ارال تەڭىزىن اپاتتان ساقتاۋ ءۇشىن كوپتەگەن جوبالاردىڭ ۇسىنىلعانى بەلگىلى. الايدا ولاردىڭ كوپشىلىگى تەنىزدى تولتىرۋدى ەمەس، ونى تەك بۇگىنگى دەڭگەيدە ۇستاپ قالۋدى كوزدەيدى. ول ۇسىنىستار مىنانداي بولاتىن:

1. سىر جانە امۋداريا وزەندەرىنىڭ سۋلارىن ءتيىملى پايدالانۋ؛

2. وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە كاراي ۆوزروجدەنيە ارالىن پايدالانىپ دامبا سالۋ. كىشى ارالدان تۇز وندىرىلەدى، ال ۇلكەن ارال سىر جانە امۋداريا ەسەبىنەن ساقتالادى؛

3. جەل تۇرعاندا اسپاننان تۇز جاۋماس ءۇشىن جاعالاۋلارعا سەكسەۋىل ت.ب. جاسىل جەلەك اعاشتاردى وتىرعىزۋ؛

4. ارال ايماعىن يران ەلىندەگىدەي جەر استى سۋلارىمەن كامتاماسىز ەتۋ؛

5. ءسىبىر وزەندەرىنىڭ ءبىر بولىگىن ارالعا بۇرۋ.

بۇل شارالاردىڭ تەڭىزدى بۇرىنعى قالپىنا كەلتىرە المايتىنى انىق. ارينە ءسىبىر وزەندەرىنىڭ ءبىر بولىگىن ارالعا تارتۋعا بولار ەدى، ءبىراق ول بىرىنشىدەن قىمباتقا تۇسەدى، ەكىنشىدەن رەسەي وعان كەلىسە كويمايدى.

اقش، جاپونيا، كانادا عالىمدارىنىڭ ارال تەڭىزىنىڭ سۋىن بۇرىنعى دەڭگەيىنە جەتكىزۋ ءۇشىن 200 ميلليارد دوللار قاجەت دەيتىن كورىنەدى. ارالدى بۇرىنعى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن ىرگەلى زەرتتەۋ جولىمەن كاسپيي-ارال كانالىنىڭ عىلىمي-تەحنيكالىق دالەلدەمەسى جاسالىنادى. سول جوبا بويىنشا ارال اپاتىن شەشۋ ءۇشىن 300 ملن دوللار جەتكىلىكتى ەكەنىنە كوز جەتكىزگەن.

كاسپيي تەڭىزىنەن دەڭگەيى ءبىر كەزدە كوتەرىلىپ، ءبىر كەزدە تومەندەپ كەتەتىنى، ياعني عاسىرلىق تەربەلىسى بۇرىننان بەلگىلى قۇبىلىس. سوڭعى كوتەرىلۋىندە تەڭىز دەڭگەيى 214 سم-گە ءوسىپتى. كاسپييمەن شەكاراسى جاناسقان مەملەكەتتتەردىڭ (رەسەي، كازاقستان، يران، تۇرىكمەنستان، ءازىربايجان) ءبىراز جاعالىق جەرلەرى سۋدىڭ استىندا قالدى. كازىردىڭ وزىندە دە بۇل ەلدەردىڭ مۇناي ءوندىرىپ تۇرعان كوپتەگەن كەن ورىندارى مەن حالىق ورنالاسقان جەرلەرى سۋ استىنا كەتۋ ءقاۋپى بار.

ەگەر جوعارىدا كورسەتىلگەن (214 سم) سۋدىڭ قاباتىن كاسپيي تەڭىزىنىڭ اكۆاتورياسىنىڭ اۋدانىنا (380 000 كم2) كوبەيتسەك، ول 800 كم تەكشە كيلومەتر (800 كم3) سۋ بولادى. ءبىر كىزىعى، ءدال وسىنشاما سۋ كولەمى كۇرىپ بارا جاتقانى ارالعا جەتپەي تۇر! كاسپيي تەڭىزىندەگى ارتىق سۋدى شارپىپ الىپ ارالعا قۇيسا ەكى تەڭىز دە وزدەرىنىڭ باياعى كۇيلەرىنە كەلەر ەدى. مۇنى ەكى تەڭىزدى كانالمەن كوسۋ ارقىلى وڭاي جۇزەگە اسىرۋعا بولادى. ارال كاسپييدەن 74 مەتر بيىكتىكتە ورنالاسقان جانە ەكەۋىنىڭ اراقاشىقتىعى 500 كيلومەتردى قۇرايدى. جوبا بويىنشا كاسپيي-ارال كانالىن سالۋدى 2 كەزەڭگە ءبولىپ جۇرگىزۋ كەرەك. الدىمەن كانالدىڭ اسا تەرەڭ ەمەس تابان بولىگىن مينەرال جىنىستىڭ ىشىنەن قازىپ، ودان شىققان توپىراقتى كانالدى بويلاي جاعالاۋعا ۇيەدى. كانالدى بەتونمەن كاپتاپ، جىلىنا 25 تەكشە كيلومەتر (25 كم3) سۋ جۇرەتىندەي ەتىپ ىسكە قوسادى. ەكىنشى كەزەڭدە، كانالدىڭ جاعاسىندا جينالعان ءۇيىندى توپىراقتى تەگىستەپ جايىپ، كانالدىڭ ەكى جاعىنان بىردەي دامبا كوتەرەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە كانالدىڭ كولەمى كەنەيىپ، 40 تەكشە كيلومەتر (40 كم3) سۋ جۇرەتىن بولادى. بۇل ەسەپتەۋ جايدان-جاي، كەزدەيسوق الىنىپ وتىرعان جوق. ولار ارالدى قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىسىندا قۇرىلىسقا وتە از شىعىن جۇمساپ، ەنەرگيانى ۇنەمدى پايدالانۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

ارينە، اتالعان جوبا بويىنشا ءبىرىنشى كەزەكتەگى كانالدىڭ قۇرىلىسىن 3-4 جىلدا، ال ەكىنشى كەزەكتەگى قۇرىلىستى اسىقپاي، كەلەسى 15-20 جىلدىڭ ىشىندە سالۋعا بولار ەدى. ءبىراق تا، ءبىز كۇتكەنمەن دە كاسپيي كۇتپەيدى، سوندىقتان بۇل جۇمىستى ۇزاق مەرزىمگە قالدىرۋعا استە بولمايدى.

كانال جاعالاۋلارىنىن دامباسىن سالۋدى كانالدى قازۋ جۇمىسىمەن قاتار جۇرگىزگەندە ونى تولىعىمەن 5-6 جىلدا اياقتاۋعا بولادى. جوعارىدا، سوڭعى 15 جىلدىڭ ىشىندە كاسپييدىڭ سۋى 800 كم3-گە ارتتى دەلىك. ياعني، ول جىل سايىن 53 كم3 سۋ قوسىلعانىن، نەمەسە تەنىز دەنگەيىنىڭ جىلىنا 14 سم-گە كوتەرىلەتىنىن بىلدىرەدى. ەگەر كاسپيي تەڭىزىنەن جىلىنا 40 كم3 سۋ الىنىپ تۇرسا، ول تەڭىز سۋىنىڭ كوتەرىلۋىنە جاقسى تەجەۋ بولماق. ارالدى سۋعا تولتىرۋعا كاجەتتى 25 جىلدىڭ ىشىندە سۋ دەڭگەيىنىڭ كوتەرىلۋ قارقىنى وسى كۇيىندە ساقتالعاننىڭ وزىندە كاسپيي سۋىنىڭ دەڭگەيى 3،5 مەتردىڭ ورىنا تەك 0،87 مەترگە عانا كوتەرىلەدى. ءسويتىپ 25 جىلدىڭ ىشىندە ارالعا 1000 كم3 سۋ قۇيىلادى.

كانال ءۇستىرت شوقىسىنان وتەتىن بولعاندىقتان كاسپييدىڭ سۋىن ناسوسپەن ايداپ، ونى 150 مەترگە كوتەرۋ قاجەت. كانال كۇرىلىسى مەن ناسوس ستانسيالارىنىڭ شىعىنى 300 ملن دوللاردى قۇرايدى. ونىڭ 4/3 بولىگى كانال قۇرىلىسىنا، ال قالعانى ناسوس ستانسياسى سياقتى كوسىمشا قوندىرعىلارعا جۇمسالادى.

سۋدىڭ بۋلانۋ ناتيجەسىندە كاسپييدىڭ تۇزى ارالدىڭ تۇبىنە جينالىپ، ونىڭ تۇزدىلىعىن ارتتىرۋى مۇمكىن. ونىڭ الدىن الماسا، تاعى دا 100-150 جىلداعى كەيىن ول ءوزىنىڭ پايدالى ماڭىزىن جويادى. وسىنداي جاعدايدى بولدىرماس ءۇشىن ەندى ارالدان كاسپييگە قاراي اعاتىن ەكىنشى كانال سالۋ كەرەك. سوندا كاسپيي-ارال كانالى ارالدى سۋمەن تولۋدى كامتاماسىز ەتسە، ەكىنشى ارال - كاسپيي كانالى تەڭىزدىڭ تۇزدىلانۋ بالانسىن ءبىرقالىپتى ۇستاپ وتىرادى. ەكىنشى ارال—كاسپيي كانالىن سالۋ كوپ قارجىنى تالاپ ەتپەيدى. جوبا بويىنشا ول 30 ملن دوللارعا باعالانىپ تۇر. بۇل كانالعا ناسوس ستانياسىنىڭ قاجەتى جوق، كانال قازىلىپ سۋعا جول بەرىلسە بولدى، ىلديعا قاراي سۋدىڭ ءوزى زىمىرايدى. كاسپييگە كۇياتىن ارال—كاسپيي كانالىنىڭ ۇزىندىعى نەگىزگى كانالعا كاراعاندا 2،5 ەسە قىسقا بولماق.

ەكىنشى كانالدىڭ كۇرلىسىن ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسى بەكىپ، اياعىنان تىك تۇرىپ، ارالىمىزدىڭ ارناسى سۋعا تولعاننان كەيىن 25-30 جىلدان سوڭ باستاۋعا بولادى. ينشاللا!

كاسپييگە قۇياتىن ارال كاسپيي كانالى ىسكە كوسىلعان سوڭ ارال كاسپييدەن جىلىنا 20 كم3 سۋ الۋمەن عانا شەكتەلەدى. كاسپييدىڭ سۋ بالانسىنىڭ تەپە-تەڭدىگى 20 كم3 سۋدان بۇزىلمايدى.

300 ملن دوللار! كازىرگى جاعدايدا بۇل ءتيىمدى باعا ما، الدە كوپ پە؟ ادامزاتتىڭ ۋايىم-قايعىسىز، شاتتانىپ ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن ۇلكەن ەكى ايماقتا تۇراتىن ميلليونداعان حالىقتى اپاتتان قۇتقارۋعا جۇمسالاتىن 300 ملن دوللار ەشكانداي قىمباتشىلىق ەمەس! ءبارى دە سالىستىرمالى تۇردە ايقىن بولادى. مىسالى، "ستەللس" اتتى امەريكاندىق بومبالاۋشى ۇشاعىنىڭ قۇنى 840 ملن دوللار. لا-مانش ارقىلى وتەتىن تۋننەلدىڭ كۇرلىسى 80 ملرد دوللاردان اسىپ ءتۇستى.

كورىپ وتىرعانىمىزداي، ارالدى قۇتقارۋمەن اساۋ كاسپييگە تۇساۋ سالۋعا 300 ملن دوللار سونشالىقتى قول جەتپەيتىن سوما ەمەس. كاسپيي جاعاسىندا ورنالاسقان قازاق جەرىنە سۋدىڭ كوتەرىلۋىنە بايلانىستى 40 ملرد تەڭگە (40 ملن دوللار) زيان كەلتىرىلەدى. ونىڭ ۇستىنە اسىرەسە تومەندەگى ماسەلەلەردى ەسكەرسەك، كانال قۇرلىسىنىڭ تيىمدىلىگىنە تاعى كوز جەتكىزەمىز.

1. ارال بۇكىل پلانەتانىڭ جاندى جاراسى. №1 ەكولوگيالىق اپات. ورتالىق ازيا مەن كازاقستاننىڭ جانە ت.ب. ەلدەردىڭ تاعدىرى ارال ماسەلەسىن دۇرىس شەشۋگە تىكەلەي بايلانىستى.

2. كاسپيي تەڭىزىن اينالدىرا دامبا سالۋ ءۇشىن جۇمسالاتىن قاراجات پايدا كەلتىرمەيتىن ءولى كاپيتالمەن تەڭ.

جوعارىدا ايتىلعانداردىڭ توق ەتەر ءتۇيىنى، ورتاق ىسكە قاتىسى بار مەملەكەتتەر بىرىگىپ، كەرەكتى 300 ملن دوللار قارجى جيناپ، وراسان كۇردەلى ەكى ەكولوگيالىق احۋالدىڭ شيەلەنىسۋىن شەشپەسە بولمايدى.

ول شارا ارالدىن شيپالى سۋىن كالپىنا كەلتىرىپ، بالىعىن حالىققا ۇيىپ-توگىپ بەرگەننەن سوڭ، بارلىق شىعىندى وتەيدى. ءارى اساۋ كاسپيي دە ءبىراز تىنىشتالىپ، ورتا ازيانىڭ نەگىزگى ەكى وزەنىنە كومەكتەسىپ، ارالدىڭ مىڭ جىلدىق اسەمدىگىن تاعى دا 1 000 جىلعا وزدىرماق.

ارال تەڭىزىنىڭ 2010 جىلى قۇريدى دەگەن عىلىمي بولجام بار: شىندىق پا، داقپىرت پا؟ قازىرگى ارال تەڭىزىنىڭ ەكولوگيالىق پروبلەمالارى وسى جۇيەدەگى بۇگىنگى تاڭدا ءالى شەشىمى تابىلماعان كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولىپ وتىر. نەگىزىنەن، ارال تەڭىزى جايلى سوڭعى تولىق زەرتتەۋلەر 1946-1950 جىددارعا جاتادى. ول مالىمەتتەر بويىنشا تەڭىز كولەمى 66 مىڭ شارشى شاقىرىم، ەڭ ۇزىن بولىگى 424 شاقىرىم، ال ەڭ ەندى بولىگى 292 شاقىرىم. ورتاشا تەرەڭدىگى 16،1 مەتر. تەڭىزدىڭ شىعىس بولىگى تايىز دەپ سانالعان. تەك جاعادان 60 شاقىرىم ۇزاعاندا بارىپ، ونىڭ تەرەندىگى 10 مەترگە جەتكەن. سۋدىڭ تۇزدىلىعى 10-11 پايىز. تەڭىزدىڭ سۋ بالانسىنىڭ كىرىسىڭدە وزەن سۋلارىنىڭ ۇلەسى 52 تەكشە شاقىرىم 5،3 تەكشە شاقىرىم. ال، ماۋسىمدىق سۋ دەڭگەيىنىڭ ورتاشا اۋىتقۋى 25 سانتيمەتر دەپ ەسەپتەلىنگەن، ال ونىڭ كوپ جىلدىعى 3 مەتردەن. دەمەك، 1960 جىلى ارال تەڭىزىنىڭ ءابسوليۋتتى بيىكتىگى 53،4 مەتر بولسا، ال 1967 جىلى 51،66 مەترگە دەيىن تومەندەگەن.

ءى985 جىلى سىرداريا مەن ءامۋداريا وزەندەرى ارال تەڭىزىنە قۇيۋىن مۇلدەم توقتاتتى. 1967-1985 جىلدارى ارال تەڭىزى 800 تەكشە شاقىرىم سۋدى كەم الدى.

ياعني، ەكى وزەننەن ارال تەڭىزىنە قۇيعان سۋدىڭ كولەمى 1960 جىلى 46 تەكشە شاكىرىم، 1970 جىلى 35،6، 1980 جىلى 10 جانە 1985 جىلى 5 تەكشە شاقىرىم. ال، 1986 جىلى ەكى وزەننىڭ اعىسى تەڭىزگە جەتە الماي ەگىس دالالارىنداعى اتىزدارگا تاراپ توقتادى.

دەمەك، 25-30 جىلدىڭ ىشىڭسە ءبىر ۇرپاقتىڭ كوز الدىندا جەر بەتىنەن اۋماعى 6 ميلليون گەكتارعا سوزىلعان، تەرەندىگى 68 مەتر تەڭىزدىڭ جوعالىپ كەتۋى ادام سەنبەيتىن جاعداي. ويتكەنى، تەڭىزدىڭ دەڭگەيى تومەندەگەن سايىن زەرتتەۋشىلەردىڭ مولىمەتتەرىنە كاراعاڭدا، ونىڭ ءبىر شارشى شاقىرىم كەپكەن ورنىندا 7 مىڭ توننا تۇز قالادى ەكەن.

قىزىلقۇم مەن قاراقۇمعا قاراعاندا، جاڭادان پايدا بولعان ءشول دالا كازىر جاي عانا سۋسىز ايماق ەمەس، بەتىن جاۋىپ تۇرعان ءشوبى جوق، بۇرقىراعان قۇمدى، سورتاڭدى شولگە اينالدى. بۇگىندە، ونىڭ اۋماعى شامامەن 3 ملن گەكتاردى قۇرايدى.

قاراقۇمنىڭ تۇسىنان "اققۇم" دەپ اتالاتىن تۇزدى، سورتاڭدى كاۋىپتى ايماق پايدا بولدى. ونىڭ كولەمى كۇن سايىن ۇلعايۋدا. دەمەك، بۇل وسى وڭىردەگى تابيعي وسىمدىك جامىلعىسىنىڭ وسۋىنە توپىراقتىڭ كۇشتى تۇزدانۋى ءوز اسەرىن تيگىزىپ وتىر دەگەن ءسوز.

بۇرىنعى تەڭىزدىڭ استاۋىن ساقتاپ كەلگەن قىسىم بىرتە-بىرتە ازايىپ، ەندى تەڭىز ءتۇبىنىڭ كوتەرىلۋ پروسەسسى باستاۋ الدى. دەمەك بۇل پروسەسس نەگىزىنەن ەكى باعىتتا ياعني، ونتۇستىكتەن سولتۇستىككە، شىعىستان باتىسقا قاراپ بەت الا باستادى. وسىعان وراي كەيبىر عالىمدارىنىڭ ەسەپتەۋلەرى بويىنشا ارال تەڭىزى ءتۇبىنىڭ بۇگىنگى كوتەرىلۋ جىلدامدىعى جىلىنا 5-7 مم، ال جارتى عاسىردان كەيىن 50-70 سانتيمەترگە جەتەدى ەكەن.

ءسويتىپ، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ تىرشىلىك ەتۋلەرى جىل وتكەن سايىن، ولاردى ايتارلىقتاي قۋسىرىپ، قيىنداتىپ بارادى. سونىمەن بىرگە بۇل ايماقتا جىلىنا 15 رەت كاتتى داۋىل سوعىپ، تۇزدى شاڭدى جۇزدەگەن شاقىرىمعا تاراتادى. ياعني، مايدا تۇز ارالاس شاڭ اتموسفەرانىڭ اعىنىمەن سوناۋ قيىر شىعىستاعى امۋر وزەنىنىڭ باسسەينىنە جونە اقش-تىڭ ونتۇستىك شتاتتارىنا دەيىن جەتىپ تۇرعانىن دالەلدەيتىن دەرەكتەر ءوز الدىنا.

مىنە، سوعان قاراعاندا بۇل قۇبىلىس كەلەشەكتە جاقسى ءۇمىت كۇتتىرمەيتىن سياقتى. ويتكەنى قازىرگى ارال اپاتىن، ونىڭ اينالاسىندا جان-جاققا ەتەك الا جايىلىپ بارا جاتقان سور شاڭداقتى، بۇرقىراعان ءشول دالانى كورگەندە افريكانداعى ولەمگە ويگىلى ساحارا ءشولى كوزگە ەرىكسىز ەلەستەيدى.

ول ايماق تا كەزىندە ەگىندى، مالدى، گۇلدەنگەن ولكە بولعان. ءبىراق، كەزىندە سول جەردى مەكەندەگەن حالىق تابيعاتتىڭ زاڭىمەن ساناسپاي، شارۋاشىلىقتى قالاي بولسا سولاي جۇرگىزۋدىڭ نوتيجەسىندە ۇلانعايىر كەڭ جەر ەلسىز، سۋسىز شولگە اينالعان كورىنەدى.

ال، ءبىز بولساق، سول كايعىلى توجىريبەنى كايتالاۋعا بىرتە-بىرتە جاكىنداپ كەلەمىز. مىنە، وسىعان وراي تەڭىزدى سۋمەن تولتىرماعانمەن ونىڭ كەپكەن ۇلتانىنداعى قۇم، تۇز، شاڭدى ۇشىرماۋدىڭ تەزىرەك ءبىر امالىن جاساعان ءجون.

ارال تەڭىزى كاسپييدەن 74 مەتر بيىكتىكتە جاتىر، ال كاسپيي قارا تەڭىز دەڭگەيىنەن 26 مەتر تومەن، دەمەك ارال تەڭىزىنىڭ ايدىن بەتى كەزىندە مۇحيت دەڭگەيىنەن 48 مەتر بيىك بولعان. ارالدىڭ ءتۇبىنىڭ ەڭ تەرەڭ جەرى مۇحيت بەتىنەن 20 مەتر تومەن، ال كاسپيي ايدىنىنان 6 مەتر جوعارى.

سونداي-اق، كاسپيي تەڭىزىنىڭ تەرەڭدىگى 944 مەتر، ال ارال تەڭىزى ەڭ تەرەڭ جەرى نەبارى 68 مەتر عانا. وكىنىشكە وراي، وسى ۋاقىتقا دەيىن تەڭىز استىنىڭ ءقۇپيا اعىستارى مەن يىرىمدەرىن عانا زەرتتەگەن عىلىم ءۇشىن جەر استى سۋلارىنىڭ ءوزارا كارىم-قاتىناس اعىس يىرىمدەرى ءالى جۇمباق. الايدا ارال مەن كاسپيي ەگىز بولعانىمەن، مىنەزدەرى كەرەعار. ويتكەنى، كاسپييدە سۋ كوبەيسە، ارال دا ازايادى. ال، ارالدا سۋ كوبەيسە كاسپيي شەگىنەدى. دەمەك، وسى ەكى تەڭىز ءوزارا تۇتاسىپ جاتقان جوق پا دەگەن ساۋال قورقىت داۋىرىنەن بەرى العا تارتىلىپ كەلەدى.

ارالدىڭ كايعىلى تاعدىرى مەن ىزعارلى زاردابى ءقازىر ايماق شەڭبەرىنەن اسىپ، بۇكىل الەم بيىگىنەن بىلىنۋدە. وسىدان-اق تەڭىزدىڭ كازىرگى جاعدايى تىم اۋىر، كەلەشەگى تىم كۇڭگىرت ەكەنىن تۇسىنۋگە ابدەن بولادى.

ءقازىر ارالدىڭ كەبۋى كۇنمەن ەسەپتەلۋدە. دەمەك، بۇگىنگى تاڭدا كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە - قۇرعاعان تەڭىز تابانىنداعى تۇز، شاڭنىڭ كوبەيۋىن قالايدا باسەڭدەتۋ. ول ءۇشىن جوعارىدا ءسوز بولعانداي سول كەپكەن تەڭىز ۇلتانىنداعى كۇم، تۇز شاڭداردى جەت ءۇستى نەمەسە جەر استى سۋىمەن باستىرۋ، سول سياقتى وسىمدىك تۇرلەرىن ەگۋ جۇمىستارىن ايرىقشا نازارعا العان ءجون. ءالى دە ارال تەڭىزى باسسەينىندەگى پروبلەمالارعا وراي، حالىكارالىق قورلار مەن ۇيىمداردىڭ كارجىلارى مەن مۋمكىنشىلىكتەرىن جۇمىلدىرۋ قاجەت-اق.

ەگەر دە جوعارىدا اتالعان جۇمىس كولەمدەرى تولىق ىسكە اسىرىلعان جاعدايدا ارال ءوڭىرىنىڭ اتموسفەرالىق اۋا قاباتتارى تازارىپ، سونداي-اق ايماقتا توتەنشە اۋرۋ تۇرلەرىنىڭ قاڭداي ءتۇرى بولسا دا تارالماۋىنا وڭ جاعداي تۋار ەدى.

قولدانعان ادەبيەتتەر:

"زەردە" رەسپۋبليكالىق عىلىمي-كوپشىلىك جۋرنال.

№9. 2002 ج.

2) "اتامەكەن" گازەتى 1 قاڭتار 2001 ج.

ن.نۇرماقوۆ اتىنداعى

№2 دارىندى بالالار مەكتەپ-ينتەرناتى

ت ا ق ى ر ى ب ى :

ارال تەڭىزىنىڭ پروبلەمالارى

ورىنداعان دوسجانوۆ ب.

تەكسەرگەن جاكەنوۆا گ.ك.

قاراعاندى 2007