تلەۋبايەۆ سوۆەتحان بايانوۆيچ

«ارقالىق باتىر» جىرىنىڭ نۇسقالارى

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى عىلىمي دارەجەسىن الۋ ءۇشىن دايىندالعان ديسسەرتاسيانىڭ

اۆتورەفەراتى

قازاقستان رەسپۋبليكاسى جۇمىس ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ادەبيەت تەورياسى جانە فولكلوريستيكا كافەدراسىندا ورىندالدى.

عىلىمي جەتەكشىسى: فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ج. دادەبايەۆ

رەسمي وپپونەنتتەرى: فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ش. كەرىم

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوسەنت ب. قورعانبەكوۆ

جەتەكشى ۇيىم: قازاق مەملەكەتتىك قىزدار پەداگوگيكا ينستيتۋتى.

ديسسەرتاسيا 2007 جىلعى «__» _______ كۇنى ساعات ____ ق.ا.ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى عىلىمي دارەجەسىن بەرۋ جونىندەگى ك14.44.03 ديسسەرتاسيالىق كەڭەسىنىڭ ماجىلىسىندە قورعالادى. مەكەن-جايى: 160071، تۇركىستان قالاسى، ەسىم حان الاڭى، 2 ا. ۋنيۆەرسيتەت قالاشىعى، مادەنيەت ورتالىعى، كىشى زال.

ديسسەرتاسيامەن ق.ا.ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كىتاپحاناسىندا تانىسۋعا بولادى.

اۆتورەفەرات “__” _____________ 2007 جىلى تاراتىلدى.

ديسسەرتاسيالىق كەڭەستىڭ عالىم حاتشىسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ت. قىدىر كىرىسپە

جۇمىستىڭ جالپى سيپاتتاماسى. بۇل ەڭبەك “ارقالىق باتىر” جىرىنىڭ زەرتتەلۋ تاريحىن، جىردىڭ نۇسقالىلىعىن، وسى كۇنگە دەيىن ساقتالعان بارلىق نۇسقالارىن تولىق، تۇتاستاي، كەشەندى تۇردە قاراستىرۋىمەن سيپاتتالادى. جىر نۇسقالارىنىڭ وبرازدار جۇيەسى مەن كوركەمدىك ەرەكشەلىكتەرى سارالانىپ، بۇرىن-سوڭدى جاريالانباعان جاڭا دا تىڭ دەرەك كوزدەر كوپشىلىك نازارىنا ۇسىنىلادى، جىرعا ارقاۋ بولعان ناقتى تاريحي وقيعالار مەن جىر كەيىپكەرلەرىنىڭ پروتوتيپتەرى ناقتى دەرەكتەر ارقىلى ايقىندالادى. شىعارما ءتىلىنىڭ كوركەمدىگى، ونداعى سۋرەتتەۋلەرى، جىردىڭ قۇرىلىمى مەن مازمۇنىنداعى وزگەگە ۇقساماس ەرەكشە قىرلارى تالقىلانىپ، تەرەڭ بايىپتالادى. تاقىرىپتىڭ وزەكتىلىگى. قازاق حالقىنىڭ كەز كەلگەن حالىقتىڭ ەپيكالىق قازىناسىنان كەم تۇسپەيتىن تەلەگەي-تەڭىز مول، ءارى كوركەمدىگى كەمەل، تانىمدىق-تاعىلىمدىق ءمانى زور جىرلارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى، ءالى دە بولسا، يگەرىلمەي جاتقاندىعى – اششى دا بولسا، شىندىق. بۇل ولقىلىقتىڭ ورىن الۋىنا سەبەپ بولعان جاعدايلاردى انىقتاماق بولعاندا، اۋەلى ەلىمىزدىڭ ۇزاق ۋاقىت بوداندىقتا ءومىر ءسۇرىپ، تاپتىق كوزقاراستى تۋ قىپ ۇستاپ، كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ ۇستەمدىگىن باستان كەشىرگەندىگى ەسكە تۇسەرى انىق. وسى ورايدا ءبىر كەزدەرى قازاق ەپوسىنىڭ «قامبار باتىر» جىرىنان وزگە ۇلگىلەرىنە حالىققا جات، زياندى قۇبىلىستار رەتىندە تىيىم سالىنعان سۇراپىل كەزەڭ اۋىزعا ءجيى الىناتىنىن دا بىلەمىز. ال، جىلىمىق ءداۋىر ورناعان زاماندا جازىلىپ الىنا باستاعان، كەدەي قاھارماندى جاعىمدى كەيىپكەر ەتۋ ارقىلى كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ الىپتارىن دا قاناعاتتاندىرا الاتىن، زامانامىزدىڭ زاڭعار جازۋشىسى تامسانا اۋىزعا العان ءارى جىرشى، ءارى يمپروۆيزاتور اقىن بولىپ تابىلاتىن ونەرپازداردىڭ تۇتاس ءبىر لەگى ات سالىسا تۋدىرىپ، دامىتقان، بەرەر عيبراتى دا مول، حالقىمىزدىڭ كوركەمدىك قابىلەتىن دامىتۋعا قوسار ۇلەسى دە زور «ارقالىق باتىر» جىرىنىڭ كوپتەگەن ۇلگىلەرىنىڭ جاريالانباي، زەرتتەلمەي، قوعامىمىزدىڭ پايداسىنا اسىرىلماي كەلە جاتۋىنىڭ سىرىن ءتۇسىنۋ وتە قيىن. وعان كوز جەتكىزۋ ءۇشىن الىسقا بارماي-اق، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مۇراعاتتىق مەكەمەلەرىندە ۇزاق ۋاقىتتان بەرى ساقتالىپ كەلە جاتقان اتالعان جىردىڭ بەس نۇسقاسىنىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن بىرەۋىنىڭ عانا باسپا بەتىن كورىپ، بۇل جىردىڭ بارلىق نۇسقالارىن تۇتاستاي الىپ، جان-جاقتى قاراستىرعان ەڭبەكتەردىڭ جازىلماۋىن اتاپ وتسەك تە، جەتكىلىكتى. جىلدار بويىنا قوردالانىپ قالعان وسىنداي كۇردەلى پروبلەمانى ءبىر عانا ەڭبەك ارقىلى شەشىپ تاستاۋدان ۇمىتتەنۋ بەكەرشىلىك ەكەنى تۇسىنىكتى. دەگەنمەن، ءبىزدىڭ زەرتەۋىمىز وسىناۋ ماڭىزدى ماسەلەگە قوزعاۋ سالاتىنداي باستاما جاسايتىن ءساتتىڭ الدەقاشان تۋعانىن ەسكەرە وتىرىپ قولعا الىنعان ەڭبەك. ەلباسىمىزدىڭ تىكەلەي باسشىلىعىمەن جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا يگەرىلىپ جاتقان قۇندى رۋحاني قازىنالارىنىڭ قاتارىندا ارقالىق باتىر تۋرالى حالىق تۋىندىلارىن دا تولىق ءارى كەشەندى، جان-جاقتى زەرتتەۋ ءىسى – اسا ماڭىزدى ءارى كەزەك كۇتتىرمەيتىن مىندەتتەردىڭ ءبىرى. تاقىرىپتىڭ زەرتتەلۋ دەڭگەيى. «ارقالىق باتىر» جىرى قازاقستان جۇرتشىلىعىنىڭ قالىڭ كوپشىلىگىنە جۇمات ءشانيننىڭ «ارقالىق باتىر» تراگەدياسى جارىققا شىققاننان باستاپ تانىمال بولدى. ءوز كەزەگىندە بۇل پەسانى ادەبيەت ايدىنىنىڭ الىپتارى – م.اۋەزوۆ پەن ع.مۇسىرەپوۆ جوعارى باعالاعان. اتالمىش پەسا جارىق كورگەننەن كەيىنگى ۋاقىت ىشىندە قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن جۇرگىزىلگەن حالىق مۇراسىن جيناۋ جۇمىستارىنىڭ بارىسىندا ارقالىق باتىر تۋرالى جىرلار مەن اڭىزداردىڭ بىرنەشە نۇسقاسى جازىلىپ الىنىپ، قولجازبالار قورىنا قابىلداندى. «ارقالىق باتىر» جىرىنىڭ ەرجان احمەتوۆتىڭ ايتۋىنان جازىپ الىنعان نۇسقاسى م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ قولجازبا قورىندا 1961 جىلى شىققان «باتىرلار جىرى» اتتى جيناقتا، 1977 جىلى جارىق كورگەن «اقساۋىت» اتتى جيناقتا جاريالاندى. «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى» اتتى ەڭبەكتىڭ ءبىرىنشى تومىنداعى ماليكە عۇماروۆا جازعان «بۇرىن زەرتتەلمەگەن جىرلار» تاراۋىندا قازاق ەپوسىنىڭ بۇرىن زەرتتەۋشىلەر نازارىنان تىسقارى قالىپ، عىلىمي اينالىمعا تۇسپەي كەلگەن ءبىرقاتار ۇلگىلەرىمەن بىرگە «ارقالىق باتىر» جىرىنىڭ ە.احمەتوۆ، ي.بايزاقوۆ، ە.قۇلسارييەۆ جانە س.نۇرالين نۇسقالارى تۋرالى دا قىسقاشا عىلىمي ماعلۇمات بەرىلگەن. «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ 1963 جىلعى 25 قازانىندا شىققان سانىندا عالىم س.سادىربايەۆتىڭ ارقالىق باتىردىڭ جينالۋى، جاريالانۋى، يدەيالىق مازمۇنى تۋرالى ماقالاسى شىقتى. موڭعوليالىق عالىم قابيداش قالياسقار ۇلىنىڭ 1969 جىلى باسپادان شىققان «بايان-ولگيي قازاقتارىنىڭ اۋىز ادەبيەتى» اتتى كىتابىندا «ارقالىق باتىر» جىرىنىڭ مونعوليانىڭ بايان-ولگيي ولكەسىندە كەڭىنەن تاراعانى جونىندە جازىلىپ، بۇل تۋىندىنىڭ يدەيالىق مازمۇنىنا، وبرازدار جۇيەسىنە تالداۋ جاسالعان. بۇل كىتاپتىڭ اۆتورى ءوزى تالداپ وتىرعان نۇسقانىڭ جىرلاۋشىسىن كورسەتپەگەنىمەن، ب.ۋاحاتوۆ اتالمىش زەرتتەۋدە كەلتىرىلگەن ۇزىندىلەرگە قاراپ، ونى ەرجان احمەتوۆ نۇسقاسى ەكەندىگىنە بولجام جاساعان [1، 179 ب.]. اكادەميك ر.نۇرعالي، پروفەسسور س.وردالييەۆ، ە.جاقىپوۆتار دا جىردى ج.ءشانيننىڭ وسى جىر نەگىزىندە جازىلعان تراگەدياسىنا بايلانىستى قاراستىرادى. س.سادىربايەۆتىڭ 1976 جىلى جارىق كورگەن «فولكلور جانە ەستەتيكا» اتتى مونوگرافياسىنىڭ «ارقالىق باتىر» جىرىنىڭ ۆاريانتتارى» اتتى تاراۋىندا جىردىڭ تارالعان تەرريتورياسى، نۇسقالارى، ول نۇسقالاردى بىزگە جەتكىزۋشى – ە.احمەتوۆ، ە.قۇلسارييەۆتەر تۋرالى جان-جاقتى ماعلۇمات بەرىلگەن. 1979 جىلى جارىق كورگەن «قازاق تاريحي جىرلارىنىڭ ماسەلەلەرى» اتتى ۇجىمدىق مونوگرافيانىڭ «ارقالىق باتىر» اتتى تاراۋىن ب.ۋاحاتوۆ جازعان. بۇل عىلىمي ەڭبەكتە جىردىڭ ە.احمەتوۆ، ي.بايزاقوۆ، ە.قۇلسارييەۆ نۇسقالارىنا تالداۋ جاسالعان. «ارقالىق باتىر» جىرى عالىم ز.سەيىتجان ۇلىنىڭ قازاقتىڭ رەالدى تاريحي ەپوسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى ديسسەرتاسيالىق جۇمىسىنىڭ، 1994 جىلى باسپادان شىققان «تاريحي ەپوس» اتتى مونوگرافياسىنىڭ جانە وزگە دە ەڭبەكتەرىنىڭ نىساناسى بولدى. ز.سەيىتجان ۇلى ءوزىنىڭ زەرتتەۋلەرىندە ەلىمىزدىڭ مۇراعاتتارىندا ساقتالىپ كەلگەن جىرلاردى تۇگەلىمەن ءسوز قىلىپ، وزىنەن بۇرىنعى زەرتتەۋشىلەر نازارىنان تىسقارى قالىپ كەلگەن ا.تۇگەلبايەۆتىڭ نۇسقاسىن، جىردىڭ قىتايداعى قازاق دياسپوراسىنىڭ اراسىندا ساقتالعان نۇسقالارىن دا عىلىمي ەلەكتەن وتكىزەدى. «قازاق قولجازبالارىنىڭ عىلىمي» سيپاتتاماسى اتتى كوپتومدىق انىقتامالىق ەڭبەكتىڭ ءۇشىنشى تومىندا جىردىڭ ەلىمىزدە ساقتالىپ كەلە جاتقان نۇسقالارى تۋرالى قۇندى ماعلۇماتتار بەرىلسە، جىر نۇسقالارىن جازىپ الىپ، جاريالاۋ، زەرتتەۋ جونىندە ءوز كەزەگىندە جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسىندا دا ءبىرشاما جۇمىستار اتقارىلدى. «مۇرا» جۋرنالىنىڭ 1983 جىلعى 3-سانىندا جاريالانعان نۇسقاعا جازىلعان ءالعىسوزدىڭ اۆتورى – ج.ءابىلعازى ۇلى ءوزىنىڭ جىردىڭ نۇسقالارىن جيناپ، سالىستىرۋمەن ۇزاق ۋاقىت بويى تياناقتى شۇعىلدانعانى تۋرالى جازىپ، ونداعى نەگىزگى ماقساتى – جىردىڭ تاريحي شىندىقتى دۇرىس كورسەتەتىن نۇسقاسىن تابۋ بولعاندىعىن، وسى نيەتىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن وزىنە بەلگىلى جىر نۇسقالارىن قاريالارعا وقىپ بەرىپ، ولاردىڭ پىكىرلەرىن تىڭداپ وتىرعانىن بىلدىرەدى. سونداي ىزدەنىستەرىنىڭ ناتيجەسىندە ج.ءابىلعازى ۇلىنىڭ جىردىڭ كوپتەگەن نۇسقالارىندا قيالدىڭ كۇشىمەن ءومىر شىندىعىنان اۋىتقۋشىلىق كەزدەسەتىنىن انىقتاعانىنان دا حاباردار بولامىز. سونداي-اق «ارقالىق باتىر» جىرى تۋرالى قۇندى مالىمەتتەردى كورنەكتى ادەبيەتشى اسقار تاتاناي ۇلىنىڭ ەڭبەكتەرىنەن دە الۋعا بولادى. «مۇرا» جۋرنالىنىڭ 1994 جىلعى 2-سانىندا ءاليا بايماحانوۆانىڭ «ارقالىق باتىر جانە «ارقالىق باتىر» داستانىنىڭ ۆاريانتتارى جونىندە» اتتى ماقالاسى جاريالاندى. بۇل ماقالانىڭ قۇندىلىعى – وندا سول ۋاقىتقا دەيىن ارقالىق باتىردىڭ ءوزىن جانە ول تۋرالى تۋىندىلاردى ءتانىپ-بىلۋ جونىندە قحر-دا اتقارىلعان جۇمىستار جونىندە، ارقالىق باتىردىڭ كىم بولعانى، ونىڭ زامانى، جىرعا ارقاۋ بولعان تاريحي شىندىق، جىر كەيىپكەرلەرىنىڭ پروتوتيپتەرى، جىرداعى اقيقات پەن اڭىزدىڭ اراقاتىناسى، قىتايداعى قازاق فولكلورتانۋىنىڭ دەڭگەيى ت.ب. وزەكتى ماسەلەلەر ءسوز بولادى. زەرتتەۋدىڭ ماقساتى مەن مىندەتتەرى. جوعارىدا ايتىلعان جايتتار «ارقالىق باتىر» جىرىنىڭ جانرلىق تابيعاتىن اشىپ، وعان تەكستولوگيالىق تالداۋلار، پالەوگرافيالىق زەرتتەۋلەر، كەشەندى سالىستىرۋلار جۇۇرگىزۋدىڭ اسا وزەكتى ماقسات ەكەنىن ۇعىندىرادى. وسى ماقساتتى جۇزەگە اسىرۋ ءىسى مىناداي مىندەتتەردى شەشكەندە عانا مۇمكىن بولادى: – جىر جونىندەگى بۇعان دەيىن ايتىلعان ازدى-كوپتى پىكىرلەردىڭ بارلىعىن دا عىلىمنىڭ وسى زامانداعى جەتىستىكتەرى تۇرعىسىنان زەردەلەپ، جاڭاشا پايىمداۋ؛ – «ارقالىق باتىر» جىرى نۇسقالارىنداعى تاريحي شىندىق پەن كوركەمدىك قيالدىڭ اراقاتىناسىن اشىپ كورسەتۋ؛ – جىردىڭ سيۋجەتتىك قۇرىلىمىنداعى موتيۆتەردىڭ قىزمەتىن انىقتاۋ؛ – قاھارماندىق سارىنداردىڭ سيپاتىن سارالاپ، ونى ەپوس جانرىنىڭ وزگە ۇلگىلەرىمەن سالىستىرىپ، ۇقساستىقتارى مەن ايىرماشىلىقتارىن انىقتاۋ، جىردىڭ سيۋجەتتىك، وبرازدىق جانە كوركەمدىك جۇيەسىندەگى ءداستۇردىڭ كورىنىسى مەن دارا سيپاتتارىن جىكتەپ كورسەتۋ؛ – جىردىڭ بارلىق ۆەرسيالارى مەن ۆاريانتتارىن تۇتاس قاراستىرىپ، وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى مەن ورتاق بەلگىلەرىن تابۋ ارقىلى «ارقالىق باتىر» جىرىنىڭ رۋحاني مۇرالار قاتارىنداعى الاتىن ورنىن ايقىنداۋ؛ – «ارقالىق باتىر» جىرىنىڭ ءار ءتۇرلى نۇسقالارىن سالىستىرۋ بارىسىندا حالىق اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىنىڭ تۋىپ، دامۋىندا ايرىقشا قىزمەت اتقاراتىن ۇجىمدىق شىعارماشىلىقتىڭ، جەكەلەگەن دارىندى ءسوز زەرگەرلەرىنىڭ اتقارعان قىزمەتتەرىن انىقتاۋ. زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ عىلىمي جاڭالىعى: - «ارقالىق باتىر» جىرىنىڭ وسى كۇنگە دەيىن ساقتالعان بارلىق نۇسقالارى تۇڭعىش رەت تولىق، تۇتاستاي، كەشەندى تۇردە قاراستىرىلدى؛ – جىر نۇسقالارىنىڭ وبرازدار جۇيەسى مەن كوركەمدىك ەرەكشەلىكتەرىن سارالاۋ بۇل تۋىندىنىڭ تاربيەلىك، ەستەتيكالىق جانە تاعى دا وزگە جاقتارىنان ماڭىزدىلىعىن انىقتاۋعا جول اشتى؛ – ەگەمەندىك الۋىمىزعا، جاريالىلىق زاماننىڭ ورناۋىنا بايلانىستى پايدالانۋعا مۇمكىن بولعان جاڭا دا تىڭ دەرەككوزدەر كوپشىلىك نازارىنا ۇسىنىلدى؛ - جىرعا قانداي ناقتى وقيعالاردىڭ نەگىز بولعانى، جىر كەيىپكەرلەرىنىڭ پروتوتيپتەرى كىمدەر ەكەنى ناقتى دەرەكتەر ارقىلى انىقتالدى؛ - جىردىڭ كوركەمدىك جۇيەسىندەگى وزگەشەلىكتەردىڭ ءتۇپ توركىنى زەردەلەندى؛ - ديسسەرتاسيالىق جۇمىستا قاراستىرىلعان «ارقالىق باتىر» جىرى نۇسقالارىنىڭ ۇشتەن ەكى بولىگى تۇڭعىش رەت وسى زەرتتەۋدە عىلىمي تالداۋدىڭ نىسانىنا اينالدى؛ - «ارقالىق باتىر» جىرىنا قاتىستى تاريحي دەرەكتەر بەرەتىن جازباشا جانە اۋىزشا ماعلۇماتتار تۇڭعىش رەت جۇيەلى دە تولىق جيناقتالىپ، عىلىمي اينالىمعا ءتۇسىرىلىپ، ساراپتالدى. زەرتتەۋ ادىستەرى. جۇمىستا سيپاتتاۋ، تاريحي-سالىستىرمالى، سالىستىرمالى-تيپولوگيالىق تالداۋ، ساراپتاۋ-سيپاتتاۋ، جيناقتاۋ، قورىتۋ ادىستەرى قولدانىلدى. زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ تەوريالىق جانە ءادىسنامالىق نەگىزدەرى. ديسسەرتاسيالىق جۇمىستى جازۋ بارىسىندا فولكلورتانۋ مەن ادەبيەتتانۋ سالاسىندا قۇندى ىرگەلى زەرتتەۋلەرىمەن تانىلعان وتاندىق جانە شەتەلدىك عالىمداردىڭ تەوريالىق تۇجىرىمدارى باسشىلىققا الىندى. تاقىرىپتى يگەرۋگە ش.ءۋاليحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، ح.دوسمۇحامەدوۆ، س.سەيفۋللين، م.اۋەزوۆ، س.مۇقانوۆ، ە.ىسمايىلوۆ، ءا.مارعۇلان، م.عابدۋللين، ق.جۇمالييەۆ، ب.كەنجەبايەۆ، ءا.قوڭىراتبايەۆ، ن.س.سميرنوۆا، ر.بەردىبايەۆ، م.عۇماروۆا، ز.قابدولوۆ، ت.كاكىشيەۆ، ر.نۇرعالي، س.قاسقاباسوۆ، ز.سەيىتجان ۇلى، ب.ۋاحاتوۆ، س.سادىربايەۆ، ش.ىبىرايەۆ، ب.ابىلقاسىموۆ، ت.قوڭىراتباي، ج.دادەبايەۆ، ب.مايتانوۆ جانە ت.ب. كورنەكتى عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرى عىلىمي-ادىستەمەلىك باعدار بەردى. زەرتتەۋدىڭ جۇمىسىنىڭ دەرەك كوزدەرى. ديسسەرتاسيالىق جۇمىستا العا قويىلعان ماقسات پەن مىندەتتەردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ نىسانى مەن دەرەك كوزدەرى رەتىندە جىردىڭ قازاقستاندا، جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسىندا، موڭعوليادا ساقتالعان، جاريالانعان نۇسقالارى، اتالعان ەلدەردە جاريالانعان كىتاپتار مەن مەرزىمدى باسپا ءسوز ونىمدەرى، عالىمداردىڭ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى مەن ءتۇرلى سيپاتتاعى ماعلۇماتتارى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق عىلىمي كىتاپحاناسىنىڭ جانە م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ قولجازبا قورلارىنداعى قولجازبالار جانە ارحيۆ قۇجاتتارىندا، حالىق جادىندا ساقتالعان دەرەكتەر، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى ۇيىمداستىرعان ەكسپەديسيالارىنىڭ مۇشەلەرى جيناعان ماتەريالدار پايدالانىلدى. زەرتتەۋدىڭ تەوريالىق جانە تاجىريبەلىك ماڭىزى. زەرتەۋ ناتيجەسىندە قول جەتكىزىلگەن تۇجىرىمدار مەن قورىتىندىلاردى فولكلورتانۋ ءپانى بويىنشا ءتۇرلى دەڭگەيدەگى وقۋ ورىندارىندا دارىستەر وتكىزۋ، ارناۋلى كۋرستار مەن سەمينارلىق ساباقتار وتكىزۋ، فولكلور مەن فولكلورتانۋ عىلىمىنىڭ تاريحىن جازۋ، جالپى تانىم كوكجيەگىن كەڭەيتكىسى، ەلىمىزدىڭ تاريحى مەن مادەنيەتى جونىندەگى ءبىلىمىن تولىقتىرعىسى كەلگەن وقىرمان قاۋىمنىڭ سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرۋ ماقساتىندا قولدانۋعا بولادى. قورعاۋعا ۇسىنىلاتىن نەگىزگى تۇجىرىمدار: – «ارقالىق باتىر» جىرى – قازاق حالقىنىڭ وتكەن تاريحىنان، كوركەمدىك داستۇرىنەن حابار بەرەتىن، تانىمدىق-تاربيەلىك، كوركەمدىك ماڭىزى اسا زور رۋحاني مۇرا؛ – «ارقالىق باتىر» جىرى – ءحىح عاسىردا حالىق بۇقاراسىنىڭ سانا-سەزىمىنە ەرەكشە قوزعاۋ سالعان ناقتى تاريحي وقيعالار نەگىزىندە ومىرگە كەلگەن اسىل قازىنا؛ – جىردىڭ الۋان سيپاتتى كوپ نۇسقادا دامۋىنا باس كەيىپكەردىڭ تۋىپ-وسكەن، ءومىر سۇرگەن ولكەسى – قىتايدىڭ شىڭجان ايماعىنداعى الەۋمەتتىك-تاريحي، مادەني احۋالدارى، سونداي-اق تۋىندىنىڭ اقىن-جىرشىلار رەپەرتۋارلارىنان ورىن الۋى، ولاردىڭ جەكە دارىن-قابىلەتتەرى اسەر ەتتى؛ – نۇسقالاردىڭ اراسىنداعى ەلەۋلى ايىرماشىلىقتاردىڭ بولۋىنا فولكلوردىڭ جىر جانە اڭىز سياقتى تۇرلەرىنىڭ پوەتيكالىق جۇيەسىندەگى وزگەشەلىكتەر، جىرشىلاردىڭ جىرعا ارقاۋ بولعان تاريحي شىندىقتاردان حاباردارلىق دەڭگەيىنىڭ ءار كەلكىلىگى، قازاق اۋىز ادەبيەتى مەن جازبا ادەبيەتىنىڭ بىر-بىرىنە ىقپالىنىڭ وسە ءتۇسۋى، فولكلور تۋىندىلارىنىڭ ادەبيەت پەن ونەردىڭ دراماتۋرگيا سەكىلدى جاڭا جانرلارىنا ارقاۋ بولۋى، ءسوز ونەرىنىڭ دامۋىنا بايلانىستى قالىپتاسقان جاڭا كوركەمدىك تاسىلدەر سەبەپشى بولدى؛ – قاراستىرىلىپ وتىرعان شىعارمانىڭ ناقتى تاريحي وقيعا نەگىزىندە شىعارىلعاندىعى ونىڭ كەيىپكەرلەرىنىڭ ناقتى پروتوتيپتەرىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەردى؛ – جىردىڭ بارلىق نۇسقالارى ءۇش ۆەرسيا اياسىندا، اتاپ ايتقاندا، كوتباي اقىننان تارالعان ۆەرسيا، س.نۇرالين ۆەرسياسى جانە ە.قۇلسارييەۆ – ي.بايزاقوۆ ۆەرسياسى دەپ قاراستىرىلادى؛ – جىر نۇسقالارىن سالىستىرا قاراستىرۋ ولاردىڭ باستاپقىدا ورتاق ءبىر ءتۇپنۇسقادان تارالعاندىعىن اڭعارتادى. زەرتتەۋدىڭ سىننان ءوتۋى مەن جاريالانۋى. جۇمىستىڭ نەگىزگى تۇجىرىمدارى مەن ناتيجەلەرى رەسپۋبليكالىق، حالىقارالىق عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنسيالاردا، ق ر ءبىلىم جانە عىلىم سالاسىنداعى قاداعالاۋ جانە اتتەستاتتاۋ كوميتەتى بەكىتكەن عىلىمي باسىلىمداردا جارىق كوردى. ديسسەرتاسيا ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ادەبيەت تەورياسى جانە فولكلوريستيكا كافەدراسىندا تالقىلاۋدان ءوتىپ، قورعاۋعا ۇسىنىلىپ وتىر. زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ قۇرىلىمى. ديسسەرتاسيا كىرىسپەدەن، نەگىزگى ءبولىمنىڭ ەكى تاراۋىنان جانە قورىتىندىدان تۇرادى. سوڭىندا پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى بەرىلدى.

نەگىزگى ءبولىم

كىرىسپەدە ديسسەرتاسيا تاقىرىبىنىڭ وزەكتىلىگى، ماقساتى مەن مىندەتتەرى، «ارقالىق باتىر» جىرىنىڭ زەرتتەلۋ تاريحى، جۇمىستىڭ دەرەك كوزدەرى، زەرتتەۋ نىسانى، زەرتتەۋ ادىستەرى، قولدانبالىق ماڭىزى، سىننان ءوتۋى مەن ساراپتالۋى جونىندە مالىمەتتەر بەرىلگەن. «ارقالىق باتىر» جىرىنىڭ ۆەرسيالارى» دەپ اتالاتىن ءبىرىنشى تاراۋدا «ارقالىق باتىر» جىرىنىڭ نۇسقالارىنىڭ سيۋجەتتىك قۇرىلىمى مەن وبرازدىق جۇيەسى تۇتاستاي الىنىپ، سالىستىرمالى تۇردە تالدانادى. «ارќالىق باتىر» جىرىنىڭ نۇسقالارىن مازمۇندارىنداعى، وبرازدىق جانە كوركەمدىك، تىلدىك جۇيەلەرىندەگى وزگەشەلىكتەرگە وراي ءۇش ءتۇرلى ۆەرسياعا ءبولىپ قاراستىرعاندى ءجون كوردىك. ءبىرىنشى ۆەرسياعا جىردىڭ ە.احمەتوۆ، ا.تاتاناي ۇلى، ا.تۇگەلبايەۆ، س.ءماجيت ۇلى، ج.ءابىلعازى ۇلى نۇسقالارى جانە قايسا مەن دونەش جيناعان نۇسقاسى، ك.ماجەن ۇلى، ق.اشۋباي ۇلى، ش.يسا ۇلى جيناپ، باستىرعان نۇسقاسى، سونداي-اق جىردىڭ موڭعوليادا جاريالانعان نۇسقاسى جاتادى. بۇل نۇسقالاردى «كوتباي ۆەرسياسى» دەپ قاراستىرعاندا، ءبىز ز.سەيىتجان ۇلىنىڭ: «ەرجان دا، ونىڭ ۇستازى – كوتباي جىرشى دا سول ارقالىق باتىردى ەستىپ-بىلگەن، نە بولماسا، ونى ءوز كوزىمەن كورگەن ادامداردىڭ اراسىندا تۋىپ وسكەن»، – دەپ جازعانىنا سۇيەندىك [2، 25 ب.]. جىردىڭ ەكىنشى ۆەرسياسى قولجازباسىنىڭ باسىنداعى «اۆتوردان» دەگەن تۇسىنىكتەمەسىندە ساعيدوللا نۇرالين بۇل نۇسقانىڭ قاعازعا تۇسۋىنە جىردىڭ ە.احمەتوۆ نۇسقاسىنىڭ تۇرتكى بولعانىنا توقتالا كەلىپ: «ارقالىقتىڭ بۇرىنعى جىرىن مەن جاتتاپ العان ادام ەمەسپىن. ءبىراق كەرەي اقساقالدارىنىڭ اۋىز اڭگىمەلەرىندە ەرجان ايتقاننان باسقاراق سياќتى ەدى. مەن قارتتاردىڭ اۋىز اڭگىمەسىنە نەگىزدەپ ارقالىق باتىر جونىندە از قالام قوزعاعىم كەلدى... دەمەك، مەنىڭ جازباѓىم كونە زامانداعى كوتبايدىڭ ايتقانى دا ەمەس، اباق كەرەيدىڭ اقساقالدارىنىڭ جاي سوزبەن ايتќان اڭگىمەسىنە نەگىزدەلىپ، ءوز قابىلەتىمنىڭ كەلگەنىنشە ولەڭمەن بولماق. ءبىراق نەگىزگى شىندىق ومىردە بولѓان ءىستىڭ شەڭبەرىنەن شىعىپ كەتپەيدى»، – دەپ جازعان [3، 2 ب.]. جىردىڭ ءۇشىنشى ۆەرسياسى – ە.قۇلسارييەۆ جانە ي.بايزاقوۆ جىرلاعان نۇسقالارى. «ارقالىق باتىر» جىرىنىڭ كوتباي ۆەرسياسىنا، ياعني ءبىرىنشى ۆەرسياعا جاتاتىن نۇسقالارىندا ۇقساستىقتاردىڭ مول بولۋىمەن قاتار ايىرماشىلىقتار دا كەزدەسەدى. ا.تاتاناي ۇلى نۇسقاسىنىڭ باسىندا دۇربىتتەن قاراكەرەي رۋىنىڭ ادامدارىنىڭ جىلقى العاندىعى، ونىڭ ارقالىق وقيعاسىنا اكەلىپ سوقتىرعاندىعى باياندالادى. ال، ە.احمەتوۆ نۇسقاسىندا ارقالىق پەن ءتورت سەرىگىنىڭ دۇربىتكە بارعان ساپارىنان دا بۇرىن ءاجى تورەنىڭ تاپسىرماسىمەن ۇراڭقايعا بارىمتاعا بارعانى ايتىلىپ، بۇنداي وقيعالار ولاردىڭ بيلەۋشىسىنىڭ داعدىلى كاسىبىنە اينالعانى ايتىلادى. بۇل ۆەرسيانىڭ وزگە نۇسقالارى ءاجىنىڭ الپىس جىلقىسىن ءدۇربىت العانىن، سوعان وراي تورەنىڭ ارقالىق پەن سەرىكتەرىن كەك قايتارىپ كەلۋ ءۇشىن جۇمساعانىن بايانداۋدان باستالادى. ە.احمەتوۆ، ا. تۇگەلبايەۆ، ج. ءابىلعازى نۇسقالارىندا جورىققا اتتانىپ بارا جاتقان ارقالىق كىسى ءولتىرىپ السا، ارتى نە بولاتىنىن تورەدەن سۇراعاندا، تورە: «اپ كەلسەڭ وسى جولى بۇل كەگىمدى، بەرسەم دە سەيىلحاندى، سەنى بەرمەن»،– دەپ جاۋاپ بەرەدى. بۇنداي ۋاعدالاسۋ ا.تاتاناي ۇلى نۇسقاسىندا جوق. ج.ءابىلعازى ۇلى، ا.تاتاناي ۇلى نۇسقالارىندا ارقالىقتار بەس ءجۇز جىلقىنى ايداپ الىپ، جىلقىشىلاردى بايلاپ كەتەدى. ە.احمەتوۆ نۇسقاسىندا بەس مىڭ جىلقىدان ءجۇز جيىرما جىلقىنىڭ ەكى ەسە قىپ قايىراتىنداي بولىگىن ءبولىپ الىپ، ۋ-شۋسىز-اق كەتىپ بارا جاتقان ارقالىق جۇبايدىڭ: «كۇشپەن الدىم»، – دەيسىڭ بە سەن تورەڭە؟» – دەپ ازىلدەگەنىنە شامدانىپ، كەيىن قايتىپ، ۇيقىداعى جىلقىشىلاردى وياتىپ كەتەدى. ا.تۇگەلبايەۆ نۇسقاسىندا ۇيىقتاپ جاتقان ءۇش جىلقىشى ءۇش ءجۇز جىلقىنى جاۋ ايداپ كەتكەندە ۋلاپ-شۋلاپ جاياۋ قالادى. وسى نۇسقادا قارا ەرتىستەن وتكەندە سەكسەن قۇلىننىڭ سۋعا كەتكەنى باياندالادى. ا.تاتاناي ۇلى نۇسقاسىندا ەرتىستىڭ وتكەلىن ءبىلۋ ءۇشىن باس كەيىپكەردىڭ كوكجال اتپەن سۋعا ءتۇسىپ، قيىندىقپەن ارعى بەتكە وتكەنى، سودان كەيىن جىگىتتەردىڭ دە جىلقىمەن الىسىپ، امان شىققانى سۋرەتتەلەدى. ە.احمەتوۆ نۇسقاسىندا جۇباي قايىس ارقانمەن بورتە ايعىر مەن بورتە بيەنى ۇستاپ الىپ، ەكەۋىنىڭ قۇيرىقتارىن شالمالاپ، بورتە ايعىردىڭ نوقتاسىن ارقالىققا تارتقىزىپ، ءوزى جىلقىنى تىقسىرىپ ايداپ، سۋدان وتكىزەدى دە، وزگە جولداستارىنا: «ۇشەۋىڭ سۋدان وتسەڭ، جانىڭ ولجا!»– دەيدى. ا. تۇگەلبايەۆ، ج. ءابىلعازى ۇلى، ا. تاتاناي ۇلى نۇسقالارىندا وتىز اتپەن ون بەس قالماق قۋعىنشى كەلەدى. ە. احمەتوۆ نۇسقاسىندا ولاردىڭ سانى – الپىس. نۇسقالاردىڭ بارلىعىندا ارقالىقتىڭ جالعىز ءوزى جاۋعا توسقاۋىل جاساۋ ءۇشىن كەيىن قالعانى باياندالادى. ە.احمەتوۆ نۇسقاسىندا جۇباي جىلقىنى جونگە سالىپ جىبەرىپ، ارقالىققا قايتىپ كەلىپ، ەكەۋى الپىس قالماقتىڭ التاۋىن ولتىرەدى. ا.تۇگەلبايەۆ، ج.ءابىلعازى ۇلى نۇسقالارىندا ون بەس قالماقتىڭ ون ءتورتىن ارقالىقتىڭ جالعىز ءوزى ولتىرگەنى سۋرەتتەلەدى. ا.تاتاناي ۇلى نۇسقاسىندا قۋعىنشىلاردىڭ بارىنەن بۇرىن جەتكەن قارا قاسقا اتتى بىرەۋى ارقالىقتىڭ قولىنان ولگەن سوڭ، وزگە قالماقتاردىڭ بەتى قايتىپ قالادى دا، ارقالىق ءوز جولداستارىن قۋىپ جەتەدى. سول جەردە وزگە جىگىتتەردىڭ دە دەلەبەلەرى قوزىپ: «قالماقتىڭ ءبىرىن قويماي الامىز»، – دەسىپ، كەيىن قاراي ءجۇرىپ، قۋعىنشىلاردىڭ بىرەۋىنەن وزگەسىن ولتىرەدى. بارلىق نۇسقادا دا قالماقتىڭ بىرەۋى جۇيرىك اتىنىڭ ارقاسىندا جانىن ساۋعالاپ قاشىپ قۇتىلعانى، كەتىپ بارا جاتىپ، ارقالىقتىڭ ەسىمىن ءبىلىپ العانى ايتىلادى. ج. ءابىلعازى ۇلى نۇسقاسىندا قىرعىننان امان قالعان قالماقتىڭ ەلىنە جەتكىزگەن حابارىنان سوڭ، قالماقتار: «ولتىرمەي ارقالىقتى، تىنبايمىز»،– دەپ سەرتتەسەدى. ارقالىقتىڭ اتىن ەستۋ توپتىڭ ىشىندە وتىرعان حانشانىڭ ءۇمىت وتىن جارق ەتكىزەدى. ارقالىقتىڭ داڭقىن ەلدەن جازىقسىز قۋىلعان سۇيگەن جىگىتى – قوڭقادان ەستىگەن حان قىزىنىڭ سول ساتتەگى سەزىم-كۇيىن سۋرەتتەۋ الداعى ۋاقىتتا بولاتىن وقيعالار شەشىمىنىڭ دالەلدەمەسى (موتيۆيروۆكاسى) قىزمەتىن اتقارادى. ا.تۇگەلبايەۆ، ج.ءابىلعازى ۇلى نۇسقالارىندا ءاجى تورە بولعان جايدى ەستىگەندە، شوشىپ كەتىپ: «ەشكىمگە مەنەن باسقا ايتا كورمە»، – دەسە، ا.تاتاناي ۇلى ارقالىقتى ماداقتاپ: «بەرسەم دە جالعىز ۇلىم – قاسىمحاندى، سەنى بەرمەن، تۇقىمىم قۇرىماسا»، – دەيدى. ە.احمەتوۆ نۇسقاسىندا ءاجى تورەنىڭ قۋعىنشىلاردىڭ ءولىمى تۋرالى قانداي پىكىردە بولعانى ايتىلمايدى. بىردەن مالدى ساناپ الۋعا كىرىسىپ، قارا اتتى جانە ونىڭ كۇمىستەلگەن ەر-توقىمىن كورىپ قۋانعانىمەن، كوكمويىندى كورىپ: «قويا بەر، باسقا ات ءمىنىپ، مۇنى»، – دەگەنىنە ارقالىق كونبەگەن سوڭ، تورەنىڭ ءتۇسى سۋىپ، تىلدەن قالىپ، تورتەۋىنە ءبىر قوتىر بيە بەرىپ: «بارعان سوڭ اتتارىڭدى اكەپ بەر»، – دەيدى. ا.تۇگەلبايەۆ، ج.ءابىلعازى ۇلى نۇسقالارىندا دا تورە ارقالىقتىڭ جىلقىنىڭ ەڭ ءتاۋىرىن ءوزى العانىن بىلگەندە، اشۋ شاقىرعانىمەن، ارقالىق ءوزى تاڭداپ العان سايگۇلىگىن بەرمەگەنىمەن، تورە توي قىلىپ، قۇدايىعا بيە شالىپ، ءار بارىمتاشىعا ءبىر-بىر بايتالدان ۇلەس بەرەدى. ال، ا.تاتاناي ۇلى نۇسقاسىندا ارقالىق تورەگە مويىن ۇسىنىپ، جاۋىر، شولاق بايتالىنا ءمىنىپ، ۇيىنە كەلەدى. ا.تۇگەلبايەۆ، ج.ءابىلعازى ۇلى نۇسقالارىندا بايماتاي ءاجىنىڭ: «بەرسە ەگەر كوكشەگىردى، قايرانىم بار، بەرمەسە كوكشەگىردى، ويرانىم بار»، – دەگەن جارلىعىن جەتكىزگەندە، ارقالىق تورەنىڭ قاعازىن بىت-شىت قىپ جىرتادى. ج.ءابىلعازى ۇلى نۇسقاسىندا ارقالىق بايماتايدىڭ وزىنە سىي كورسەتىپ، قايتارادى. ا.تاتاناي ۇلى، ە.احمەتوۆ نۇسقالارىندا بۇل ەپيزودتار جوق. ءاجى تورە دۇربىتتەرگە ارقالىق پەن سەرىكتەرىن ۇستاپ بەرۋگە كەلىسەدى. ونى ارقالىققا حابارلاۋشى – ءتورت نۇسقادا دا تاتەن تورە. ە.احمەتوۆ نۇسقاسىندا تاتەن ارقالىقتى ادام جىبەرىپ شاقىرتىپ الادى، ال، وزگە ءۇش نۇسقادا ارقالىقتىڭ ۇيىنە ءوزى كەلەدى. ە.احمەتوۆ نۇسقاسىندا تاتەن تورە ارقالىققا ورىس ەلىنە ءوتىپ كەتۋگە كەڭەس بەرىپ، سوڭىنان جۇباي ەردى جىبەرەتىن بولادى. ا.تۇگەلبايەۆ، ج.ءابىلعازى ۇلى نۇسقالارىندا تاتەن جۇبايدىڭ ۇستالعانىن، ا.تاتاناي ۇلى نۇسقاسىندا ارقالىقتان باسقا تورتەۋىن ۇستاپ بەرگەنىن حابارلايدى. ە.احمەتوۆ، ا.تۇگەلبايەۆ نۇسقالارىندا ارقالىق: «جۇبايدى كەتەم ءقايتىپ قيىپ تاستاپ؟!» – دەسە، ج.ءابىلعازى ۇلى نۇسقاسىندا جۇبايدى كۇشپەن بوساتىپ الاتىنىن ايتادى. دەگەنمەن، اقىرىندا قاشۋعا بەل بايلايدى. ج.ءابىلعازى ۇلى، ە.احمەتوۆ نۇسقالارىندا ونىڭ بۇنداي شەشىمگە كەلۋىنە تاتەننىڭ: «ەگەر دە جولداسىڭدى شىن قيماساڭ، بولماي ما جولدان توسىپ، العان تارتىپ»، – دەگەن ءۋاجى ىقپال ەتەدى. ا.تۇگەلبايەۆ نۇسقاسىندا بۇل ەپيزود كەزدەسپەيدى. ا.تاتاناي ۇلى نۇسقاسىنداعى ارقالىق قاشپاي، دۇربىتكە بارىپ، جولداسىن بوساتىپ الىپ، تورەگە بۇلىك سالماقشى بولعاندا، تورە قاتتى ساسىپ، ارقالىقتى شاقىرىپ: «كەلگەن سوڭ ءتورت جولداسىن شىعارالىق»، – دەگەن سالەم جولدايدى. «ءوزىم بارسام، ءبىر ءىس قىپ، قۇتىلارمىن. تورتەۋى بارسا، وبال-دى، ولەدى»، –دەگەن ويمەن تورەنىڭ اۋلىنا كەلگەن ارقالىق تورەنىڭ: «قالدىرماي ەرتەڭ تۇستەن، بەرەم»،– دەگەنىنە سەنىپ، الاڭسىز ۇيىقتاپ جاتقاندا، ءاجىنىڭ جىگىتتەرى ونى بايلاپ الادى. ا.تۇگەلبايەۆ، ج.ءابىلعازى ۇلى نۇسقالارىندا دا ارقالىق بۋرىلتوعايعا جەتىپ، ۇيىقتاپ، دەمىن العانى باياندالادى. ا.تۇگەلبايەۆ نۇسقاسىندا باتىردىڭ بىردەن ەرتىستەن ءوتىپ كەتپەۋىنە نەندەي سەبەپ بولعانى اشىپ كورسەتىلمەيدى. ج. ءابىلعازى ۇلى نۇسقاسىندا بۇل اتتى وتتاتۋمەن بايلانىستىرىلادى. سول ۋاقىتتا ارقالىقتىڭ اتىن قاسقىرلار جەيدى. ولاردىڭ سانى – ە.احمەتوۆ نۇسقاسىندا التاۋ، ا.تۇگەلبايەۆ، ج.ءابىلعازى ۇلى نۇسقالارىندا جەتەۋ. ا.تۇگەلبايەۆ، ج.ءابىلعازى ۇلى نۇسقالارىندا باتىردىڭ ناعاشىلارى قۋعىنشىلاردىڭ: «كىم دە كىم ارقالىقتى ۇستاپ بەرسە، ون جامبى جانە تاجىلىك مانساپ بەرەمىز»، – دەگەن قۇلاقتاندىرۋىن ەستىگەن سوڭ، ءوز جيەندەرىن ساتىپ، اجىگە حابار بەرەدى. ارقالىق ءجۇز سەكسەن ادامعا قارسى سوعىسىپ، قولعا تۇسپەۋگە ارەكەتتەنگەنمەن، ناعاشىسى بۇنىڭ نايزاسىن ۇرلاپ اكەتكەندىكتەن، قۇر قولمەن التى ادامدى ولتىرۋگە عانا شاماسى كەلىپ، اقىرىندا قولعا تۇسەدى. ە.احمەتوۆ نۇسقاسىندا دارەتكە شىققان ارقالىقتى ءاجى تورەنىڭ تىڭشىسى بايقاپ قالادى. ارقالىق «ارقالىقتى ۇستاپ بەر»، – دەپ قيناعان قۋعىنشىلاردان قايمىعىپ، وزىنە كەلىپ: «جيەن-اۋ، قايتەسىڭ؟» – دەپ جاعدايلارىن ايتقان ەكى ناعاشىسىن ءوزى ءۇشىن كۇيدىرگىسى كەلمەي، قارسىلىقسىز بەرىلەدى، ءتىپتى قۋعىنشىلاردىڭ تالابى بويىنشا ناعاشىلارىنا ءوزىنىڭ قول-اياعىن دا ءوز ەركىمەن بايلاتادى. تۇتقىنداردى الىپ كەتەر ساتتەگى وقيعا ە.احمەتوۆ نۇسقاسىندا ءۇش شۋماق ارقىلى عانا باياندالسا، ا.تۇگەلبايەۆ، ج.ءابىلعازى ۇلى نۇسقالارىندا ارقالىق پەن اكە-شەشەسىنىڭ، ايەلىنىڭ، حالقىنىڭ ۇزاق قوشتاسۋىنا، ارىزداسۋىنا، بىر-بىرلەرىنە مۇڭدارىن شاعىسۋلارىنا كەزەك بەرىلەدى. تاتاناي ۇلى نۇسقاسىندا ارقالىقتى دۇربىتتەرگە تاپسىرعالى جاتقان اجىدان تاتەن تورە ارقالىقتى ءبىر تۇنگە سۇراپ الىپ، دوسىن قوناق قىلىپ، تۇندە ارقالىققا: «قايتەدى قاشىپ كەتسەڭ، باتىر ساباز؟»– دەپ ۇسىنىس جاساپ، ول ارەكەتىن: «سەن كەتسەڭ، تابىلمايدى سەندەي ادام»،– دەپ تۇسىندىرەدى. ارقالىق وعان كونبەگەن سوڭ تاتەننىڭ ارقالىققا كورسەتكەن ەڭ سوڭعى كومەگى ونىڭ تابانىنا اسىل كەزدىك جەلىمدەپ بەرۋ بولادى. تاتەن تورەنىڭ ارقالىققا جاساعان وسىنداي قامقورلىعىن باس قاھارمانعا ا.تۇگەلبايەۆ، ج.ءابىلعازى ۇلى نۇسقالارىندا دوسىنجاپ، ە.احمەتوۆ نۇسقاسىندا قارامەرگەن دەگەن ارقالىقتىڭ دوستارى كورسەتەدى. تۇتقىنداردى الىپ كەتكەن دۇربىتتەردىڭ العاشقى ايالداعان قالاسىنىڭ اتى – ا.تاتاناي ۇلى نۇسقاسىندا دەلۇن، ا.تۇگەلبايەۆ نۇسقاسىندا – قۇلجا، ءابىلعازى ۇلى نۇسقاسىندا – بۋىرشىن، ە.احمەتوۆ نۇسقاسىندا – قوبدا. ەڭ سوڭىندا بۇلار ەجەن حانعا اپارىلىپ، ەجەن حاننىڭ ءوزى: «ارقالىق قايسىسىڭ»، – دەپ سۇراق قويىپ، ورنىنان تۇرەگەلىپ، باس كەيىپكەردەن جاۋاپ الادى، اقىرىندا: «قور بولعان قازاعىندا باتىر ەكەن، ءازىر ءبىز ولتىرمەيىك»، – دەگەن شەشىمگە كەلىپ، بۇلاردى زىندانعا سالۋدى بۇيىرادى. ا.تۇگەلبايەۆ، ە.احمەتوۆ، ج.ءابىلعازى ۇلى نۇسقالارىندا ەجەن حاننىڭ قىزى زىندانداعى تۇتقىندى ىزدەپ كەلىپ، حال-جاي ءبىلىپ، ازىق بەرگەنى باياندالادى. الدىڭعى ەكى نۇسقادا قىزدىڭ بۇل ارەكەتى بۇلاردىڭ كىم ەكەنىن بىلگىسى كەلگەن قۇمارلىقتىڭ ىقپالى رەتىندە تۇسىندىرىلسە، سوڭعى نۇسقادا قىزدىڭ سوزىندە قايشىلىق بارى بايقالادى: «ەستىپ پە ەڭ سەن ەجەننىڭ قالامقاسىن»،– دەپ ءوزىن تانىستىرعان ول ىلە-شالا ارقالىقتان ولگەن قالماق باتىرىنىڭ قىزى رەتىندە سويلەپ: «اكەمنىڭ كەگى سەندە، تانا الماسسىڭ»، – دەپ، ءوزىنىڭ تۇتقىنداعى قازاق باتىرىن ولتىرگەلى كەلگەنىن بىلدىرەدى. ودان ارى قاراي قىز ءوزىنىڭ سۇيگەنى ەجەن حاننان زورلىق كورىپ، قۋعىندا جۇرگەنىن ايتىپ، ارقالىققا شاعىنادى. ا.تاتاناي ۇلى نۇسقاسىندا تۇتقىنداردى ىزدەپ كەلگەن ارقالىقتاردىڭ قولىنان ولگەن ءبىر قالماقتىڭ باۋاسينا اتتى قىزى اۋەلدە اكەسىن ولتىرگەنى، باتىردى ولتىرمەكشى بولىپ كەلگەنمەن، تىلدەسە كەلە، وعان جانى اشىپ، قازاق باتىرىنا استىرتىن تاماق تاسۋعا كوشكەنى ايتىلادى. ا.تۇگەلبايەۆ نۇسقاسىندا ەرتەڭىنە ولتىرىلەتىنىن ەستىگەن ارقالىق ءتۇن ورتاسىندا ۇيقىسىنان شوشىپ ويانىپ، تابىنىنداعى كەزدىكپەن اۋەلى ءوزىنىڭ، سودان كەيىن جۇبايدىڭ كىسەندەرىن بۇزىپ، ەكەۋى سىرتقا شىعادى. ج.ءابىلعازى ۇلى نۇسقاسىندا زارلانىپ جىلاپ جاتىپ ۇيىقتاپ كەتكەن ارقالىققا تۇسىنە جانىبەك باتىر ەنىپ، ءوزىنىڭ اتىن ۇران ەتىپ ايتسا، ءتاڭىرى جاردەم بەرسە، سەبەپ بولارىن ايتادى. ارقالىق ۇران سالىپ، ايعايلاعاندا قول-اياققا سالىنعان ماتاۋلارى ءۇزىلىپ، بىت-شىت بولىپ، جوعالادى. وسىنداي ەپيزودتى ا.تاتاناي ۇلى نۇسقاسىنان دە كەزدەستىرەمىز. ە.احمەتوۆ نۇسقاسىندا حان قىزىنىڭ جىبەرىپ تۇرعان سيىر ەتىن جەپ الدەنگەن ارقالىقتار جاتقان زىندانعا جانىبەكتىڭ كوك ءبورىسى كىرىپ كەلگەندە، باتىردى بايلاعان شىنجىرلاردىڭ ءبارى ءتۇسىپ قالادى. ر.س.ليپەس باتىرلىق جىر پوەتيكاسىنا ءتان نەگىزگى ەرەكشەلىكتەردىڭ ءبىرىن ار-ۇجدان ۇعىمىمەن، كىمنىڭ دە بولسا كومەگىنەن باس تارتۋشىلىققا بايلانىستى ەكەنىن اتاپ كورسەتۋ ارقىلى اڭعارتىپ، بۇنداي جاعدايدا كولەڭكە تەك باتىرعا عانا ەمەس، بۇكىل حالىققا تۇسەتىنىن ەسكەرتكەن بولاتىن [4، 118 ب.]. بۇل پىكىردىڭ دۇرىستىعىنا قازاقتىڭ كلاسسيكالىق قاھارماندىق ەپوسىنىڭ كەز كەلگەن ءماتىنى دالەل بولا السا، ياعني، ولاردا ارۋاق، اۋليە جانە تاعى دا باسقا كيەلى جاندار باتىردىڭ عايىپتان تۋۋىنا، كەرەمەت قابىلەتتەرگە يە بولۋىنا كومەكتەسكەنىمەن، ولاردىڭ جاۋلارىمەن ۇرىستارىنا تىكەلەي ارالاسپايدى، جوعارىدا ءسوز بولعان ەپيزودتار تاريحي جىرلاردى ايتۋشىلاردىڭ بۇل ءداستۇردى ۇنەمى ەسكەرە بەرمەيتىنىن بايقاتادى قاھارماندىق ەپوستىڭ باس كەيىپكەرىنىڭ جاۋ ەلىنىڭ قىزىنىڭ كومەگىمەن ازاتتىق الۋى – جالپى الەم ەپوسىندا ءجيى كەزدەسەتىن جانە ەپوس زەرتتەۋشىلەردىڭ نازارىن ايرىقشا اۋدارىپ، ءار ءتۇرلى پىكىرلەر تۋدىرعان موتيۆ. ە.احمەتوۆ، ا.تۇگەلبايەۆ، ج.ءابىلعازى ۇلى نۇسقالارىندا دا ارقالىقتىڭ ەلىنە كەلگەندە ءبىرىنشى كورگەن ادامى ءوزىنىڭ اكەسى، ول بالاسىن تانىماي، وزىنە تورەدەن قورىقپاي سالەم بەرەتىن كىسى تابىلعانىنا تاڭدانادى. ە.احمەتوۆ نۇسقاسىندا ارقالىق اكەسىنە ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن ايتىپ بىلدىرگەنى، ايەلى مەن بالاسى، ەل-جۇرتىمەن جانە جۇبايدىڭ ايەلىمەن كەزدەسۋى سۋرەتتەلەدى. ال، ا.تۇگەلبايەۆ، ج.ءابىلعازى ۇلى نۇسقالارىندا ارقالىقتى اكەسىنىڭ تانىماۋى، ارقالىقتىڭ ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن ايتپاي، ءوز ءۇي-ىشىنىڭ ادامدارىنىڭ حال-جاعدايلارىن بىلۋىنە ۇلاسادى. جىردىڭ وسى تۇسىندا «الپامىس باتىر» جىرىنا ەلىكتەۋشىلىك بار ەكەنى «ءبورىباي» دەپ اتالاتىن ارقالىقتىڭ اكەسىنىڭ ا.تۇگەلبايەۆ، ج.ءابىلعازىۇىلى نۇسقالارىندا «ءبايبورى» دەپ اتالۋىنان بايقالادى. بۇل دا – الەم حالىقتارىنىڭ فولكلورىنا ورتاق تيپولوگيالىق موتيۆتەردىڭ ءبىرى. ا.تاتاناي ۇلى، ا.تۇگەلبايەۆ، ج.ءابىلعازى ۇلى نۇسقالارىندا ارقالىق ەلگە جەتىسىمەن، ەشكىممەن اقىلداسپاستان، بىردەن تورەنىڭ اۋلىنا ات ويناتىپ كەلگەندە، تورە جۇك اياقتىڭ استىنا كىرىپ، جاسىرىنادى. الدىڭعى ەكى نۇسقادا ارقالىقتىڭ الدىنان حانىمنىڭ شىعىپ، اراشا سۇراعانى باياندالادى. باتىر وزىنە سالەمدەسۋ ءۇشىن جيىلعان حالىقتىڭ: «ارقالىق، جاسىڭ كىشى، كەشىڭىز. تارقاسىن اجىداعى ءوشىڭىز»،– دەگەن تىلەگىن ورىندايدى دا، اجى اقسارباستى قۇدايىعا شالىپ، توي جاساپ، ارقالىققا توعىز بايلايدى. جىر فولكلورلىق تۋىندىلاردىڭ ءداستۇرى بويىنشا باس قاھارماننىڭ بارشا مۇراتىنا جەتكەنىن بايانداۋمەن تامامدالادى. ال سوڭعى نۇسقادا باتىر اشۋىنان قايتپاي تۇرعاندا بەكتەر مەن تورەلەر جيىلىپ كەلىپ، باسۋ ايتادى. ارقالىق ولارعا رۋ نامىسىن وياتارلىق ءبىراز ءسوز ايتقاندا، جيىلعان جۇرت ەكى ءبولىنىپ، جالپاق ەل ارقالىققا اۋىپ كەتىپ: «تورەنى الامىز بىرگە شاۋىپ»،– دەسەدى. ج.ءابىلعازى ۇلى، ا.تۇگەلبايەۆ نۇسقالارىندا ارقالىق وزىنە سالەم بەرە كەلگەن سەيىلحاننىڭ قۇيرىعىنا تارتىپ وتىرعان تەمەكىسىمەن تاڭبا سالىپ: «تاڭبالى كوت تورە» دەگەن اتاق بولىپ، مىسال ءسوز ارت جاعىندا قالسىن»، – دەيدى». ا.تۇگەلبايەۆ نۇسقاسى وسى ەپيزودپەن تامامدالادى. ال، ج.ءابىلعازى ۇلى نۇسقاسىندا بۇدان كەيىن تاتەن تورە ارقالىقتىڭ بۇل ارەكەتىنە دە قولداۋ ءبىلدىرۋى – ءبىزدىڭ ويىمىزشا، شىندىققا جاناسپايتىن، تەك ەپيكالىق اسىرەلەۋدىڭ ۇلگىسى رەتىندە عانا قابىلداۋعا لايىق ەپيزود. ويتكەنى ءاجىنىڭ نامىسىنا تيەتىن جاعداي ونىڭ ءىنىسى – تاتەندى دە بەيتاراپ قالدىرماسى انىق. ارقالىقتىڭ جۇباي ەردىڭ قۇنى ءۇشىن تورەدەن بەس ءجۇز جىلقى العانى، ونى قياق، سەيتەن، تۇياقتاردىڭ ىزدەپ كەلىپ، كورىسكەنى، تورتەۋىنىڭ جىلقىنىڭ ءبىرازىن كەدەيلەرگە تاراتىپ بەرىپ، ءۇش ءجۇزىن جۇبايدىڭ ۇيىنە ايداپ بارعانى، ارقالىقتىڭ جۇبايدىڭ ۇلى – جىگەرگە ءسوز ايتۋى تەك وسى نۇسقادا كەزدەسەدى. ج.ءابىلعازى ۇلى نۇسقاسىنىڭ وزگە نۇسقالاردان تاعى دا ءبىر ايىرماشىلىعى – ارقالىقتىڭ امان-ەسەن ورالعانىن ەستىگەن ناعاشى اجەسى ءوز ۇلىن ارقالىقتان، جيىلعان بار حالىقتان كەشىرىم سۇراۋعا جۇمسايدى. سارىنى كورىپ، قانجارىنا ۇمتىلعان ارقالىقتى قاريالار باسۋ ايتىپ توقتاتادى. ارقالىقتىڭ ەلىنە ورالعانىنا جارىم جىل وتكەندە حانشانى الىپ قاشقان قوڭقا ونىڭ ۇيىنە كەلىپ، كوپ ۋاقىت بويى دوسىنىڭ ۇيىندە تىنىعىپ، اتتانادى. بۇدان كەيىن كەلگەن دوسىنجاپتى دا ارقالىق ەكى اي كۇتىپ، شىعارىپ سالادى. كوتباي ۆەرسياسى نۇسقالارى اۋەل باستا ءبىر ونەرپاز تۋدىرعان جىردان تارالعانى اڭعارىلادى. دەگەنمەن، ءار جىرشى ءوزى ورىنداپ وتىرعان ءماتىندى تەك جاتتاپ العان قالپىندا قايتادان ايتۋعا قاناعاتتانباي، ءوزىنىڭ تانىم-تۇسىنىگى، كوركەمدىك قابىلەتىنە سايكەس ازدى-كوپتى وزگەرىستەر ەنگىزىپ وتىرعان. جىردىڭ بۇل ۆەرسياسى قازاقتىڭ قاھارماندىق ەپوس داستۇرىندە دۇنيەگە كەلگەن. سوندىقتان وندا كەيىپكەردى دارىپتەۋگە، ەپيكالىق اسىرەلەۋگە بوي ۇرۋدىڭ بەلگىلەرى مول. جىردىڭ بۇل ۆەرسياسىندا فورمۋلالىق سيپاتقا يە موتيۆتەر ەلەۋلى ورىن الادى. جىردىڭ بۇل جانە وزگە ۆەرسيالارىنىڭ مازمۇندارى جانە ولارعا ارقاۋ بولعان تاريحي شىندىق ۆ.م.جيرمۋنسكيي «بيلەۋشى ءوزىنىڭ ەڭ جاقسى باتىرىن ادىلەتسىزدىكپەن زىندانعا تاستايدى (نەمەسە ءوز پاتشالىعىنان قۋادى)» دەپ ايدار تاققان تيپولوگيالىق موتيۆكە سايكەس كەلەدى. بۇل سيۋجەت الەمدەگى بارلىق حالىقتاردىڭ ەپيكالىق تۋىندىلارىندا كەزدەسەدى. ۆ.م.جيرمۋنسكيي بۇنداي سيۋجەتتەردىڭ فەودالدىق مەملەكەتتە ورتالىق بيلىك ىشكى قايشىلىقتاردىڭ، جىكشىلدىكتەردىڭ سالدارىنان السىرەپ، حالىقتى ءوز الپاۋىتتارىنىڭ نەمەسە سىرتقى جاۋلاردىڭ زورلىعىنان قورعاي المايتىن دارەجەدە بولعان بەلگىلى ءبىر تاريحي جاعدايلاردا ەرەكشە سۇرانىسقا يە بولاتىنىنا، باتىردىڭ بۇنداي جاعدايدا حالىقتى قورعاۋشىنىڭ مىنسىزدەندىرىلگەن وبرازى رەتىندە كورىنەتىنىنە توقتالعان [5، 134-135 ب.]. «ارقالىق باتىر» جىرىنىڭ ەكىنشى ۆەرسياسى بولىپ تابىلاتىن ساعيدوللا نۇرالين جىرلاعان نۇسقاسى م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ قولجازبا ورتالىعىنداعى 330-بۋمانىڭ 8-داپتەرىندە ساقتاۋلى. بۇل ۆەرسيانىڭ كوتباي ۆەرسياسىنان ايىرماشىلىقتارىنىڭ بولۋى دا اڭىزدىڭ سول قالپىندا ولەڭ ورىمىنە تۇسىرىلۋىنە بايلانىستى. جىرشى قازاقتىڭ، ونىڭ ىشىندە اباق كەرەيدىڭ، شەجىرەسىنەن قىسقاشا ماعلۇمات بەرىپ، اباق كەرەيدى بيلەگەن ءاجى تورەنى دە تانىستىرىپ وتكەن سوڭ، جىرشى ءاجىنىڭ الپىس جىلقىسىن دۇربىتتەر بارىمتالاپ العانىنا توقتالىپ، دۇربىتتەردىڭ بۇنداي وزبىرلىعىنىڭ نەگىزگى سەبەبىن قوبدا، التاي، تارباعاتاي – ءۇش ايماقتى شاعان كەگەن دەگەن تورعاۋىتتان شىققان ادامنىڭ بيلەگەنىن بۇكىل موڭعول بۇرىس كورۋىمەن بايلانىستىرىپ، قوبدادا التاي استىندا تۇرعان دۇربىتتەردىڭ وسىعان ەلىككەنىن باياندايدى. بايماتاي بۇل نۇسقادا ارقالىقتاردىڭ قارىمتا قايتارۋعا اتتانۋىنا مۇرىندىق بولعان بەلسەندى تۇلعا قىزمەتىن اتقارىپ، كەك قايتارۋعا ارقالىق پەن جۇباي لايىق ەكەنىن بىلدىرەدى. باتىردى شاقىرعالى اقشاعىلعا بارعان بايماتاي جارلى قارت نازاردىڭ ۇلى – ارقالىق تارىسىن جيىپ، اناسىنىڭ قازان اسىپ، ايەلىنىڭ ءسۇت ءپىسىرىپ، ەكى ءسابيىنىڭ ءماز-مايرام ويناپ جاتقانىنا كۋا بولادى. بۇل نۇسقانىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىگى – لاستىداعى قاراجارتاستىڭ قىر استىنا قونعان تورەنىڭ اۋلىنا كۇن قوڭىر تاۋدىڭ استىنا كىرگەن كەشكى مەزگىلدە جەتۋى، تورە اۋلىنا بارعان قاراشىلاردىڭ ءداستۇرى بويىنشا الىستان اتتان ءتۇسىپ، جاياۋ كەلۋى، بۇيرىقتى ەستي سالىسىمەن ارقالىقتىڭ: «قور ەتىپ ۇستاپ بەرمەي، قورعايسىز با، قۋعىن ساپ، كۇش جۇمساسا ءدۇربىت ەرتەڭ»، – دەگەن سۇراق قويۋى، بايماتاي مەن تورەنىڭ ءوزى ارقالىق پەن جۇبايعا قياق، تۇياق دەيتۇعىن ەكى ۇرىنى قوسىپ بەرۋى، ارقالىقتاردىڭ دۇربىتتەردىڭ لاماسى، شاعان كەگەننىڭ جيەنى – كارى شولتىم اۋلىنىڭ جىلقىسىن قۋىپ العاندىعى، بۇل وقيعانىڭ كۇن جاۋىپ، جاي جارقىلداپ، جالىن شاشىپ تۇرعان ۇرەيلى، وتە سۇركەي قاراڭعى ءتۇنى بولعاندىعى، قۋعىنشىنىڭ ىلە-شالا، وق جاۋدىرا سوڭدارىنا تۇسكەنى، قازاق جىگىتتەرىنىڭ قۋعىنشىمەن ارپالىسىپ ءجۇرىپ، جىلقىنى سۋدان ايداپ وتكىزگەنى، سۋدان وتكەن ۋاقىتتاعى اتىس كەزىندە وق تيگەن جۇباي مەرگەننىڭ سۋعا باتىپ كەتىپ، قازا تابۋى، ارقالىقتىڭ قياق پەن تۇياققا جىلقىنى ايداتىپ جىبەرىپ، ءوزىنىڭ قوڭقانى ىزدەۋى. قوڭقا قالماقتاردىڭ حانى – ياسىكەيدى زورلىقشىلدىعى ءۇشىن ولتىرگەن باتىر رەتىندە تانىستىرىلىپ، ەلىنەن قاشقان سوڭ، قوڭقانىڭ از ۋاقىت ساۋىر تاۋىن مەكەن قىلعانىن، ساۋىرداعى ءبىر قونىستىڭ بەرىگە دەيىن «قوڭقانىڭ ۇڭگىرى» دەپ اتالاتىنىن، ارقالىق بارعان كەزدە قوڭقانىڭ كۇرەكتىنى مەكەندەپ، توقسان جاسقا كەلگەندىگىن، قورلىق كورگەن كوپ جاندى قولىنا ۇستاپ، جۇرەكتىلەردى جيناپ، سولارعا باتاگوي بولىپ وتىرعاندىعىن باياندايدى. ارقالىقتىڭ قانداي شارۋامەن كەلگەنىن ەستىگەن قوڭقانىڭ وي-سەزىمىندەگى ارپالىس ىشكى مونولوگ ارقىلى شەبەر سۋرەتتەلگەن. ول قيالىمەن قازاق، قالماق تالاستارىن شولىپ ءوتىپ، اقىرىندا: «تۋىستان مۇڭى ءبىر جان جاقىن عوي»، – دەگەن ويعا بەكىپ، ارقالىقتىڭ تىلەگىن ورىنداۋدى دۇرىس كورەدى. جولداستارىنا قايتادان قوسىلعان ارقالىق پەن ونىڭ سەرىكتەرى كەرەي ىشىندەگى اجىدەن سوڭعى ۇلكەن شەندى ادام – بەيسەنبىنىڭ اۋلىنا كەلەدى. كۇيىن شەرتىپ العان سوڭ بەيسەنبى وزىنەن اقىل سۇراي كەلىپ جۇرەتىن جىگىتكە: «بىرەۋدىڭ تىنار مە ەكەن باسىن الىپ؟ باتىرىم، بولعان ەكەن جولسىز ساپار»– دەپ، ولجانىڭ ىشىنەن سەتىركوك دەگەن جۇيرىك اتتى ساۋعاعا سۇراپ: «جارارمىن مەن دە سەنىڭ كەرەگىڭە. بولسا دا نە قاجەتىڭ، سەن وزىمە»، – دەپ ۋادە بەرەدى. جۇزدەن اسا جىلقى اكەلگەن ارقالىققا ءاجى تورە ات تۇرعاي، دونەن دە بەرمەي، ەڭ بولماسا، «راقمەت» دەمەيدى، قياق، تۇياق دەگەندەردى ەسكە دە المايدى.