ءمالىم دە بەيمالىم اسان ابىز
ءسابيت ۇلى اسان قايعى (14—15 عع.) — جىراۋ، فيلوسوف، قوعام قايرەتكەرى.
ەدىل بويىندا دۇنيەگە كەلگەن. قۇربانعالي حاليد ۇلى ءوزىنىڭ «تاۋاريح حامسا» اتتى ەڭبەگىندە ايگىلى مايقى ءبيدى اسان قايعىنىڭ ارعى اتاسى ەدى دەيدى.
بەركە حان دۇنيەدەن قايتقان سوڭ (1359) التىن وردانىڭ تاعىنا جاناسقان حاندار باياندى بيلىك قۇرا الماعان. سونداي بايانسىز حانداردىڭ ءبىرى ۇلىع مۇحامەد بولسا، اسان قايعى سول ۇلىع مۇحامەد حانعا ءسوزىن وتكىزەتىن بيلەردى ءبىرى بولعان. 15 ع. 1420 جج. ۇلىع مۇحامەد سارايدان قۋىلىپ، قازاندى پانالاعاندا، اسان قايعى جاسىنىڭ ەگدە تارتقانىنا قاراماستان ءوز ءامىرشىسىنىڭ جانىندا بولعان.
الايدا، باس ساۋعالاۋ بولمىسىنا جات اسانقايعى كەشىكپەي قايتىپ ورالىپ، ءابىلحايىر ورداسىنداعى شيەلەنىسكەن تارتىستىڭ ورتاسىنا تۇسەدى. كەرەي، جانىبەك سۇلتاندار باستاعان رۋلاردىڭ ءابىلقايىر ۇلىسىنان ءبولىنىپ شىعۋىن قولداۋشىلاردىڭ ءبىرى اسان قايعى بولادى. اسان قايعىنىڭ جىر تولعاۋلارى مەن ناقىل سوزدەرىنە قاراعاندا، دەشتى قىپشاقتىڭ كىندىك مەكەنى ەدىل، جايىق بويىنان قازاق رۋلارىنىڭ ىرگە كوتەرۋىن قولداماي، كەرەي مەن جانىبەككە كوپ قارسىلىق بىلدىرگەنى ايقىن اڭعارىلادى. اسان قايعىنىڭ «جەرۇيىق» ىزدەۋىنە قاتىستى ايتىلاتىن اڭىزداردان دا حالىقتىڭ باس قۇراپ، ىرگە ورنىقتىرىپ، ەل بولۋ قامىن ويلاۋدا وعان شەشۋشى مىندەتتىڭ جۇكتەلگەنى بايقالادى.
اقىرى، ەلدىڭ ەرتەڭىن ويلاپ، ەڭسەسىن كوتەرۋدى ومىرلىك مۇرات ەتكەن اسان قايعى وردادان بولىنگەن قازاق رۋلارىن شۋ، سارىسۋ بويىنا، ۇلىتاۋ توڭىرەگىنە قونىستاندىرۋعا اتسالىسىپ، حالىقتىڭ تەمىرقازىعىنداي باعدارشى بولىپ وتكەنى ءمالىم.
ەل اۋزىنداعى قاريا ءسوزدىڭ ايتۋىندا، اسان قايعى سارىارقادا دۇنيە سالىپ، ۇلىتاۋدىڭ توپىراعى بۇيىرعان. ال، ءۋاليحانوۆ شوقاننىڭ جازۋىندا اسان اتا ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىن جەتىسۋدا وتكىزىپ، ىستىق كولدىڭ جاعاسىندا دۇنيە سالعان.
ەل ىشىندەگى شەجىرە سوزدەر مەن كۇي اڭىزدارىنا قاراعاندا، اسان قايعى حالىق قامىن ويلاعان اقىلگوي، كورەگەن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە داۋلەسكەر كۇيشى دە بولعان. كوپتەگەن كۇيلەردىڭ اتى مەن اڭىز اڭگىمەسى دە ءالى كۇنگە دەيىن ايتىلادى. وكىنىشتىسى، بۇگىنگى كۇنگە «ەل ايرىلعان»، «اسان قايعى»، «جەلمايانىڭ ءجۇرىسى»، «زار» سياقتى ساناۋلى كۇيلەرى عانا جەتكەن.
«ەل ايرىلعان» كۇيىنىڭ قۇرىلىسى قاراپايىم بولعانمەن، لەكىتە قاعىپ وتىراتىن سارىنىندا تەرەڭ كۇيزەلىس سەزىلەدى. تىپتەن، نە بولارىن كۇنى بۇرىن بولجاي الاتىن دانانىڭ شاراسىزدىعى سياقتى تورىعۋى دا جوق ەمەس. مۇنى باستان اياق جالىقپاي سۇڭقىلداپ، تالماي قايتالايتىن سىرلى سازدان اڭعاراسىز.
«ەل ايرىلعان» كۇيىن عۇبايدوللا مۇحيتوۆتىڭ (ورال) تارتۋىندا العاش رەت ا.ۆ. زاتايەۆيچ نوتاعا تۇسىرگەن. سونداي اق، تولىق، كوركەم نۇسقاسىن 1964 جىلى مۇقاس قۇسايىنوۆتىڭ (ورال) تارتۋىندا ت. مەرعالييەۆ نوتاعا ءتۇسىردى.
زار زامان اقىندارىنىڭ ءىرى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى مۇرات موڭكە ۇلى بىلاي دەيدى:
ەدىلدىڭ بويى – قاندى قيان،
جايىقتىڭ بويى – مايلى قيان،
ماڭعىستاۋ بويى – شاڭدى قيان،
ادىرا قالعىر، ءۇش قيان!
ءۇش قياننىڭ ارا بويىنان
جەتى جۇرت كەتىپ جول سالعان.
جەتى جۇرتتىڭ كەتكەن جەر،
قايىرسىز بولعان نەتكەن جەر؟
تۇلپار ءمىنىپ تۋ العان،
دۇشپانىن كورىپ قۋانعان،
الماسىن قانعا سۋارعان،
ارۋاقتى ەرلەردىڭ
ابىرويىن توككەن جەر،
كەرەگەسىن كەسكەن جەر،
كەسىپ بۇرشاق ەتكەن جەر،
ەردىڭ سوڭى – يساتاي
بارماعىن تىستەپ وتكەن جەر.”
ايتاتىنى جوق، ناعىز شەرلى جۇرەكتەن سۋىرىلعان سەمسەر سوزدەر. ول – اقىننىڭ ىشكى الاپات قارسىلىعى، قولىندا ويناتقان الداسپانى. ءبىراق قانشا قاھارلانسا دا اقىن قاۋقارسىز، ويتكەنى، اياق-قولى ماتالعان. ياعني:
ەدىلدى تارتىپ العانى –
ەتەككە قولدى سالعانى.
جايىقتى تارتىپ العانى –
جاعاعا قولدى سالعانى.
ويىلدى تارتىپ العانى –
ويىنداعىسى بولعانى.
ماڭعىستاۋدىڭ ءۇش تۇبەك
ونى داعى العانى.
ۇرگەنىش پەن بۇحارعا
ارباسىن سۇيرەپ بارعانى،
قونىستىڭ بار ما قالعانى؟!
مال مەن باستى ەسەپتەپ،
بالانىڭ سانىن العانى –
اڭعارساڭىز، جىگىتتەر
زامانانى تاعى دا،
ءبىر قىرسىقتىڭ شالعانى!
ءبىرىنىڭ اۋزىنا ءبىرى تۇكىرىپ قويعانداي، قازتۋعان جىراۋ دا:
ەدىلدى السا – ەلدى الار،
ەندى الماعان نە قالار؟
جايىقتى السا – جاندى الار،
جاندى العان سوڭ نە قالار؟
ويىلدى السا – ويدى الار،
ويلاشى، سوندا نە قالار؟ –
دەيدى. ەدىل مەن جايىق، سوعان ىلەسە ويىل – “ادىرا قالعىر ءۇش قيانى” اتا كىندىگىندەي قاتار جىرلانادى. نەگە؟ كەزدەيسوقتىق نەمەسە اقىنداردىڭ ءسوز ويناتۋىنان تۋعان جاناما تىركەستەر مە؟ ەندى، اسان ابىزعا دا قۇلاق تۇرەلىك.
ويىل دەگەن ويىڭدى،
وتىن تاپساڭ تويىندى.
ويىل كوزدىڭ جاسى ەدى.
ويىلدا كەڭەس قىلمادىڭ،
ويىلدان ەلدى كوشىردىڭ، –
دەيدى حالىقشىل قايعىگەر. كوشپەندىلەر ويشىلى “ويىل” دەگەن ءسوزدى جوعارىدا كەلءتىرىلگەن بەس جولدىڭ تورتەۋىندە قايتالاپ وتىر. سوندا ونىڭ ايتپاعى نە؟ تولعاۋلى اتاۋعا جەتەلەگەن قانداي كۇش، قانداي سيقىر؟ قايتكەنمەن دە وسى بەس اۋىز سوزدە بەسباتپان جۇك جاتىر. ال دۋالى اۋىزدان شىققان ءار ءسوزدىڭ تەرەڭ استارى بولارى حاق. ەندەشە جەلماياسىمەن جيدەلى بايسىندى ىزدەپ، شارق ۇرعان اسان قايعىنىڭ نازارىنا ويىلدىڭ دا ىلىگۋى تەگىن ەمەس. “ويىل دەگەن ويىڭدى، وتىن تاپساڭ تويىندى...”. دەمەك، ويىل ويماۋىتپەن اعىپ جاتقان وزەن، اينالاسى وت، ءورىسىن تاڭداي بىلسەڭ، مالىڭا دا قۇتتى جەر بولعانى عوي. ەل اۋزىندا ەجەلدەن كەلە جاتقان اڭىزداردىڭ ءبىرى دە وسىعان مەڭزەيدى. اسان اتا بالاسى اباتتى جەرۇيىق ىزدەۋگە جۇمسايدى. ول سونداي بالارقالى (ءشوبى مول، شۇيگىن) جەرگە وسى وڭىرگە كەلگەندە كەزىگەدى دە، اكەسىنە قۋانىشتى حاباردى جەتكىزۋگە اسىعادى. ءبىراق جول ۇستىندە جەلمايادان قۇلاپ قازا بولادى. قوبدا جەرىندەگى اتاقتى ابات-بايتاق كەسەنەسى سوندا تۇرعىزىلادى. ەدىل مەن جايىققا ەتەكتەن ەمشەكتەسە ۇمتىلعان، “بالىعى تايداي تۋلاپ، باقاسى قويداي شۋلاعان” ويىل، قيىل، جەم، ساعىز، ۇلى قوبدا، كىشى قوبدانىڭ جاسىل جاعالاۋلارى كوكىرەگى كولكىلدەگەن ابىزدى تولعاتا سويلەتىپ جىبەرگەندەي.
ال ەندى “ويىل كوزدىڭ جاسى ەدى” دەگەن تىركەستە نە سىر بار؟ “ويىلدىڭ سۋى كوزدىڭ جاسى سياقتى ءمولدىر” دەگەنى مە؟ مۇعالجار سىلەمدەرىنەن، تاۋدىڭ ءمولدىر قاينارىنان قايناپ شىعىپ، نەگىزىنەن قۇمداۋىتتى جەرلەردى قۋالاي، ءقازىر اتاقتى نارىن قۇمىنا بارىپ جوعالاتىن، اكادەميالىق باسىلىمداردا ايتىلعانداي سەگىز ءجۇز شاقىرىمعا سوزىلىپ اقتوبە، اتىراۋ جانە باتىس قازاقستان وبلىستارىن بويلاي وتەتىن ويىلدىڭ سۋى، مامانداردىڭ ايتۋىنشا، شىنىندا وتە سيرەك كەزدەسەتىن ءمولدىر سۋ. ويىل كوز سۋىرار ەندىلىگىمەن، سۋىنىڭ ارناسىنا سىيماي، جاعاسىن ۇرار مولدىعىمەن ەمەس، ەڭ الدىمەن تىپ-تىنىش اعىپ، تۇبىنە دەيىن جارقىراپ كورىنەتىن ەرەكشە مولدىرلىگىمەن تامسانتىپ كەلەدى.
ءبىراق، اسان اتا سۇلۋلىققا عانا تامساناتىنداردان بولەك، ءار قۇبىلىستىڭ ادامزاتتىق ماعىناسىنا تەرەڭدەي ءمان بەرەتىن ەرەكشە تۇلعا. اساننىڭ قايعىسى كوككە ۇشىپ كەتكەن عاشىعىن اڭساۋدان تۋعان قايعىدان، ياعني “پەندەلىك قايعىدان” مۇلدەم بولەك قايعى. ەندەشە، “ويىل كوزدىڭ جاسى ەدى” دەگەندى ابىز اتا ءوزىنىڭ سىرتتاي ءسۇيسىنۋى ەمەس، كوز الدىندا ءوتىپ جاتقان ومىرلىك بولمىس استان-كەستەڭ ەتكەن جان-دۇنيەسىنىڭ ىشكى كۇيزەلىسىمەن ايتىپ وتىر. ويتكەنى، ول ءوزىنىڭ ۇزاق عۇمىرىندا كوپتى كوردى، كوبىنەن كەيىنگى ۇرپاق ۇلاعات ەتەر وي ءتۇيدى. ال مۇنداي وي ءتۇيۋ ءۇشىن وعان باستاۋ بولاتىن، تولقىتىپ، سىرتقا جارىپ شىعاراتىن توسىن كۇش، توسىن وقيعا بولۋى كەرەك. قىرىم حاندىعىنىڭ استاناسى باقشاساراي قالاسىنداعى “كوز جاسى” دەگەن ايگىلى اتاۋمەن بەلگىلى فونتانعا الەكساندر پۋشكيننىڭ پوەما ارناۋىن اقىننىڭ ونىڭ سىرتقى سۇلۋلىعىنا جالاڭ تامسانۋى ەمەس، التىن وردا كەزىندەگى ۇلى شايقاستاردا تالاي رەت الداسپانىن سۋىرعان باتىرلارمەن اقىندىق باسەكەگە ءتۇسۋى، ونى كوز جاسىنداي ءمولدىر تامشىلارمەن استارلاستىرا ءبىلدىرۋى نەمەسە ەۋروپالىقتار مەن ازيالىقتاردىڭ الاپات ايقاسى استىندا تۇتە-تۇتەسى شىققان قىرىم تۇبەگىنىڭ ىشكى ىشقىنىسىنا اقىندىق ءۇن قوسۋى دەپ قانا باعالاۋ قاجەت. اسان قايعىنى دا، پۋشكيندى دە پەندەلىك تومەندىكتەن مۇڭشىل دا ويشىل بيىككە كوتەرىپ اكەتكەن قۇدىرەتتى كۇشتى وسىلاي عانا ءتۇسىنىپ، وسىلاي عانا تانۋعا بولادى. اسان قايعىنىڭ “ويىل كوزدىڭ جاسى ەدى” دەۋىندە دە، مىنە، وسىنداي توسىن كۇش، توسىن وقيعالارعا تولى ەجەلگى ويىلدىڭ قات-قابات تاريحىنا ەتەنە تانىس ابىزدىڭ ابىزدىق ىشكى كۇيزەلىسىن بىلدىرەتىن ۇلكەن سىر جاتىر.
اتاپ ايتقاندا، قازاق تاريحىنداعى ەڭ ءبىر سۇبەلى كەزەڭ – التىن وردا ءداۋىرى ەكەنى بەلگىلى. الەمدىك جاۋلاۋشىلاردىڭ دۇنيەنى تىتىرەنتىپ بارىپ، اقىرى ءوزارا جاۋلاسىپ، ىدىراي باستاعان، وسىنداي قيلى زاماندا بىرلەسىپ، اقىلداسىپ ءىس قىلۋدىڭ ماڭىزى ايقىندالا تۇسكەن، سونىڭ قامىندا قازاق حاندىعى “جورگەگىندە” بۇلقىنا باستاعان ءداۋىر. وسىنداي زاماناۋي قايشىلىقتار كەزەڭىندە ءومىر سۇرگەن جانە سول قايشىلىقتار سوقتىعىسىندا، قازىرگى تىلمەن ايتقاندا، قول باستاپ، تۋ كوتەرگەن قايراتكەرلەرگە رۋحاني دەمەۋشى بولعان سىپىرا جىراۋ، قازتۋعان، شالگيىز، جيەمبەت جىراۋلار سياقتى اسان قايعىنىڭ ويشىل دا سەمسەر سوزدەرىنىڭ ۇدەرە تۋۋىنىڭ سىرى وسىندا، ياعني ازدىڭ ەمەس، بۇكىل ەلدىڭ ابىزىنا اينالۋىندا بولسا كەرەك.
وقيعانى دا، ويدى دا الىستان قامتىپ، تەرەڭنەن تولعايتىن، ۇزاق جاساپ، كوپتى كورگەن، ەر مەن ەردىڭ، ەل مەن ەلدىڭ اراسىندا دانەكەرشى بولا بىلگەن اسان قايعىنىڭ “ويىل كوزدىڭ جاسى ەدى” دەۋىندە وسىنداي سىر جاتىر. سوندىقتان ازىرگە زەرتتەۋشىلەردىڭ وبەكتىسىنە ىلىنە قويماعان، قازاق تىلىندە تۇڭعىش رەت 1966 جىلى “ادىلەت حابارشىسى” جۋرنالىنىڭ ەكىنشى-بەسىنشى نومىرلەرىندە جاريالانعان، زامانىندا تەك حات تانيتىن ادامدارعا ارنالىپ، ورتا تۇركى جازبا ادەبي تىلىندە كونە ۇيعىر جازۋىمەن جازىلعان، ونى سول كونە ۇيعىر جازۋىنان بۇگىنگى الىپپەگە رەسپۋبليكادا وسى جازۋدى بىلەتىن ساناۋلى، ءتىپتى بىردەن-بىر دەپ تە ايتۋعا بولاتىن شىعار، ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ كونە ۇيعىر ءتىلى ءبولىمىن ۇزاق جىل باسقارعان عالىم، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ا.يباتوۆ تۇسىرگەن، التىن وردا داۋىرىنەن قازىرگى كۇنگە جەتكەن بار-جوعى ونشاقتى حان جارلىقتارىنىڭ ىشىندە اسان ەسىمىنىڭ كەزدەسۋى زاڭدى دا سياقتى.
توقتامىستىڭ پولياك كنيازى يەگەيلاعا جولداعان ءبىرىنشى جارلىعى حيدجرانىڭ 795 جىلى (جاڭاشا 1393 جىلى) رادجاپ ايىنىڭ سەگىزىندە تۇركى تىلىندە (ورىس ادەبيەتتەرىندە “تاتار ءتىلى” دەپ اتالادى) تۇگەلدەي ۇيعىر ارپىمەن جازىلدى. سول كەزەڭنىڭ احۋالى تۇسىنىكتىلەۋ بولۋ ءۇشىن جارلىقتىڭ ءماتىنىن تولىق كەلتىرىپ وتىرمىز.
توقتامىستىڭ ءبىرىنشى جارلىعى
(
قازىرگى قازاق تىلىمەن ايتقاندا) مەنىڭ (توقتامىس) ءسوزىم يەگەيلاعا
ۇلى ورىنعا وتىرعان ءجونىن ءبىلدىرىپ، قۇتلۇبۇعا، اسان باستاعان ەلشىلەر جىبەرگەن ەدىك. سەن دە ەلشىلەرىڭدى جىبەرگەن ەدىڭ. بۇرناعى جىلى بەكبولات، قوجامەدىن باستاعان بىرنەشە ۇلاندار، بەكىش، تۇردىشاق-بەردى، ءداۋىت باستاعان بەكتەر ەدىگە دەگەن كىسىنى تەمىرگە استىرتىن جىبەرگەن ەكەن، ول ءتىل (حابار) الىپ كەلگەن ەدى. ولاردىڭ ارام نيەتپەن حابار جىبەرىپ، ىلگەرى جاسىرىن جەتىپ كەلگەنىن سەزىپ، جيىلىپ سوعىسپاقشى بولىپ تۇرعاندا، ول ارام نيەتتى كىسىلەر بۇرىن قوزعاۋ سالىپ، ارەكەت جاساعاندىقتان ەل قارسى كوتەرىلىپ، بۇل ءىستىڭ ءجونى وسىلاي بولعان ەدى. ءتاڭىرى ءبىزدى جارىلقاپ، دۇشپاندىق قىلعان بەكبولات، قوجامەدىن، بەكىش، تۇردىشاق-بەردى، ءداۋىت باستاعان ۇلاندار مەن بەكتەردى مۇقالتتى. ەندى وسىنىڭ ءجونىن ءبىلدىرىپ، اسان، تۇلى-قوجا باستاعان ەلشىلەردى جىبەردىك. ەندى تاعى بولسا، بىزگە قاراستى ەلدەردىڭ شىعىندارىن (سالىق) جيناپ، بارعان ەلشىلەرگە بەرىڭىزدەر، قازىناعا جەتكىزسىن. جانە بۇرىنعى ءجون-جوسىق بويىنشا بازارشى سەرىكتەستىكتەردىڭ (ساۋداگەرلەر بىرلەستىگىن باسقارۋشى ادامداردىڭ) تاعى ءجۇرسىن. ۇلى ۇلىستىڭ قالپىندا ساقتالىپ قالۋىنا تاعى جاقسى ساي بولسىن دەپ، التىن نىشاندى جارلىق ۇسىندىق (ياعني تاڭباسى التىن). تاۋىق جىلى، تاريحتىڭ جەتى ءجۇز توقسان بەسىندە، ەرەجەپ ايىنىڭ سەگىز جاڭاسىندا، ورتا دوندا تۇرعاندا جازىلعان.
جارلىقتا ايتىلعان ۇسىنىستىڭ ەكى جاعىنان دا قولداۋ تاپقانىن تيەۆتون (نەمىس) وردەنى مەن پولشا-ليتۆا-التىن وردا بىرىككەن اسكەرلەرى اراسىنداعى گريۋنۆالد شايقاسىنان كورەمىز. 1410 جىلى قازىرگى پولشانىڭ سولتۇستىگىندە بولعان وسى شايقاستا پولشا اسكەرىن كورول ياگايلو (ا.يباتوۆتىڭ اۋدارماسىندا – يەگەيلا)، ليتۆا اسكەرىن ۇلى كنياز ۆيتاۋتاس، التىن وردانىڭ بىرىككەن قىرىق مىڭداي اسكەرىن توقتامىس حاننىڭ ۇلكەن بالاسى جالەلاددين باسقاردى. ولار بىرلەسە وتىرىپ نەگىزىنەن نەمىس، فرانسۋز رىسارلارى مەن اعىلشىن، شۆەيسار جالدامالى جاساقتارىنان قۇرىلعان تيەۆتون وردەنىنىڭ اسكەرىن تاس-تالقان ەتتى.
اتالعان جارلىق اسان قايعىنىڭ جىراۋلىق تا، قوعامدىق تا قايراتكەرلىگى شىڭدالىپ، اتاعى جايىلا باستاعان كەزىندە جازىلعان. جارلىقتى جوعارى بيلىكتەگى ادامدار دايىنداعان، حانعا ۇسىنىلار الدىندا ونى سوڭعى رەت امىرلەر تەكسەرىپ، ۋازىرلەرگە ۇسىنعان. تەك سودان كەيىن عانا حاننىڭ قول قويۋىنا بەرىلگەن. وسىلايشا ەرەكشە جاۋاپكەرشىلىكپەن ازىرلەنەتىن ءبىر قۇجاتتىڭ وزىندە اسان ەسىمى ەكى رەت قايتالانادى. كارى تاريح التىن وردا داۋىرىندە اسان قايعىدان اسقان ارۋاقتى، اتاقتى تۇلعانى بىلمەيدى. ەلشىلىكتە وسىنداي تۇلعالاردىڭ عانا جۇرەتىنى تاعى بەلگىلى.
سونداي-اق جاڭاعى ساناۋلى جارلىقتاردىڭ ءبىرى ۇلىق مۇحاممەدتىڭ 1428 جىلعى 14 ناۋرىزدا جازىلعان، ەشكى تەرىسىنەن يلەنگەن جۇمساق، جۇقا بىلعارىعا ورالعان جارلىعىنداعى: “بۇرىنعى حان اعالارىمىز (بەن) ءسىزدىڭ ءۇرىم ءۋالاياتىنىڭ سۇلتان اتالارىڭىز، اعالارىڭىز بەن ەلشى سويلەسۋشىلەر جيىلىپ، ارنايى سالەم الىسىپ، ساۋدا باسشىلارى بىرگە ءجۇرىءسىپ، جاقسى بارىس-كەلىس بولعان ەدىك، كەيىننەن حان اعامىز توقتامىس حان ءسىزدىڭ ۇلى باباڭىز بويىنشا عازى بايازيت بەكپەن بۇرىنعى جاقسى ءجون-جوسىق بويىنشا ەلشى سويلەسۋشىلەر جىبەرىسىپ، ارنايى سالەم الىسىپ، ەكەۋى تاعى دوستىق، جاقسىلىق ارقىلى ءتاڭىرىنىڭ راحمەتىنە يە بولدى.” دەگەن جولدار دا وسى پىكىردى نىقتاي تۇسەدى.
وسى جارلىقتى جازىپ وتىرعان، التىن وردا امىرشىلەرىنىڭ ءبىرى، توقتامىستىڭ نەمەرەسى ۇلۇع-مۇحاممەدتىڭ حV عاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارىندا سارايدان قۋىلىپ، جوعارىدا توقتامىس اساندى ەلشى ەتىپ جىبەرەتىن ۆيتاۋتاستى پانالاعانى، سونداي-اق اسان قايعى ءومىرىنىڭ ءبىراز كەزەڭىنىڭ وسى ۇلۇع-مۇحاممەد قاسىندا وتكەنى تاريحتان بەلگىلى. سونىمەن بىرگە توقتامىستىڭ اتالعان جارلىعىندا اتى اتالاتىن ەدىگە توقتامىس سىرتتاي ءولىم جازاسىنا كەسكەن، 1395 جىلعى تەرەك شايقاسىنان سوڭ التىن وردانىڭ جالعىز قوجاسىنا اينالعان اتاقتى ەدىگە بولۋى دا بەك مۇمكىن.
دەمەك، اسان قايعىنىڭ “ويىلدا كەڭەس قىلمادىڭ” دەپ ەل ىشىندەگى بىرلىككە، تىنىشتىققا ۇندەۋى ونىڭ وسىنداي ەلشىلىك قىزمەتكە جاقىن ءجۇرىپ، ىشتەي بۋىرقانۋىنىڭ كورىنىسى ەمەس پە ەكەن دەگەن وي تۋادى. ابىز تەك “ويىلدا كەڭەس قىلمادىڭ” دەمەيدى:
قىرىندا كيىك جايلاعان،
سۋىندا بالىق ويناعان
ويماۋىتتاي توعاي ەگىننىڭ
ويىنا كەلگەن اسىن جەيتۇعىن
جەمدە كەڭەس قىلمادىڭ
جەمنەن ەلدى كوشىردىڭ ...
... ەلبەڭ-ەلبەڭ جۇگىرگەن،
ەبەلەك وتقا سەمىرگەن،
ەكى سەمىز قولعا الىپ،
ەرلەر جورتىپ كۇن كورگەن
ەدىل دەگەن قيانعا
ەڭكەيىپ كەلدىڭ تار جەرگە،
مۇندا كەڭەس قىلمادىڭ، – دەپ، بۇكىل نوعايلى جۇرتىنىڭ باسىنداعى قايعىنى قوزعايدى .
كەڭەسىپ ءىس قىلۋ اسان قايعىنىڭ ابىزدىق ۇستانىمى. سىپىرا جىراۋدىڭ دا توقتامىس پەن ەدىگەنى تاتۋلاستىراتىنى بار (ءا.قوڭىراتبايەۆ. “قازاق فولكلورىنىڭ تاريحى” 1991. 92-بەت). سونداي-اق، موعولستان حانى اجەن مەن نوعايلى ەلى جاۋلاسقاندا اسان مەن بالاسى ابات تا ەكى ەلدى تابىستىرادى (سوندا، 94-بەت).
قازىرگى بايعانين اۋدانىنىڭ قاراجار دەگەن اۋىلىنىڭ سولتۇستىك-باتىسىندا ماستاعات (ءماسساعات) دەپ اتالاتىن الاسالاۋ توبە بار. بەلگىلى عالىم ج.دوسقارايەۆ “قازاق ءتىلى تاريحى مەن ديالەكتولوگياسىنىڭ ماسەلەلەرى” اتتى ەڭبەگىندە، ەرتەدە اسان قايعى باستاعان يگى جاقسىلار ەل تاعدىرى جايلى وسىندا ءماسليحات وتكىزگەندىكتەن، بۇل توبەنىڭ اتاۋىن “ءماسليحات” دەگەن سوزدەن شىققان دەپ تۇجىرىمدايدى.
قالاي بولعاندا دا، اسان قايعىنىڭ “ويىلدا كەڭەس قىلمادىڭ، ويىلدان ەلدى كوشىردىڭ” دەپ، حالىق اتىنان تولعاۋى سول حالىقتىڭ تاعدىرىن وزگەرتەر، ماڭىزى وراسان زور تاڭداۋعا كەلىپ تىرەلگەنىن كورسەتەدى. سول كەزدەگى مۇنداي تاعدىرلى وقيعا – جانىبەك پەن كەرەي حاننىڭ ءابىلحايىر حانمەن ارازداسىپ، شۋ بويىنا ءبولىنىپ كوشۋى. ونىڭ سەبەبى، ءابىلحايىر حاننىڭ سۇيىكتى قازىسى – ءادىل تورەلىكتەرى ءۇشىن اقجول اتانعان دايىرقوجا دەگەن بي مەن حاننىڭ تاعى ءبىر سۇيىكتى ادامى قاراقىپشاق قوبىلاندى باتىر قاستاسادى. ءبىر كۇنى وڭاشادا قوبىلاندى باتىر دايىرقوجانى ولتىرەدى. دايىرقوجانىڭ جاقتاسى از-جانىبەك حالىقتىڭ ەسكى سالتى بويىنشا قوبىلاندىنىڭ باسىن سۇرايدى. ويتسە قالىڭ قىپشاق بۇلىنشىلىك شىعاراتىن بولعان سوڭ ءابىلحايىر جانىبەككە ءۇش كىسىنىڭ قۇنىن الىپ ءبىتىس دەيدى. جانىبەك بۇعان كونبەي، بولىنە كوشەدى.
دايىرقوجانىڭ اكەسى قودان تايشىنىڭ:
قاراقىپشاق قوبىلاندىدا نەڭ بار ەدى، قۇلىنىم!
سەكسەن اسىپ، تاياعاندا توقسانعا،
تۇرا الماستاي ءۇزىلدى مە جۇلىنىم!
اداسقانىن جولعا سالدىق بۇل نوعايلى ۇلىنىڭ!
اققان بۇلاق، جانعان شىراق جالعىز كۇندە قۇرىدىڭ،
قاراقىپشاق قوبىلاندىدا نەڭ بار ەدى، قۇلىنىم! –
دەپ، قازا بولعان ۇلىنىڭ سۇيەگىن اينالىپ، جىلاپ ءجۇرىپ شىعارعان جىرى ساقتالعان. قودان تايشى “قاراقشى” دەمەيدى، “قانىشەر” دەمەيدى، تەك “قارا قىپشاق قوبىلاندىدا نەڭ بار ەدى، قۇلىنىم” دەپ، اكەلىك زارىن ايتادى.
قوبىلاندى اسان قايعىنىڭ تولعاۋىنا ارقاۋ بولعان ويىل مەن ەلەك قورعانىسىن بايلانىستىراتىن جول بويىندا جەرلەنگەن، ءقابىرىنىڭ ۇستىنە مازار تۇرعىزىلعان. ول جونىندەگى دەرەكتەردى العاش رەت 1906 جىلى ۆ.ۆ.كارلسون، كەيىن جوزەف-انتۋان كاستانە قاعازعا ءتۇسىردى. وبلىس اكىمى ە.ساعىندىقوۆتىڭ تىكەلەي ۇيىمداستىرۋىمەن فولكلوريستەردىڭ، تاريحشىلاردىڭ، انتروپولوگتاردىڭ، مادەنيەتتانۋشىلاردىڭ، باتىر بابانىڭ كىندىك قانى تامعان جەردەگى ۇرپاقتارىنىڭ تاباندى جۇرگىزگەن ىزدەنىستەرى ناتيجەسىندە قوبىلاندىنىڭ بەت-بەينەسى انىقتالىپ، ءمۇسىنى قۇيىلدى. مۇقيات كەشەندى زەرتتەۋدەن كەيىن، 2006 جىلى باتىر بابانىڭ اسىل سۇيەگىن ۇلىقتاۋ جانە قايتا جەرلەۋ ءراسىمى ءوتتى. ەل اۋزىندا اڭىز بولىپ كەتكەن، جيرەنقوپا اسپانىندا قۇرتقانىڭ باتىرىنا دەگەن ماڭگىلىك قيماس ساعىنىشىنداي ۇنەمى قالىقتاپ جۇرەتىن ءبىر شوكىم اقشا بۇلتتىڭ ءراسىم كەزىندە دە قالىقتاپ تۇرىپ الۋى راسىمگە قاتىسۋشىلاردى ءبىر تولعانتسا، ولار قۇلپىتاستاعى: “بۇل جەردە قازاق حالقىنىڭ ماڭگىلىك ەرلىك ونەگەسىنە اينالعان، ورتاعاسىرلىق التىن وردا، نوعاي ورداسى ءداۋىرىنىڭ كورنەكتى تۇلعاسى قاراقىپشاق قوبىلاندى باتىردىڭ اسىل سۇيەگى جاتىر” دەگەن جازۋدى وقىپ تاعى تولقىدى، وسى قاسيەتتى ورىنعا جيناقتالىپ جاتقان، بابامىزدىڭ ەسىمىنە قاتىستى جادىگەرلەردى، سولاردىڭ ىشىندە قوبىلاندى قارۋىن جانىعان، رەسەي مەن قازاقستان شەكاراسىندا جاتقان جەرىنەن اكەلىنگەن، ۇزىندىعى 3 مەتر، ەنى 60 سانتيمەتردەي قايراق تاستى تەبىرەنە سيپالاپ، باتىر رۋحىنا باس ءيىپ، تاعزىم ەتتى.
جاقىندا قوبىلاندى باتىردىڭ كەسەنەسى تۇرعىزىلدى، سونىڭ قۇرمەتىنە اقتوبە قالاسىندا رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنسيا جانە باتىر سۇيەگى جاتقان جيرەنقوپا جەرىندە سالتاناتتى جيىن ءوتتى.
پىكىر قالدىرۋ