن ەگۋگە مۇلدە جارامسىز، ازىن اۋلاق تۇيە، ەشكى، قوي سياقتى تۇلىك ءتۇرى اياعىنان توزىپ، ازىق ايىردان دەمەسەڭ، مال ۇستاۋعا دا مەيلىنشە قولايسىز. قۇدىقتار سۋى وتە تەرەڭنەن شىعادى. سوندىقتان دا مەككەنىڭ تۇرعىندارى نە مال وسىرۋمەن، نە ەگىنشىلىكپەن اينالىسا المادى. مەككە ساۋدا كەرۋەنىنىڭ جولىنداعى ءزامزام بۇلاعىنىڭ بويىندا ومىرگە كەلگەن [35]. ءزامزام سۋىنىڭ شيپالى قاسيەتى بار. سوندىقتان مەككە بىردەن قاسيەتتى مەكەنگە اينالدى. ءزامزام بۇلاعىندا كاوبا حرامى اراب بەدەۋيلەرىنىڭ اتامزاماننان تابىناتىن ورنى بولعان [13]. ول حرامدى ابرام (يبراحيم) مەن ونىڭ ەگيپەتتىك كۇڭى اجاردان تۋعان بالاسى يسمايل سالعىزعان دەگەن اڭىز ساقتالعان، تەك پالەستيناعا كەلگەننەن كەيىن، پۇشپاعى قاناماعان بەدەۋ ايەلى سارا ءوز قوجاسىنان بالا بولمايدى دەپ ويلاعان سوڭ، ەگيپەت پەرعاۋىنى حانىمىنا تىك تۇرىپ قىزمەت قىلسىن دەپ جانىنا قوسىپ بەرگەن كۇنى اجاردى قۇداي قوسقان قوساعى يبراحيمگە توقالدىققا الىپ بەرەدى. كەشىكپەي اجار يبراحيمگە يسمايلداي ۇل تاۋىپ بەرەدى. جاسى جەتىپ، ءۇمىتى ۇزىلە باستاعان كەزدە شاعىندا سارا قۇدىرەتى كۇشتىنىڭ جەلەپ-جەبەۋىمەن جۇكتى بولىپ، يسكاح ەسىمدى ۇل تۋادى. سارا ءيبراحيمدى اجاردى قۋىپ جىبەرۋگە قيمادى. ءبىراق جاراتقان سارانىڭ تالابىنا قۇلاق استى دا، اجار مەن يسمايلدى قۇدىرەتى كۇشتى يللارا ەتكە ارابيانىڭ ءبىر تۇكپىرىنە اپارىپ سالۋعا ءيبراحيمدى ءماجبۇر ەتتى.... جالعىز قالعان يسمايل شىرىلداپ جىلاپ، جەر تەپكىلەي باستادى.... بالانىڭ تەپكىلەگەن جەرىنەن تۇپ-تۇششى اۋىز سۋدىڭ كوزى اشىلىپ، بۇرق ەتە قالدى... پايدا بولعان ءزامزام قاينارىنىڭ جانىندا كەيىن يسمايلدان تاراعان ارابتار قاعبا اتالعان “قۇداي ءۇيىن” سالدى. قاعباداعى قارا تاستىڭ قۇپياسى ءالى كۇنگە دەيىن جۇمباق. ول باسىندا ءاپپاق بولعان – مىس. كەيىن پۇتقا تابىنۋشىلار كوپ سيپالاي بەرگەن سوڭ قاپ-قارا بولىپ كەتىپتى. بىرنەشە رەت بولعان سۋ تاسقىنى قاعباداعى قارا تاستى قۇلاتا الماعان. قالا وسى ەجەلگى قاسيەتتى حرامنىڭ توڭىرەگىنە ورنالاسقان. ول حرامدى مەككەلىكتەر “اللانىڭ ءۇيى” دەپ، ال وزدەرىن “اللانىڭ كورشىسىمىز” دەپ اتاعان. گوللاندىق وريەنتاليست ك.ح. سنۋس حيۋرگروانيا: اللاح ءوزىنىڭ كورشىلەرىنە ءزامزام سۋى مەن تاستاردان، قۇم مەن تاستاردان، قۇم مەن اپتاپ ىستىقتان باسقا ەشتەڭە دە سيلاعان جوق دەپ جازىپتى. مەككە ساۋدا- ساتتىق، الىم-بەرىمگە تاپتىرمايتىن جەر. قالتارىس، قاعا بەرىسى مول جولدار مازاسىز، جىل ون ەكى اي بويى ۇرى-قارىسى ۇزىلمەيدى: وڭتۇستىك ارابياعا، يرانعا، سيرياعا، جەرورتا تەڭىزىنە ساپار شەككەن كەرۋەندەر وسى ءوڭىردى باسىپ وتەدى. الايدا مەككەنىڭ اتىنىڭ شىعۋى وعان بايلانىستى ەمەس. وندا ارابتىڭ كوپتەپگەن تايپالارى ءپىر تۇتاتىن كونە ارۋاقتارى مەن اۋليەلى ورىندارى كوپ ەدى. سوندىقتان دا مەككە كيەلى ورىن دەپ ايىرىقشا دارىپتەلدى. ارابيانىڭ تۇكپىر – تۇكپىرىنەن سابىلىپ كەلىپ، اۋليەلى ورىندارعا تۇنەۋشىلەر جىل ون ەكى اي بويى ءبىر ۇزىلمەتىن [14]. سولارمەن الىم-بەرىم، ساۋدا-ساتتىق شاعىن شاھاردىڭ كۇنەلتۋىنە جاراپ تۇردى. مەككەدەن جىلىنا ەكى رەت قىستا جانە جازدا ۇلكەن ساۋدا كەرۋەندەرى شىعاتىن. ونىڭ ءبىرىنشىسى (قىستا) – يەمەنگە، ال ەكىنشىسى – سولتۇستىككە قاراي، پالەستينا مەن سيرياعا، يراكقا، ءتىپتى ەگيپەتكە باعىتتالعان. ول ساۋدا كەرۋەندەرىن مەككەدەن قۇدىرەتتى تايپا-كۋرەيشتەر ۇيىمداستىرىلاتىن. ول كەرۋەنگە كەز كەلگەن مەككەلىك كىرە الاتىن. كەرۋەندەر الىپ شىعاتىن تاۋارلار قۇنى ءار كەزدە، ءار ءتۇرلى بولدى. دەگەنمەن ورتا ەسەپپەن 50 مىڭ التىن تيىن بولاتىن. كۋرەيشتەردىڭ ومەييا رۋى عانا 5-6 مىڭ اقشالىق تاۋار جونەلتەتىن كەرۋەندى دە سول ەڭ قۋاتتى ومەييا رۋىنىڭ وكىلدەرى باسقاراتىن. ۇلكەن كەرۋەندەردى جول بىلەتىن سەرىكتەر مەن قورعاۋشى كۇزەت جاساعى الىپ جۇرەتىن. تۇيەلەردى، ونى ايداۋشىلار مەن جۇك تيەۋشىلەردى كوشپەلى بەدۋيندەردەن جالدايتىن. تاجىريبەلى جول سىلتەۋشىلەر قۇدىقتار مەن تۇيە جايىلىپ، قورەكتەنە الاتىن جەرلەردى جاقسى بىلەتىن. كەرۋەن باسشىسى جۇيرىك تۇيەگە مىنگەن پىسىق جىگىتى ارقىلى مەككەمەن ۇزبەي بايلانىس جاساپ وتىراتىن حيدجازدىقتار مەن نەدجدىكتەر قاعباعا قاجىلىققا كەلىپ وتىراتىن قاسيەتتى ايلار بەلگىلەندى. ول ايلاردا كەك قايتارىپ، قان توگۋگە قاتاڭ تىيىم سالىندى. مەككە مەن ونىڭ توڭىرەگى “حرام” دەپ، ياعني ادام ءولتىرۋ سياقتى اۋىر قىلمىستىلارعا جول بەرىلمەيتىن “قاسيەتتى مەكەن” دەپ جاريالاندى. ساۋدا مەككە تۇرعىندارىنىڭ باستى كاسىبى بولدى. بۇل قالادا كىم ساۋداگەر بولماسا، ونىڭ تاماعىن تاۋىپ ءىشۋى قيىن بولاتىن. يسلام ءدىنى شىققانعا دەيىن مەككەدە ءوزىنىڭ اقشا جاسايتىن سارايى بولمادى. ساۋدادا ۆيزانتيا مەن يران، يەمەن اقشالارى (التىن، كۇمىس مونەتالارى) پايدالانىلدى [29]. ساۋدامەن قاتار مەككەدە ءوسىمقورلىق تا كەڭ قانات جايدى (ارابشا –“ريبا”). اجەپتاۋىر تابىس تابۋعا بولاتىن ساۋداعا قاتىسۋ ءۇشىن شاعىن جانە ورتاشا بايقۋاتتى ادامدار ءوسىمقورلاردان قارىزعا اقشا الىپ وتىردى. باي كوپەستەر ساۋدامەن دە، وسىمقورلىقپەن دە اينالىستى. ايتالىق، ۆاكىدي: “ابباس ءوز تايپاسىنىڭ ادامدارىنا كوپ اقشا قارىز بەرگەن”، - دەيدى. ءبىر ديركەن - ءبىر ديركەمگە، ءبىر دينار - ءبىر دينارعا قارىزعا بەرىلەتىن، ياعني ءبىر دينار قارىزعا العان ادام كەيىن ەكى دينار ەتىپ قايتارۋى ءتيىس بولعان (100 % وسىممەن). مەككەلىك ساۋدا كەرۋەنىنىڭ تۇراقتى ءبىر مۇشەسى تايف قالاسىنىڭ تۇرعىندارى، ونىڭ ىشىندەگى قۋاتتى ساكيف تايپاسىنىڭ وكىلدەرى بولدى. مەككەمەن تايفتىڭ ەكونوميكالىق بايلانىسىنىڭ تىعىز بولعاندىعى سونشالىقتى، ول قالالاردى “ماككاتاني” – ياعني “ەكى مەككە” دەپ اتاعان. تايف پەن ونىڭ ماڭىنداعى اۋىل تۇرعىندارى باۋ باقشاسى، جوق مەككەلىكتەردى جەمىس-جيدەكپەن، كوكونىسپەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان. تايفتىڭ ماڭىندا مەككەلىكتەردىڭ جازعى ىستىقتاردا پانالايتىن داچالارى بولاتىن [10]. مەككەدەگى تايپالاردىڭ ىشىندەگى ەڭ قۋاتتىسى ومەييا رۋى بولدى. وسى رۋدىڭ وكىلدەرى باي ءوسىمقورلار بولدى. سولاردىڭ اراسىنان ساۋدا كەرۋەن باسشىلارى، جەرگىلىكتى ءوزىن-وزى باسقارۋ تىزگىنىن قولىندا ۇستاۋشىلار شىعىپ وتىردى. ولار قاابانىڭ توڭىرەگىندە، ال-باتحا دەپ اتالعان تەگىس جەرلەردە، الاڭداردا تۇردى. كۋرەيش باسشىلارىنىڭ تەك اقشاسى مەن تاۋارى عانا بولىپ قويعان جوق، سونىمەن قاتار ولاردىڭ ەگىستىك جەرلەرى، مالدارى مەن قۇلدارى دا كوپ بولدى. ولار اسىل تۇقىمدى جىلقىلاردىڭ يەسى بولدى. مەككەدە، وعان جاقىن جەرلەردە كۋرەيشتەن باسقا حاۆازين، گاتافان تايپالارى قونىستاندى. ال تايفتە سكيف تايپاسى تۇرعانىن جوعارىدا ايتىپ وتتىك. مەككەدە سونداي-اق “وداقتاستار” دەپ اتالعان “احلافتار” دا تۇردى. بۇلار باسقا تايپالاردان كەلىپ قوسىلعان كىرمەلەر بولسا كەرەك. مەككەنىڭ شەت جاعىندا “زاۆاحير” دەپ اتالعان كەدەيلەر تۇردى. مەككەدە حريستيان، يۋدەي، زارواسترا دىنىندەگى شەتەلدىكتەر دە تۇرىپ جاتتى. ولار دا ساۋدا- ساتتىقپەن اينالىساتىن. كۋرەيش تايپاسىنىڭ قۇرىلىمى ونشا كۇردەلى بولعان جوق. ءىرى كوپەستەر مەن ءوسىمقورلار توبى “مالا” دەپ اتالدى. قۇلداردان پوليسيا قۇرىلدى. ول “احابيش” دەپ اتالعا. جينالىس ءۇيى جۇمىس ىستەدى. ول اقساقالدار كەڭەسىنىڭ بيلىگىندە بولدى. اڭىزداردا “جينالىس ءۇيىنىڭ” (دار اننازۆا) نەگىزىنەن كۋساييا يبن-كيلابا قالاعان دەيدى. ءتاباريدىڭ ايتۋىنشا كۋسايانىڭ قولىندا ءوز تايپاسى (كۋرەيش) سەنىپ تاپسىرعان بيلىك، ياعني حيدجابا، سيكايا، ريفادا نادۆا جانە ليۆا بولدى. حيدجاز دەگەنى – قاعبانىڭ كىلتىن ۇستاۋشىس، سيكايا – قاعباعا تابىنۋعا كەلگەن قاجىلاردى سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ مىندەتى، ريفادا – ىشەرگە تاماعى جوق تابىنۋعا كەلگەندەر ءۇشىن جينالاتىن قوردى ۇستاۋى. ول قوردى كۋرەيشتەر مەن ت.ب. تايپالار جينايتىن. ليۆا دەگەنى اق ماتادان جاسالعان تۋ. ول نايزانىڭ ۇشىنا بايلاناتىن. سوعىس كەزىندە ول تۋ اسكەر قولباسشىسى – رايسقا تابىس ەتىلەتىن. كۋساييا كۋرەيش تايپاسىنىڭ ومەييا رۋىنان بولاتىن. ال احابيشتەر، ياعني پوليسيا، باي كۋرەيشتەردىڭ افريكاندىق قۇلدارىنان قۇرىلاتىن. ولار كۋرەيشتەر قازىناسى ساقتالاتىن قاعبا، باي كۋرەيشتەردىڭ ۇيلەرىن كۇزەتەتىن [40]. ايتىلىپ وتىرعان كەزدە باتىس اراۆيادان ءبىر قۇدايعا تابىنۋشىلىق دەگەننىڭ ەش قۇپياسى جوق بولاتىن. حريستيان، يۋدەي دىندەرىندەگى شەت ەلدىكتەر بۇل جاققا كەلىپ-كەتىپ ءجۇردى، مەككەنىڭ وزىندە تۇرىپ تا جاتتى. كەيبىر ارابتار سول دىندەردىڭ ءبىرىن قابىلداپ تا جاتتى. ءبىراق اراب پوليتەياشىنىڭ ماڭىزدى ورتالىعى بولىپ وتىرعان. مەككەدە ءلانيفيزمنىڭ (ءبىر قۇداي) تاراۋىنا جاقىن ۇيىمداستىرىلىپ، قالىپتاسىپ قالعان قاعبا ءداستۇرى (كۋلت) كەدەرگى جاسادى. ونداعى يدەولدارعا كوشپەلى بەدۋين تايپالارىنىڭ قاجىلىعى كۋرەشتەردىڭ ەكونوميكالىق جاعدايىنا بايلانىستى بولاتىن. ءارتۇرلى قۇدايعا سەنەتىن بەدۋين تايپالارى قاعباعا كوپ مال الىپ كەلىپ، كۋرەشتەرگە پايدا كەلتىرەتىن. سوندىقتان دا كۋرەيش اقسۇيەكتەرى كوپ قۇدايعا، پۇتقا تابىنۋشىلىقتى بارلىق كۇشىن سالا قورعاپ باقتى. بارلىق اراۆياداعى پوليتيامنىڭ اقىرى جاقىنداپ كەلە جاتتى. العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىستىڭ ىدىراۋى، قاۋىم مۇشەلەرىنىڭ بايلار مەن كەدەيلەر بولىنە باستاۋى، تايپالىق وداقتاردىڭ قۇرىلۋى وسىنىڭ ءبارى ءبىر دەنەگە، ءبىر قۇدايعا سەنۋ ارقىلى ءبىر ورتالىققا باعىنعان مەملەكەتتىڭ قۇرىلۋىن قاجەت ەتە باستادى. اراب مونەتەيزمى تۇرىندەگى حانيفيزم پوليتەيزمگە قارسى كۇرەسكە كىرىستى. حانيفيزم وكىلدەرى تايپالاردىڭ، جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ جەكەلەگەن كوپ قۇدايلارىنىڭ ورنىنا بارلىق ارابتارعا بىردەي جالعىز راحماندى جانە ءبىر ءدىندى ۇسىندى. بۇل كۇرەس الدىمەن ارينە مەككەدە قىزۋ ءجۇردى. سەبەبى، مەككەدەگى كاعبا ءپوليتيزمىنىڭ ءبازيسى ەدى. وسىنداي جاعدايدا يسلام ءدىنى ومىرگە كەلىپ، قالىپتاسا باستادى. ونىڭ نەگىزىن مۇحاممەد عالايھي س-سالام پايعامبار (570-632جج.) قالادى. مۇحاممەد پاعامباردىڭ اتا-باباسى قاعبانىڭ كىلتىن ۇستاۋشىلار بولعان، ال قاعبانىڭ نەگىزىن ءيبراھيمنىڭ (ابراھالە) اجار دەگەن ەگيپەتتىك كۇڭىنەن تۋعان بالاسى يسمايل قالاعان دەدىك. يسمايلدان ميراس بولىپ قالعان جارھۋمدى قاعبادان بانۋ حۇزوۆ تايپاسى قۋىپ شىعىپتى. كەيىنىرەك يسمايلدىڭ قۇرايش دەگەن ۇرپاعى ءۇيلى-جايلى بولىپ، قاعباعا قايتىپ ورالدى دا، ونى تارتىپكە كەلتىردى. ونى قۇرايش – مەككە قالاسىنىڭ نەگىزىن قالاعان تايپانىڭ ارعى اتاسى بولدى. قۇرايشتىڭ جەتىنشى ۇرپاعى قوساي مەككەدەن قالعان ازدى-كوپتى حۇزاولار قۋىپ شىقتى. ءسويتىپ، 440-450 جىلدارى ارالىعىندا قۇرايشتار مەككەنى باسى-بايلى يەمدەندى. ال قوساي – مۇحاممەدتىڭ ءتورتىنشى اتاسى بولاتىن. ول 480 جىلى قايتىس بولعان. ونىڭ مۇراگەرى ءحاشىم – مۇحاممەدتىڭ ءۇشىنشى اتاسى. ول دا قوساي سياقتى مەككەنىڭ دۋانباسى بولدى. ءحاشىم قايتىس بولعاندا ونىڭ ارتىندا قالعان ءسابيى شەيبا مۇحاممەدتىڭ ءۇشىنشى اتاسى. ول دا قوساي سياقتى مەككەنىڭ دۋانباسى بولعان. ءحاشىم قايتىس بولعاندا ونىڭ ارتىندا ارتىندا قالعان ءسابيى شەيبا مۇحاممەدتىڭ ەكىنشى اتاسى بولاتىن. ول ياسريبتەگى ناعاشىلارىنىڭ قولىندا ءوسىپ، ەرجەتكەن سوڭ اكەسىنىڭ ءىنىسى ءمۇتالىبتىڭ قولىنا كەلدى. مەككەلىكتەر شەيبان ءمۇتالىبتىڭ ق ۇلى ەكەن دەپ ءابد –ال- ءمۇتالىب دەپ اتاپ كەتكەن (ابد – وللا- قۇدايدىڭ ق ۇلى). وسى شەيبا - ءادى ءال - مۇتالىبتەن مۇحاممەد عالەيھي – اس - سالام پايعامباردىڭ اكەسى ابدوللا تۋعان [39]. شەيباننىڭ كوپكە دەيىن بالاسى بولماپتى. ءبىر كۇنى قاعبادا بۇكىل حالىقتىڭ كوزىنشە قۇدايعا جىلاپ جالبارىنىپ، بالا سۇراپتى. ەگەر اللا 10 ۇل بەرسە بىرەۋىن قۇرباندىققا شالار ەدىم دەپ انت بەرەدى. بۇل تىلەگى اللانىڭ قۇلاعىنا شالىنىپ، ءابدى ءال-مۇتالىب ون ەكى ۇل ءسۇيدى. ول بەرگەن انتىن ورىنداۋ ءۇشىن ءبىر ۇلىن قۇدايعا قۇرباندىققا شالۋ ءۇشىن جەرەبە تاستايدى. ول جەرەبە وتە سۇيكىمدى ۇلى ابدوللانىڭ (“قۇداي ق ۇلى”) ۇلەسىنە ءتۇستى. ... اقىرى ابدوللانىڭ ورنىنا 100 تۇيە قۇرباندىققا شالىندى (ءابدى ءال-مۇتالىب ساۋەگەيدىڭ ايتقانىن ورىنداپ قاعبانىڭ ىشىندە ابدوللا مەن 10 تۇيە الىپ كەلدى. جەرەبەنى ون رەت ءسۇ راعاندا 10 رەت ابدوللاعا شىقتى. قۇرباندىق جولى ابدوللاعا تۇسكەن سايىن ون تۇيەدەن ايداپ اكەلىپ قوسىپ وتىردى. تەك تۇيە سانى 100-گە جەتكەندە جاراتقان ادام قانىنىڭ وتەۋىنە وسى جارايتىنىن ءبىلدىردى. ءابدى ءال-مۇتالىب قاتەلەسۋدەن قورقىپ، 2 رەت ساداقا سۋىردى، 2 رەتىندە دە قۇرباندىق جەبەسى تۇيەگە ءتۇستى. ەندى كۇماندانۋعا نەگىز قالمادى. ءسۇيتىپ، ابدوللا اجالدان امان قالدى). شامامەن 569 جىلى ابدوللانى اكەسى ءاميناعا ۇيلەندىردى. (ءامينا-“كىرشىكسىز ادام” دەگەندى بىلدىرەد). 569-570 جىلدارى سانانىڭ بيلەۋشىسى ابدراحانىڭ قولباسشىسىمەن يەمەندىكتەردىڭ مەككەگە جورىعى باستالدى. جورىققا ەفيوپ اسكەرى قاتىستى . ... ءبىراق ولار ساتسىزدىكتەرگە ۇشىرادى (تورعايلار تاس لاقتىرىدى ؛ اسكەر شەشەك دەرتىنە شالدىعىپ، قىرىلا باستادى. امان قالعانداردى كەرى قاشتى. سول جىلى يەمەندىك ارابتار ەفيوپ اسكەرىن ەلىنەن قۋىپ شىقتى. ولارعا يران كومەكتەستى. بولاشاق پايعامبار، قۇرايىش تايپاسىنىڭ ومەييا رۋىنان شىققان ابدوللا مەن ءامينانىڭ وتباسىندا 570 جىلى 29 تامىزدا (بيىل 17-18 شىلدە) دۇنيەگە كەلدى. مۇحاممەد تۋاردان 2-3 اي بۇرىن اكەسى ءولدى. اكەدەن قالعان مۇرا : بەس تۇيە، بىرنەشە قوي جانە اسسيرييلىك كۇن باراقات. ...،.... كوشپەندى تايپالارعا تاربيەگە بەرۋ ءداستۇرى باردى. بۇل جولى مەككەگە بالالاردى تاربيەگە الۋعا قۇرعاقشىلىق سالدارىنان جوقشىلىققا ۇشىراعان بانۋ-سال، بانۋ-باكىر تايپالارىنىڭ ايەلدەرى كەلىپ ەدى. ولار قولاقى تولەمى از بولا ما، ال جەسىر ايەل تۇرمىسقا شىقسا جاڭا كۇيەۋ ءتىپتى ەشتەڭە تاتىرماي ما دەپ اكەسىز جەتىم مۇحاممەدتى العىسى كەلمەدى [39]. باسقا پىسىق ايەلدەر باعا شارتىنا كەلىسىپ، اۋقاتتى ءتاۋىر ۇيلەردەن بالا الىپ جاتقاندا، حاليما دەگەن ايەل قۇر قول قايتپاۋ ءۇشىن كۇيەۋىنىڭ رۇقساتىمەن مۇحاممەدتى الا كەتتى. ءسۇيتىپ، التى ايلىق نارەستە كوشپەندىلەر قولىنا ءتۇستى. سوندا 4 جىل تاربيەلەندى. ... مۇحاممەد پەن ونىڭ ەمشەكتەس اعاسى قوزىلاردى قاراپ، ۇيدەن الىستاۋ جەردە ويناپ جۇرگەن. ءبىر كەزدە ولاردىڭ جانىنا اق كيىم كيگەن ەكى ادام كەلدى. ولار مۇحاممەدتىڭ شالقاسىنان جاتقىزىپ، كەۋدە سۇيەگىن اشىپ، جۇرەگىن شىعارىپ العان. جۇرەگىندە قارا داق بار ەكەن، سونى الىپ تاستاپ، بالانىڭ جۇرەگى مەن ىشكى سارايىن اپپاق قارمەن جاۋىپ تازارتىپ، جۇرەگىن ورنىنا سالعاندا، بۇرىلىپ كەتە بەرىپتى. حاليما مۇحاممەدتى شەشەسىنە قايتا اكەلىپ بەرەدى. التى جاسقا تولعاندا شەشەسى مۇحاممەدتى ياسريبتە تۇراتىن ناعاشىلارىمەن تانىستىرۋعا الىپ بارادى. قايتا كەلە جاتىپ ءامينا جول ۇستىندە كەنەتتەن قايتىس بولىپ ، ابۆا ەلدى مەكەنىنىڭ جانىندا جەرلەنەدى. مۇحاممەدتى اتاسى ءابدى ءال-مۇتالىب (شەيبا) قولىنا الدى. ول قاعبانىڭ كىلتشىسى بولعاندىقتان ۋاقىتىنىڭ كوبىن ءدىني وردانىڭ جانىندا وتكىزدى. سۇيىكتى نەمەرەسى اتاسىنىڭ جانىندا بولادى، كەيدە تۇنەپ تە قالاتىن. ءابدى ءال-مۇتالىبتىڭ باسقا نەمەرەلەرى ماڭايلايدا المايتىن كەرەۋەت مۇحاممەدتىڭ جاتسا-جاستىعى، قيسايسا-توسەگى بولدى. قاعبا ماڭىنداعى ءدىني عۇرىپ، جورالعىلار مۇحاممەدتىڭ كوز الدىندا ءوتىپ جاتتى. قاعبانىڭ كۇندەلىكتى تىرلىگىمەن ەتەنە بولۋ مۇحاممەدتىڭ بويىندا دىنگە دەگەن، ءدىني وقۋعا دەگەن قۇشتارلىقتى ەرتە وياتتى. مۇحاممەد كورگەن-بىلگەنىن بۇلجىماس قاعيدا دەپ تۇسىنبەي، ءار ساق قيالعا سالىنىپ كوپ ويلاناتىن[30]. مۇحاممەد سەگىزگە تولعاندا “سەنىڭ تابانىڭا قادالعان شوگىر (مىڭعا) (تىكەن) مەنىڭ ماڭدايىما قادالسىن” دەپ وتىراتىن ابزال اتاسى ءابدى ءال-مۇتالىب قايتىس بولدى. ول ولەرىنىڭ الدىندا ۇلكەن ۇلى ءابۋ ءتالىپتى شاقىرىپ الىپ، مۇحاممەدكە قامقور بولۋدى تاپسىردى. جيىرما بەس جاسىندا حۋبايلي قىزى حاديشاعا ۇيلەنىپ، تۇرمىس قۇرعان ءبىراز جىلدان سوڭ، مۇحاممەد ويلاماعان جەردەن تاڭعاجايىپ ءبىر دەرتكە شالدىقتى. دەرتتىڭ سىرت سۇلباسى-تالماعا ۇقساس ەدى. عاجايىپ تۇستەر مەن وقتا-تەكتە ۇستايتىن تالما دەرتى مۇحاممەد بويىنا جابىسقان كەسەل ەمەس، تىلسىم دۇنيەمەن بايلانىساتىن ساڭىلاۋ دەپ قابىلدادى. ول جاس كەزىندە-اق حاديشاعا ۇيلەنبەي تۇرىپ، قۇدايدىڭ جالعىزدىعى تۋرالى ويعا بوي الدىرعان ەدى. قۇدىرەتى كۇشتى جابباردىڭ جالعىزدىعى تۋرالى وي سول كەزدە ەتەك العان حريستيان، يۋدا دىندەرىندە بار بولاتىن. مۇحاممەدتىڭ ۇلىلىعى سوندا-ول قۇدايدىڭ جالعىزدىعىن دالەلدەيمىن دەپ باس قاتىرماي ونى ءارى قاراي تەرەڭدەتىپ دامىتتى[41]. حيرا تاۋىندا پەرىشتە ارقىلى مۇحاممەدتىڭ اۋزىنا سالىنعان بەس جول ءسوز - قۇداي بولمىسى تۋرالى، قۇدايدىڭ ادامعا دەگەن ىقىلاس، پەيىلى تۋرالى تەرەڭ مازمۇندى اڭگىمەلەرگە ارقاۋ بولۋعا مولىنان جارادى. رامازان ايى ارابتار ءوزارا تۇتاتىن قاسيەتتى ايى ەدى. ونىڭ ۇستىنە وسى ايدا اللادان ايان بولىپ، ونىڭ ءقادىر – قاسيەتى ءتىپتى ارتا ءتۇستى. ءسويتىپ، بۇل ورايدا مۇحاممەد يۋدا، حريستيان قاعيدالارىنان ءارى كەتتى. مۇحاممەد ارابتاردىڭ پۇتقا تابىنۋشىلىق ۇردىسىنەن ءۇزىلدى – كەسىلدى باس تارتىپ، دۇنيەدەگى ەڭ باستى فيلوسوفيالىق ماسەلە – مەيىرىم مەن زۇلىمدىق ماسەلەسىن بىربەتكەي شەشىپ، قۇداي تۋرالى تۇسىنىكتى جاڭاشا الىپتەدى. قاي ءدىننىڭ دە نەگىزگى، ءتۇپ قازىعى قۇداي تۋرالى تۇسىنىك. حريستيان ءدىنى قۇدايدى تايپا، ۇلت شەڭبەرىنەن شىعارىپ وعان جالپىحالىقتىق ءمان بەردى. ال مۇحاممەد بولسا، قۇدايدىڭ جالعىزدىعى تۋرالى ۇعىمدى شەگىنە جەتكىزە دامىتتى. ءدىندى تەوريالىق جاعىنان بۇدان ءارى تەرەڭدەتە ءتۇسىندىرۋ مۇمكىن ەمەس [42]. بۇدان ءارى تەرەڭدەتەر بولساق، ءدىن جوعالىپ، فيلوسوفيا، وبەكتيۆتى يدەاليزم ۇردىستەرى باستال