الاشتىڭ الداسپانى
بەردىقوجا باتىر تۋرالى ءبىز نە بىلەمىز
بالداۋرەن – بالالىق شاقتاعى ءبىر بەينە ءالى ەسىمدە. ول اۋىلداعى تاسقىنباي اتانىڭ كەلبەتى ەدى. قادىرمەندى قاريا تاريح تۋرالى، وتكەن بابالار ءومىرى تۋرالى كەرەمەت اڭگىمەلەر ايتاتىن. سونىڭ ءبىرى تومەندەگىدەي تولعانىس-تىن.
“باتىرلاردىڭ ىشىندەگى حاس باتىر عانا ولىمنەن قورىقپاعان، كەلەر كۇن، ۇرپاقتىڭ ەرتەڭى دەپ نايزاسىن كوككە شانشىپ، شارق ۇرعان سولاردىڭ ءبىرى عانا ەمەس-اۋ، بىرەگەيى بەردىقوجا باتىر ەدى عوي. ول تەك شانىشقىلىنىڭ عانا ەمەس، التى الاشتىڭ، تۇتاس قازاقتىڭ قايسار، ەر مىنەزدى ۇلى بولاتىن. اتتەڭ ... وسى كۇنگە دەيىن بابامىزدىڭ جەرلەنگەن جەرىن بىلە الماي جۇرگەنىمىز وكىنىشتى-اق!” – دەيتىن قاريا. سودان كەيىن ول كىسى بىزگە مەيىرلەنە كوز تاستاپ: “ال، سەندەر، بالالارىم، الدا-جالدا باتىر بابالارىڭ تۋرالى ەستىگەن-بىلگەندەرىڭ بولسا – ۇرپاققا ەستەلىك قالدىرىڭدار، زيراتىن تاپساڭدار، باسىنا بارىپ دۇعا وقىپ، كىندىك قانى تامعان جەردىڭ ءبىر ۋىس توپىراعىن ءبىزدىڭ اتىمىزدان سالىڭدار. سوندا بابالارىڭنىڭ ارۋاعى ءبىر اۋناپ تۇسەرى حاق!”، دەپ اتالىق اماناتىن ايتۋشى ەدى. بۇل ءسوزدى كەيىنىرەك قاراتاي تۇرىسوۆ، مەكەمباي وماروۆ اعالارىمىز دا ەسكە الىپ، قوستاپ-قولداپ، قۋاتتاپ جۇرەتىن.
ودان بەرى دە كوپ ۋاقىت ءوتتى. تالاي سۋ اعىپ، ءبىرتالاي دۇنيە وزگەردى. ۇرپاقتىڭ الماسۋى، قوعامنىڭ اۋىسۋى بولدى. قايدا جۇرسەم دە اۋىل اقساقالى امانات ەتكەن سول ءبىر ءسوز قۇلاعىمنان كەتپەي قويدى. “شانىشقىلى بەردىقوجا باتىر! ول كىم؟ قانداي باتىر، نەسىمەن باتىر بولعان؟ نەگە شانىشقىلى دەپ تۇتاس رۋدىڭ اتىن باتىرعا قوسارلاپ ايتادى؟ قازاق ەلىنە قانداي ەڭبەگى سىڭگەن؟ تاريحتا بار بولسا، جەرىن جاۋدان قورعاسا، ەرلىك كورسەتسە – نەگە ەسىمى قاراساي، قابانباي، بوگەنباي، ناۋرىزباي جانە تاعى سول سەكىلدى باتىرلاردىڭ قاتارىندا اتالمايدى؟ زيراتى قايدا؟ ۇرپاقتارى نەگە ءۇنسىز؟” دەگەن ساۋالدار جان-جاعىمنان ۇزدىكسىز قاۋمالاپ، ۇنەمى مازالاپ جۇرەتىن. اسىرەسە سوڭعى كەزدەرى: “نەدەن باستاۋ كەرەك؟ كىمگە بارۋ قاجەت؟” – دەپ ءجيى ويلاناتىنمىن. مۇنىڭ جاۋابى ءبىر كۇنى تابىلدى.
2005 جىلدىڭ 22 شىلدەسى بولاتىن. قىزمەتتەن كەلىپ، ادەتتەگىدەي “ەگەمەن قازاقستان” گازەتىن وقي باستادىم. وندا فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ “بايعوزى باتىر” اتتى كولەمدى دۇنيەسى جارىق كورىپتى. وقىپ وتىرىپ توبەم كوككە ءبىر ەلى جەتپەي قالدى. تاپتىم! تابىلدى!
ماقالادا شانىشقىلى بەردىقوجا باتىر تۋرالى عالىم – قالامگەر اعامىز ءبىر رەت ەمەس، ءۇش جەردە ەرەكشە اتاپ كورسەتىپتى. تومەندەگى جولداردى جۇرەگىم تولقىپ، ءسىرا، ون-جيىرما رەت وقىعان شىعارمىن. “بايعوزى باتىر ءوز كەزەگىندە ... كەرەي جارىلعاپ، التەكە جيدەباي، شانىشقىلى بەردىقوجا، شاپىراشتى ناۋرىزباي، ۋاق بايان، البان رايىمبەك سياقتى باتىرلارمەن جورىقتاس جولداس، ءتوس تيگىزگەن دوس-قۇرداس بولادى. وسى ورايدا ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيەۆتىڭ ءسوزى ەسكە تۇسەدى، – دەپ جالعاستىرادى عالىم. — “ابىلاي حاننىڭ زامانىنداعى قازاق جۇرتىنان شىققان باتىرلار قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەنباي، قاز داۋىستى قازىبەك، شاقشاق ۇلى جانىبەك، كوكجارلى كوكجال باراق... شانىشقىلى بەردىقوجا، سىرىم مالايسارى... بالتاكەرەي تۇرسىنباي، تاراقتى بايعوزى، ون سان ورتا جۇزگە ۇران بولعان ولجاباي، مالاي جادىگەردەن جاۋعاش، بيعاش، ءبورى توندى بورتە اتتى، ءبورى باس ورمانشى، اقسارى شوتانا، قوزعان بيىكشە مەرگەن، قاراۋىلشىسى التەكە جيدەباي، ۋاق بايان. بۇل ايتىلعان باتىرلاردىڭ ءبارى دە ەربەكەيشە بۇزاۋ جارىپ باتىر اتانعان ەمەس، جالعىز ءجۇرىپ قالماقتىڭ قامالىن بۇزعان باتىرلار...
التىن قاقپالى قورعاندى بۇزاتۇعىن جولدا سىرىم مالايسارى دا بار ەدى، شانىشقىلى بەردىقوجا دا بار ەدى، – دەپتى ءماشھۇر ءجۇسىپ”.
“ەگەمەندەگى” ماقالانى وقي وتىرىپ، بەردىقوجا باتىر رۋ، تايپانىڭ، شاعىن ەلدىڭ ەمەس، بەرىسى قازاقتىڭ، ارىسى التى الاشتىڭ نامىسىن قورعاعان، بەس قارۋىن سايلاپ، كەگىن الماي قويماعان، ارتىنان ەرگەن ءبىر قاۋىم جۇرتتى اسىراعان نار تۇلعالى ەر ەكەنىنە كوزىم انىق جەتتى. باتىردى ىزدەۋگە مۇرىندىق بولعان ماقالادان كەيىن دەرەۋ بابا جونىندە ناقتى دەرەك بەرگەن قازاقتىڭ ماشەكەڭى، الاشتىڭ اتاقتى شەجىرەسى اتانعان ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ ەڭبەكتەرىنە دەن قويدىم.
قولىما العاش تۇسكەنى 1993 جىلى الماتىداعى “جالىن” باسپاسىنان شىقان م.كوپەي ۇلىنىڭ “قازاق شەجىرەسى” اتتى كىتابى بولدى. سونىڭ 73ء-شى بەتىندە، ارۋاعىنان اينالايىن، ماشەكەڭ “شانىشقىلى بەردىقوجا” دەگەن ارنايى تاراۋ جازعان ەكەن. وندا مىناداي جولدار بار: “ابىلاي حان زامانىندا شانىشقىلى بەردىقوجا باتىردى جەرگە تالاسىپ، كەكتەسىپ ءجۇرىپ رۋى ازدىعىنان وشتەسكەن دۇشپان وسىپ-ونگەن رۋى – تۋعانى كوپتىگىنەن ۇستاپ الىپ ولتىرەيىن دەپ جاتقان ەكەن:
تۋىسقانى از ەلدىڭ ەرلىگى زايا،
تىلەۋقورى جوق ەردىڭ ەڭبەگى زايا.
ەكىدەن كىشى بالام،
ەرجەتكەن سوڭ بالەم،
قاراتال قوياندىعا قوسىڭدى تايا، —
دەگەن ەكەن. سول ايتقانى ايتقانداي بولىپ، ەكىدەن كىشى، ءۇشىنشى بالاسى ەر جەتىپ، ات ارقاسىنا مىنگەن سوڭ، اكەسىن ولتىرگەن ەكى اعايىندى نەمە ەكەن، سول ەكەۋىنىڭ ءبىرىن قاراتال قوياندىدا ءولتىرىپ، ءبىرى قاشىپ، “بۇل ارقادا بولسام، مەنى ءتىرى قويماس” دەپ، بۇحار كەتكەن ەكەن. سونى قويماي قۋىپ بارىپ، سول بۇحاردا جۇرگەن جەرىندە ءولتىرىپتى. بەردىقوجانى جوقتاعان جوقتاۋىندا ايتىلعان ەكەن:
مىنگەنى بەردەكەمنىڭ قارا الاياق،
جاۋ، شىركىن، كىسەلەپتى-اۋ اياماي-اق.
بەردىقوجا باتىر بالالارىن سىناعاندا بىلايشا سىنايدى ەكەن. ۇيەلمەلى — سۇيەلمەلى ءۇش بالاسى بولىپتى، بىر-بىرىمەن تەتەلەس تۋعان. بىردە پىشاقتى سابىن جەرگە تىرەپ، ۇشىن جوعارى قاراتىپ، بالالارىنا:
– انا جاقتان دومالاپ كەلىپ، مىنا پىشاقتىڭ ۇستىنەن وتىڭدەرشى، – دەيدى ەكەن. ۇلكەن بالاسى دومالاپ كەلۋىن كەلىپ، ءدال پىشاققا جاقىن كەلگەندە، تايقىپ، جالتارىپ اۋنايدى ەكەن. ەكىدەن سوڭعىسى پىشاقپەن جۇمىسى جوق، جالتارماي، بۇلتارماي اۋنايدى ەكەن. پىشاقتىڭ ءوزى جالتارادى ەكەن. ءوزىن جاۋ ولتىرەرىن بىلگەن سوڭ، جولداسىنا ايتقان ەكەن:
– جاۋ جەرىندە قالدىم عوي، مەنىڭ سۇيەگىمدى الىپ كەتە الماسسىڭدار، ءبىر بارماعىمدى كەسىپ الىپ، ماڭايلاس جەرلەرىنە كومىڭدەر دە، سوعان تام سالىپ، “بەرءدىقوجا تامى” اتاڭدار. مەنى ەسىنە العاندار دۇعا عىلىپ وتەر، — دەپ.
داعاندەلى وزەنىنىڭ جاعاسىنا تام سالىپتى، شوشاق مولا كۇنى بۇل كۇنگىشە قۇلاماي تۇر دەسەدى. داعاندەلى وزەنى قارقارالىعا قاراعان ەلدىڭ شەتىندە، كوكشەتاۋ، دۋانا تاۋلارىنان كورىنىپ تۇرادى، – دەيدى. جۇرگىنشىنىڭ قارا جولىنىڭ ۇستىندە، جەتىسۋعا بارعاندار قوزى كورپەش – بايان تامىن كوردىك، شانىشقىلى بەردىقوجا باتىردىڭ تامىن كوردىك دەسەدى”.
ءماشھۇر ءجۇسىپ اتامىز قالدىرعان جازبالارىندا وسىلايشا وي ءتۇيىپتى. جوعارىداعى سويلەمدەردى وقىعاننان كەيىن مەن تاعات تاپپادىم. تاريحشىلار مەن عالىم-زەرتتەۋشىلەردىڭ XVءىىى عاسىرداعى تاريحي وقيعالار، سول كەزەڭدەگى باتىرلار مەن بيلەر جونىندە جازعان كىتاپتارىن ىزدەستىرە باستادىم. ىشىنەن بەردىقوجا بابام تۋرالى دەرەكتەردى تەرۋگە كوشتىم. سولاردى جيناستىرىپ ءجۇرىپ، ماشەكەڭ جازىپ كەتكەن قاراعاندى وبلىسىنداعى قارقارالى اۋدانىنىڭ ازاماتتارىنا دا سۇراۋ سالدىم. مۇندايدا ۋاقىت ءوتىپ بولا ما؟ دەگەنمەن، باتىر بابامىز جايىندا جازىلعان كىتاپتار، زەرتتەۋلەر، ماقالالار مەن ارحيۆتىك مالىمەتتەر بىرتە-بىرتە جيناقتالا باستادى. ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ مامىر ايىندا قارقارالى اۋدانىنان جاقسى حابار كەلىپ جەتتى. ماشەكەڭ اتامىز جازعانداي، داعاندەلى وزەنىنىڭ بيىك ءبىر بەلەسىندە بەردىقوجا باتىردىڭ تامى بار بولىپ شىقتى.
دەرەۋ جولعا جينالدىق. “قازاقستان” ۇلتتىق تەلەارناسىنىڭ ءتىلشىسى مەن وپەراتورى، تاعى بىرنەشە ازامات وسى جىلدىڭ 17 مامىرىندا قارقارالىعا كەلىپ جەتتىك. ءبىزدى ۇلتجاندى ازامات، قارقارالى اۋدانىنىڭ اكىمى نيحانباي ومارحانوۆ جىلى جۇزبەن كۇتىپ الىپ، باتىر جەرلەنگەن جەرگە ءوزى باستاپ الىپ باردى. قارقارالىدان 250 شاقىرىم قاشىقتىقتاعى تەمىرشى اۋىلىنا تۇسكە تامان ىلىندىك. اۋىلدان 45 شاقىرىم جەردە ماشەكەڭ جازعان كوكشەتاۋ مەن دۋانا تاۋلارى ورنالاسقان ەكەن. ەكى تاۋدىڭ ارالىعىنداعى داعاندەلى وزەنىنىڭ بيىك جەرىندە ەسكى مازار تۇر.
وسىدان ەكى جارىم عاسىر بۇرىن تۇرعىزىلعان باتىر بەيىتىنىڭ قوس قابىرعاسى قۇلاپ، كەسەكتەرى جان-جاقتا شاشىلىپ جاتىر. كۇمبەزىنىڭ جارتىسى عانا ساقتالىپتى. دەگەنمەن جەل مەن جاۋىننان ءمۇجىلىپ، كۇن كوزى قاقتاعان باتىر مازارى ءوزىنىڭ اسقاقتىعان ساقتاپ قالىپتى. ۇزىندىعى سەگىز مەتر شاماسىندا، كۇمبەزى دوعال، ءتورت قۇلاقتى، بيىك ەتىپ سوققانى كورىنىپ تۇر. ساقتالىپ قالعان وڭتۇستىك شىعىس بۇرىشى ءيىننىڭ ءبىتىسى ونىڭ شارشىلى شيكى كىرپىشتەن ورىلگەنىن اڭعارتادى. بەيىتتەن ءسال تومەندە تاسپەن شەگەندەلگەن قۇدىق بار ەكەن. تەرەڭدىگى قىرىق قۇلاشتاي. سۋى تازا ءارى سۋىق. كەزىندە بۇل ماڭايدا، ىرگەدەگى داعاندەلى وزەنى بويىندا باتىر باباعا قاراستى اۋىلدار قونىس تەپكەن كورىنەدى.
ءدال وسى جەردە XVءىىى عاسىردا ابىلاي حان تۋىنىڭ استىنا ءبىر قول بولىپ بىرىگىپ، قازاق ەلىن قانىمەن، جانىمەن قورعاعان بوگەنباي، قابانباي، قاراساي، جانىبەك، باراق باتىرلارمەن تىزە قوسىپ ايداھارداي جۇڭگو مەن قاھارلى جوڭعار-قالماق باسقىنشىلارىنا قارسى ەرلىك كورسەتكەن بەردىقوجا باتىردىڭ مۇردەسى جاتىر دەگەنگە نە سەنەرىڭدى، نە سەنبەسىڭدى بىلمەيسىڭ. الايدا، ارنايى ات باسىن تىرەپ كەلگەن ءبىزدى تەمىرشى اۋىلىنىڭ اكىمى قايرات مۇحتاردىڭ ءسوزى جىگەرلەندىرە ءتۇستى.
– بالا كەزىمىزدە كونەكوز قاريالار “بۇل زيراتتا جاۋگەرشىلىك زاماندا قول باستاعان باتىر جەرلەنگەن” دەپ ايتىپ وتىراتىن. كەيىننەن ءماشھۇر – ءجۇسىپ كوپەي ۇلىنىڭ كىتابى ارقىلى بەردىقوجا باتىر جاتقانىن وقىپ بىلدىك. كەيبىرەۋلەر “بارماقتىڭ بەيىتى” دەپ تە اتايدى. ونىڭ ءمانىسى مىنادا بولسا كەرەك: جوڭعارلارمەن شايقاستا جاۋ قورشاۋىندا قالاتىنىن سەزگەن باتىر ۇزەڭگىلەس جولداستارىنا بارماعىن قىلىشپەن شاۋىپ بەرىپ، ونى ەل كوپ جۇرەتىن جەرگە جەرلەۋىن سۇراعان دەسەدى. بۇل ناقتى دالەلدەنبەگەن. اڭىز تۇرىندە ايتىلادى، – دەپ ءماشھۇر ءجۇسىپ ءسوزىن ەسكە سالدى.
ال تەمىرشى اۋىلىنىڭ تۇرعىنى قابىكەش ەلجانوۆ دەگەن قاريا اۋىل باسشىسىن قوستاپ، بىلاي دەدى:
– وسى داعاندەلى وزەنىنىڭ بويىندا 1968 – 1970 جىلدارى جىلقى باقتىم. وندا وزەننىڭ سۋى مول، اعىسى قاتتى ەدى. مىنا جاقتان شۇبارتاۋ اۋدانىنىڭ، مىنا جاقتان قارقارالىنىڭ مالشىلارى وسىناۋ كوكوراي شالعىندى، مايسا القاپقا كەلىپ باس قوساتىن. ءبىرىن-بىرى قوناققا شاقىرىپ، اڭگىمە-دۇكەن قۇراتىن. سونداي اڭگىمەنىڭ بىرىندە بارشاتاستىق كەرەي تاڭسىقبايدىڭ قاسەنى بۇل زيراتتا بەردىقوجا باتىردىڭ دەنەسى جاتىر دەگەندى ايتىپ ەدى. مەن بۇل بەيىتتى 1962 جىلى كورگەنىمدە قابىرعالارى ءبۇتىن، كەسەكتەرى تۇگەل بولعان. سودان بەرى قانشاما جىلدار ءوتتى. كۇتىم بولماعاسىن بەيىت قۇلاپ، توپىراققا اينالادى ەمەس پە؟..
اۋدان اكىمىنىڭ ايتۋىنشا، وسى اۋماقتا قازاق ەلىنىڭ قازىعى رەتىندە ساقتالعان 300-دەن اسا تاريحي-مادەني ەسكەرتكىش بار كورىنەدى. جالپى قارقارالىنىڭ ءۇش مىڭ جىلدان استام تاريحى بارى بەلگىلى. عالىمدار بۇل ايماقتىڭ 10-15 پايىزى عانا زەرتتەلگەنىن العا تارتادى. دەسە دە، سوڭعى جىلدارى ەلباسىنىڭ “مادەني مۇرا” باعدارلاماسى اياسىندا ءبىرقاتار يگىلىكتى ءىس-شارالار قولعا الىنىپتى.
كەزىندە قازاق ونەرىنىڭ ورداسى اتانعان قوياندى جارمەڭكەسىنەن باستاپ قارقارالىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋدە، تاريحي عيماراتتارعا جوندەۋ (رەستاۆراسيا) جۇرگىزۋدە ەداۋىر جۇمىستار اتقارىلىپتى. اكىمنىڭ ايتۋىنشا، ىرگەسى قالانعانىنا 156 جىل بولعان قارقارالىداعى قۇنانباي مەشىتى قالپىنا كەلتىرىلىپ، اباي توقتاعان ءۇي مەن داۋلەسكەر كۇيشى تاتتىمبەتتىڭ مازارى جوندەۋدەن وتەدى ەكەن. سونىمەن قاتار داۋىلپاز اقىن قاسىمنىڭ (امانجولوۆ) تۋعان اۋىلىن اباتتاندىرۋ، اتاقتى سازگەر-انشى ءمادي باپي ۇلىنىڭ مۇرالارىن جارىققا شىعارۋ ءۇشىن دە قوماقتى قارجى ءبولىنىپتى. ءبىر اتاپ ايتارلىعى وسىناۋ يگىلىكتى شارالاردىڭ اراسىندا بەردىقوجا باتىردىڭ بەيىتىن جاڭارتۋ ءىسى دە جوسپاردا بار ەكەن.
سونىمەن، ءوزىمىز باسىنا ءتاۋ ەتىپ، قۇران باعىشتاعان، كىندىك قانى تامعان جەردەن الىس جاتقان بەردىقوجا باتىر تۋرالى جوعارىدا ايتقاننان باسقا نە بىلەمىز؟ ەندى قولدا بار دەرەكتەرگە ءبىر ءسات نازار اۋدارىپ كورەلىك. قازاقستان ۇلتتىق ەنسيكلوپەدياسىنىڭ 2ء-شى تومىنىڭ (الماتى، 1999 جىل) 286-بەتىندە بەردىقوجاعا دا ورىن بەرىلگەن. وندا: “بەردىقوجا باتىر (شامامەن 1690-1770 ج.ج) – جوڭعارلارعا قارسى شايقاستا قول باستاعان اعا باتىر. ماعلۇماتتارعا قاراعاندا قازاق قولباسىلارى بەردىقوجا باتىرسىز حان كەڭەسىن وتكىزبەگەن، جورىققا دا شىقپاعان. ونى ۇلى جۇزدە تولە بيدەن كەيىنگى ۇلكەن ساياسي قايراتكەر، ۇلى قولباسشى مارتەبەسىندە قۇرمەتتەگەن. بەردىقوجا باتىر اياگوز، بۇلانتى-بىلەۋتى جانە سارىسۋ وزەنى بويىنداعى، ىلە باسىنداعى تالقى، ەبى، الاكول، التايداعى ۇلاناسۋ، قاندىسۋ، ايدىنسۋ، شار، شورعا ۇرىستارىندا، قوزىماڭىراق، قويماڭىراق، ءاقشاۋلى، يتىشپەس كولدەرى ماڭىنداعى، اڭىراقايداعى شايقاستاردا ۇلى ءجۇز جاساقتارىنا باسشىلىق ەتكەن” دەپ جازىلعان. باسقا-باسقا، عىلىمي-تاريحي جاعى ءجىتى زەرتتەلگەن، كۇماندى ويدان ادا ەنسيكلوپەديالىق ەڭبەك بۇلتارتپاس ايعاققا قۇرىلادى. دەمەك، بەردىقوجا باتىر ابىلاي حاننىڭ داۋىرىندە ءارى قولباسشى، ءارى ءىرى ساياسي قايراتكەر بولعانى تاريحتان ءمالىم بولىپ وتىر. حان كەڭەسى، اناۋ-مىناۋ ەمەس، ءۇش ءجۇزدىڭ يگى جاقسىسى باس قوسقان حان وتىرىسى بەردىقوجا باتىرسىز وتپەۋى – ونىڭ اقىلى اسقان كەمەڭگەر ادام ەكەنىن دايەكتەيدى.
تاريحي تاقىرىپقا تىڭ تۇرەن سالعان، قازاق ادەبيەتىندە قابىرعالى ورنى بار قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ “دارابوز” رومانىندا دا بەردىقوجا باتىردىڭ دوستىققا بەرىك، ادامگەرشىلىگى مول، قيىندىقتا ءاردايىم جولداس-جورانىڭ جانىنان تابىلا بىلەتىن قاسيەتتى ادام ەكەنى ايتىلعان. جازۋشى شانىشقىلى بەردىقوجانىڭ 1729 جىلى يتىشپەس – الاكول بويىندا قالماقتارمەن بولعان ءىرى شايقاستا كەرتوبەلىنەن ايىرىلعان قاراكەرەي قابانبايعا ءوزىنىڭ اقبوز اتىن بەرىپ، قاپتاعان قالماق قولىنان باتىردى امان الىپ قالعانىن باياندايدى. جازۋشىنىڭ پىكىرىنشە، قابانبايدىڭ “دارابوز” اتانۋىنا سەبەپشى بولعان دا سول بەردىقوجانىڭ اقبوز اتى ەكەن. سودان كەيىن بەردىقوجا مەن قابانباي ەكەۋى جان اياماس دوس بولادى. كوپ جىل بويى قابانبايمەن تىزە قوسىپ، ورتا ءجۇز جاعىندا بىرگە سوعىسادى.
شەجىرەشى ءماشھۇر–ءجۇسىپتىڭ: “شانىشقىلى بەردىقوجا – ابىلاي زامانىنداعى ەڭ اتاقتى، ەڭ سەنىمدى باتىرلاردىڭ ءبىرى”، دەگەن ءسوزى بەردىقوجانىڭ ابىلايدىڭ ادال دا حاس باتىرى بولعانىن دالەلدەسە كەرەك.
سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ “جالاڭاش بابا” دەگەن شىعارماسىندا ابىلاي تۋى استىندا بىرىككەن قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەنباي، شانىشقىلى بەردىقوجا، كوكجارلى كوكجال باراق باتىرلاردى اتايدى. زەردەلى اقىننىڭ سوزىنە سەنسەك، كوكجال باراق پەن تاما شىنقوجا نايمان جىگىتتەرىنەن قۇرالعان 2000 جاۋىنگەرلەردى باستاپ، الاتاۋداعى قىرعىز اۋىلدارىن شاۋىپ، كوپ ولجامەن قايتىپتى. وسى جاعداي، كەيىندە بولعان جەر مەن كەرۋەن جولدارى ءۇشىن داۋلار ازاتتىق جولىندا بىرگە كۇرەسكەن ەكى ەل اراسىنا سىزات ءتۇسىرىپتى. وسى كەزدە “قورداي، شۋ بويى مەن تالاس ايماعىن قورعاپ، تىنىشتىقتى ورناتاتىن بەردىقوجا بار عوي”، – دەپ، وعان ۇلكەن سەنىم ارتىپ، ابىلاي حان داۋ مەن كەلىسسوزدەرگە ارالاسپاعان ەكەن. بۇل تاريحي مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، بەردىقوجا كوزسىز باتىر عانا ەمەس، ەكى ەل اراسىن بىتىمگەرشىلىككە شاقىرىپ، جەر، ەل، ەر داۋلارىن شەشۋگە قاتىسقان، قابىلەتتى ەلشى دە بولعانىن اڭعارامىز.
عالىم، قالامگەر اقسەلەۋ سەيدىمبەك جوعارىداعى ايتقان ماقالاسىندا عاسىردان استام ۋاقىتقا سوزىلعان (XVءىى – XVءىىى ع.ع.) بۇل سوعىس قازاق حاندىعى ءۇشىن، ءبىر جاعىنان شىعىن مەن قۇرباندىق اكەلسە، ەكىنشى جاعىنان – مەملەكەتتىڭ ورنىعۋىنا، ەلدىك ۇعىمىنىڭ بەكەمدەنۋىنە، ۇلتتىق سەزىمنىڭ نىعايۋىنا، تۋعان جەردىڭ حالىق ساناسىندا كيەلى سيپات الۋىنا، ەڭ ءماندىسى ۇلتتىق اسقاق رۋحقا يدەال بولاتىن ايگىلى تۇلعالاردىڭ حالىق جادىنا ورنىعۋىنا ايرىقشا ىقپال ەتكەنىن ايتادى.
شوقان ءۋاليحانوۆ جازعانداي، سول زامان قازاق حالقى ءۇشىن شىن مانىندە ەرلىك پەن سەرىلىكتىڭ زامانى بولدى. قازاق حالقىنىڭ جوڭعار (ويرات، قالماق) شاپقىنشىلىعىنا قارسى جۇرگىزگەن “ۇلى وتان سوعىسىندا” (ا. سەيدىمبەك) قازاقتىڭ كوپ باتىرىنىڭ اراسىندا ۇلى ءجۇزدىڭ شانىشقىلى رۋىنان شىققان بەردىقوجا باتىردىڭ اتىنىڭ ەرەكشە اتالۋىنىڭ قيسىنى بار. بۇنى تاريحي جازبالار دا، سول كەزدەگى دەرەكتەر دە تولىق راستايدى.
قالامى قارىمدى جازۋشى، تاريحي تاقىرىپتاردىڭ بىلگىرى مۇحتار ءماعاۋيننىڭ 13 تومدىق شىعارمالار جيناعىندا (الماتى، “قاعانات” باسپاسى، 2002 جىل) شانىشقىلى بەردىقوجا تۋرالى قىزىقتى ءارى تىڭ دەرەكتەر مولىنان بار ەكەن.
مۇحاڭ ءوزىنىڭ كىتابىندا بىلاي دەپ ءسوز ورنەكتەيدى:
“... حان ابىلاي اتتاندى دەگەندى ەستىپ،
كەلىپتى شانىشقىلىدان بەردىقوجا ...
ءمانىسى مول، جۇگى اۋىر وسى ءبىر ولەڭ جولدارىن العاش رەت اسپيرانت كەزىمدە، ەجەلگى جىراۋلار مۇراسىن ايعاقتاپ، قادىم كىتاپ، كونە جازبالاردى قوپارىستاعان ءساتتى كۇندەردىڭ بىرىندە، قازاقتىڭ بارلىق ەسكىلىكتى ءسوزىن كوكىرەگىنە تۇيگەن ءماشھۇر – ءجۇسىپتىڭ “مەس” جيناعىنان ۇشىراتقان ەكەم. ەكى ءجۇز جىلدىق ويرات – قازاق سوعىسىنىڭ اقىرعى، شەشۋشى كەزەڭى، ابىلاي حان ءۇش الاشقا ساۋىن ايتىپ، قالماقتىڭ بەتىن تەرىسكە بۇرعان اۋەلگى ۇلى جورىقتارىنىڭ بىرىنە دايىندالىپ جاتقان شاعى بولسا كەرەك. “كەلىپتى شانىشقىلىدان بەردىقوجا”. ارينە جالعىز ەمەس. سوڭىندا از با، كوپ پە، ءتاستۇيىن جاساعى بار ...
كوز الدىما اقبايپاق قارا تۇلپارعا مىنگەن، مۇزداي قۇرسانعان جاۋجۇرەك جاس باتىر ەلەستەگەن. سول كۇننەن باستاپ بەردىقوجا ەسىمىنە نازار اۋدارىپ ەدىم. عىلىم اكادەمياسىنىڭ قولجازبا قورىندا “بەردىقوجا باتىر” اتتى جىر بار ەكەن. ارنايى الدىرىپ كوردىم. شاقپاق جول وقۋشى داپتەرىنە اراب ارپىمەن جازىلعان. كولەمى اجەپتاۋىر، ءبىراق الدەبىر ۇمىتىلعان ەپوستىڭ ەكى بولەك ۇزىگى سياقتى، اياعى جانە جوق – جاقسىلىعىن كورە تۇرا كوڭىلىم تولمايدى، ىزدەگەنىم تابىلماعان. ايتسە دە، بەردىقوجانىڭ ابىلاي زامانىنداعى اتاقتى ەر ەكەنى، قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەنباي، كەرەي ەر جانىبەك، كوكجارلى باراق باتىرلارمەن ۇزەڭگىلەس سەرىك، قارۋلاس باتىر بولعانى اڭدالعان”.
جازۋشى ماعاۋين وسىلاي وي ءوربىتىپ، بەردىقوجانىڭ كوپتەگەن ەرلىك ىستەرىن، باتىرلىق مىنەزىن العا تارتادى.
تاعى ءبىر جەرىندە قالامگەر: “اۋىل اراسىنداعى تەنتەك – ۇلت باتىرى دارەجەسىنە جەتىپ، قامشى ۇستاعان بايشىكەش – كوسەم دارەجەسىنە كوتەرىلىپ، بالپاق – بولات تاڭىلىپ، ۇلتان – ۇلت تۇلعاسى دەپ جاريالانعان، الاشتىڭ تۋىن كوتەرىپ، ەلىن ساقتاعان ارۋاقتى باتىرلار قاتارداعى كوپتىڭ بىرىنە اينالعان، اسقارالى الىپتار اتاۋسىز قالىپ جاتقان بۇگىنگى كۇنى، ارينە، تىكەلەي ۇرپاقتارى، بايلىققا جەتپەگەن، اتالاس اعايىنى بيلىككە جەتپەگەن باسقا دا ارىستار سياقتى، ءبىر كەزدە قازاقتىڭ قايقى قارا قىلىشى بولعان بەردىقوجا باتىردىڭ ەسىمى دە ۇمىتىلۋعا جاقىنداعان ەدى. ايتەۋىر مۇلدە ەسكەرۋسىز قالماسىن دەپ “قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسى” اتتى كىتابىمدا ابىلاي زامانىنىڭ باس باتىرلارىنىڭ قاتارىندا اتادىم”، – دەپ جازىپتى. اتالاسى ءۇشىن عانا ەمەس، ءدۇيىم ەلدىڭ، التى الاشتىڭ مۇراتى ءۇشىن اتقا قونىپ، ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىندا جان بەرگەن قازاقتىڭ قايقى قارا قىلىشى – بەردىقوجا باتىردى اتاۋسىز قالدىرماي، ەسىمىن ىلتيپاتپەن ەسكە العان جازۋشى اعامىزعا مىڭ العىس.
مۇحتار ءماعاۋيننىڭ سوزىنەن كوپ نارسەنى ويعا تۇيۋگە بولادى. ءبىراق ءبىر نارسە مەنى مازالاپ، قويار ەمەس. نەلىكتەن بەردىقوجا ءوزىنىڭ تۋىپ-وسكەن اتامەكەنىن تاستاپ ارقا جەرىنە كەلىپ، ماڭگى تىنىس تاپتى؟ نە سەبەپ؟ بۇل جايىندا عالىم-زەرتتەۋشىلەر نە دەيدى؟
ورىس اسكەرىنىڭ وفيسەرى، تاريحشى ءارى ەتنوگراف عالىم يۆان گريگوريەۆيچ اندرەيەۆتىڭ “قىرعىز – قايساقتىڭ ورتا ءجۇزىنىڭ سيپاتتاماسى” دەگەن ەڭبەگىندە بۇل جونىندە ازداعان ماعلۇمات ۇشىراسادى. ونىڭ جازۋىنشا، 1781 جىلى ابىلاي حان قايتىس بولعاسىن الاتاۋدان اسىرىلعان قىرعىز قايتادان قازاق جەرىنە ەمىنە باستايدى. مىنە، وسى كەزدە اياگوز ماڭىنا قونىس تەپكەن بەردىقوجا باتىر قىرعىزدارعا قارسى سوعىسقا اتتانادى. 1785 جىلى اياگوزدىڭ تۇسىندا باتىر باستاعان قازاق قولى قىرعىزدارعا كۇيرەتە سوققى بەرەدى. بەردىقوجا باتىر 18 جىل بويى قىرعىز اۋىلدارىمەن ارالاس وتىرعان جەرىن تاستاپ كەلگەندە، قىرعىزعا قارسى شىققان جورىقتارىندا كومەك بەرمەگەن اياگوزدىك نايماندارعا رەنجىپ، سارىارقاعا ويىسادى. ءسويتىپ، 1783 جىلى مامىردا شىڭعىستاۋ ايماعىنا ءبىرجولاتا كوشىپ كەلەدى. “ەگەمەن قازاقستان” گازەتىندە (27.06.07.) باسىلعان “ساردار” پوەماسىندا اقىن نەسىپبەك ايت ۇلى “ولجاباي ناۋرىزباي، شوڭكەي، شورەك، جاقسىباي، كوكجال باراق، ەر جانىبەك، حانكەلدى، بەردىقوجا، بايان، جانتاي بايمۇرات، بايعوزى، اتان، رايىمبەك” دەپ ۇلىلار قاتارىنا قوسادى.
ي. اندرەيەۆتىڭ جازۋىنا قاراعاندا، بەردىقوجا باستاعان شانىشقىلى اۋىلى مالعا باي، جىلقىسى كوپ، ۇزىن سانى ءۇش ءجۇز شاڭىراق بولىپتى. ارينە، بەردىقوجا باتىر ارقاعا نايماندارعا وكپەلەپ كەلدى مە، الدە، باسقا دا جاعداي بولدى ما، ول جاعىن انىق بىلە المايمىز. اقيقاتى – اقيرەتتەگى دەنەسى ارقانىڭ الىپ توسىندە جاتقاندىعى.
بەردىقوجا باتىردىڭ ءولىمى تۋرالى دا ءارتۇرلى دەرەك بار. ورىس وفيسەرى ي. اندرەيەۆتىڭ جازباسىنا سەنەتىن بولساق، بەردىقوجا باتىر از عانا قولمەن قىرعىزعا قارسى شايقاسقا اتتانادى. ىلە وزەنىنە كەلىپ، قىرعىزدارعا تاياۋ ايالدايدى. قازاق قولى ارتتا قالعان جاساقتى كۇتىپ اتتارىن وتقا جىبەرەدى. وسى كەزدە قىرعىزدىڭ جاساعى، شامامەن 80 ادام، ولار دا اتتانىسقا شىققان ەكەن، قوس تىگىپ بەيقام جاتقان قازاقتىڭ ۇستىنەن تۇسەدى. بەردىقوجانىڭ باسىن شاۋىپ، دالاعا تاستاپ كەتەدى. مۇنداي سۇمدىقتى كورگەن قازاقتىڭ ارتىنان كەلگەن جاساعى قىرعىزداردى قۋا ءجونەلىپ، ۇرىستا جەڭىپ، ەسەنگەلدى ماناپتىڭ ۇلىن تۇتقىنعا ءتۇسىرىپتى. باتىردىڭ سۇيەگىن الىپ ەلىنە قايتادى.
2007 جىلى بىشكەك قالاسىندا جارىق كورگەن “الىمبەكتين سانجىراسى” (“قىرعىز شەجىرەسىندە”) دەگەن كىتاپتا بەردىقوجا باتىردىڭ ەسەنقۇل باستاعان كوپ قولمەن اياماي شايقاسىپ، اقىرى، قىرعىزدىڭ قىلىشىنان قازا تاپقانى جازىلعان. دەمەك، باتىردىڭ قىرعىزداردىڭ قولىنان مەرت بولعانى اقيقات.
بەردىقوجا باتىر – 1786 جىلى قاڭتاردا، ءمايىت بۇزىلمايتىن قىس كەزىندە قازا تاپقان. اۋىلعا جەتىپ، قارالى حاباردى ەستىرتكەن سوڭ، بەردىقوجانىڭ ايەلدەرى تۇتقىنعا تۇسكەن ەسەنگەلدى ماناپتىڭ ۇلىن پىشاقتاپ ولتىرگەن. باتىردىڭ ارتىندا ءىنىسى سەكلويان (سەكەرجان) مەن ءتورت ۇلى قالادى. ۇلكەنى – لەپەس، ەندى ءبىرى – شوق، قالعانىنىڭ ەسىمدەرى بەلگىسىز ...
ارمانى جوق باتىر جاۋ قولىنان ولەدى دەگەن ءسوز بار – ەر مۇراتى سول بولسا كەرەك. بەردىقوجانىڭ سوڭىنان ەرگەن شانىشقىلىلاردىڭ ءبىر بولىگى باس باتىرىنان ايىرىلعان سوڭ شىعىس تۇركىستانعا ءوتىپ، اباق-كەرەي اراسىنا بارىپ، كەرەي ىشىندەگى شانىشقىلى اتانى قۇرايدى. سول شانىشقىلىلاردىڭ بۇگىنگى ۇرپاعى وزدەرىن كەرەيمىز، ارۋاقتى بەردىقوجانىڭ اۋلەتىمىز دەسىپ ءجۇر. ءبىراق ولاردىڭ كەيىن ءوز جەرى تاشكەنت ماڭىنا قايتا ورالعانى تۋرالى دا تاريحي دەرەك بار ...
ءبىرقاتار تاريحي جازبالاردا بەردىقوجانىڭ ارۋاقتى، اۋليە، وتە قاسيەتتى كىسى بولعانى ايتىلادى. دەگەنمەن، قانشالىقتى اۋليە – باتىر بولعانىن ءدوپ باسىپ ايتۋ قيىن ەكەنىن بىلە تۇرا، ءبىز كۋا بولعان بىرنەشە جايت بەردىقوجانىڭ تەگىنىڭ تەگىن ەمەس ەكەندىگىن ايعاقتايدى.
“باتىردىڭ بەيىتى تابىلدى. تەز جەتىڭىزدەر!” دەگەن حاباردى ەستىگەن كۇننىڭ ەرتەڭىنە قارقارالىعا بارعانىمىزدى جوعارىدا ايتتىق. سول جولى اۋدان اكىمى نيقانباي ومارحانوۆ ءبىزدى جىلى جۇزبەن قارسى العانىمەن، وڭىندە ءبىر ابىرجۋشىلىق بار ەكەنىن بايقاعانبىز. وعان ءبىز ونشا كوڭىل اۋدارمادىق. قابىلداۋىندا وتىرىپ بەردىقوجا باتىر تۋرالى وي بولىسە باستاعاندا ۇيالى تەلەفونى شىر ەتە قالدى. سويلەسىپ جاتىپ كوزىنە قۋانىشتان جاس العانداي بولدى. سۇراستىرا كەلسەك، نيحانبايدىڭ تۇرمىسقا شىققان قىزى بىرەر اپتا پەرزەنتحانادا تولعاعى قىسىپ، بوسانا الماي، قينالىپ ءجۇر ەكەن. قۇدايدىڭ قۇدىرەتىندە شەك جوق عوي، بەردىقوجا باتىردىڭ باسىنا جينالىپ جاتقاندا مىناداي قۋانىشتى حاباردى ەستىپ، توبەمىز كوككە جەتكەندەي بولدى. ءوزى دە قايتا-قايتا: “باتىر بابامىزدىڭ شاپاعاتى شەكسىز ەكەن. ءارۋاقتى كىسى عوي” دەي بەردى ...
تاعى ءبىر كورىنىس. باتىر بەيىتىنىڭ باسىنا بارعاندا كۇمبەزگە لاشىن كەلىپ قونىپ، ادامنان دا، كينوعا ءتۇسىرىپ جۇرگەن وپەراتوردان دا ۇرىكپەي، ءمىز باقپاي وتىرا بەردى. ءبىز مۇنى باتىردىڭ زيراتىن قىزعىشتاي قورعاپ جۇرگەن كيەلى قۇس دەپ تۇسىندىك.
قارقارالىداعى قۇنانباي مەشىتىنىڭ يمامى نۇربەك قاجى بەيىتكە جۇرەلەي وتىرىپ باتىردىڭ ارۋاعىنا دۇعا باعىشتاعان ساتتە ويلاماعان جەردەن توبەمىزگە دالا بۇركىتى كەلىپ، اينالىپ جۇرگەنى دە تاڭقالارلىق جايت ەدى. نە الىستاپ كەتپەي، نە جاقىنداپ كەلمەي، قىران كوكتە سامعادى دا ءجۇردى. ءبىز كولىككە وتىرىپ قارقارالىعا قاراي بەت العاندا، توبەمىزدە قالىقتاي ۇشىپ، ەداۋىر جەرگە دەيىن شىعارىپ سالدى. مۇمكىن، بۇل قىران بەردىقوجا باتىردىڭ كيەسى بولار...
مۇحتار ماعاۋين ءوزىنىڭ كىتابىندا بەردىقوجا باتىردىڭ ارۋاعى تۋرالى ءبىرقاتار سىر شەرتكەن ەكەن. كوكشەتاۋ مەن دۋانا تاۋلارىنىڭ اراسى “شوقان” كەڭشارىنىڭ جايلاۋى بولىپ سانالادى. جازۋشىنى باتىر بەيىتىنە باستاپ كەلگەن كەنجە قاشىماشىموۆتىڭ ايتۋىنشا، 1965 جىلدىڭ 22 ماۋسىمىندا كەنەتتەن قارا بۇلت قاپتاپ بۇرشاق جاۋىپ، كەڭشاردىڭ توعىز مىڭ قويى ءۇسىپ ءولىپتى. ال بەردىقوجا تامىنىڭ تۇبىندە وتىرعان بالتابەك جۇمابەكوۆتىڭ ءبىر توقتىسى دا شىعىنعا ۇشىراماپتى. ءتىپتى، ەكى-ۇش شاقىرىم قاشىقتىقتا جاۋعان بۇرشاق بۇل جەرگە تامباعان. كوپشىلىك مۇنى باتىر ارۋاعىنىڭ قاسيەتىنە بالايدى. ماڭايداعى اۋىلداردان باتىر بەيىتىنىڭ باسىنا ارنايى كەلىپ، وسىندا تۇنەپ، ءبىر پەرزەنت سۇراپ، باس اماندىعىن تىلەپ جۇرگەندەر ءالى كۇنگە بار ەكەن.
باتىر جەرلەنگەن جەردىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى، بۇل جاي عانا جەر ەمەس. تاريحي مەكەن! “تاۋاريح حامسادا” جازىلعانىنداي، ابىلاي حان شۇرشىتكە قارسى قول جيناپ، سوعىسقا اتتاناردا ءدال وسى داعاندەلى وزەنىنىڭ بويىنا ورداسىن تىگىپتى. بۇل – باياعى قۇنانباي قاجى اكەسى وسكەنبايعا ءۇش جۇزگە ساۋىن ايتىپ، ۇلان-اسىر اس بەرگەن جەر. اس بەرىلگەن كوكشەتاۋ تاۋى ەجەلگى “قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ” جىرىنداعى جورعا تاۋىنىڭ ارالىعىندا، اششى مەن كوكشە سۋلارىنىڭ قۇيىلىسى داعاندەلى وزەنىنىڭ باستاۋى وڭ قاباق، بيىك جەردە تۇر. سارىارقانىڭ وسىنداي شۇرايلى، كەڭ القاپ ءتوسىن الاشتىڭ حاس باتىرى، قازاقتىڭ قايسار ۇلى بەردىقوجا دا تەگىننەن تەگىن تاڭداماسا كەرەك.
بەردىقوجا باتىردىڭ كىندىك قانى تامعان اتا قونىسى سىر مەن كەلەس وزەندەرىنىڭ ارالىعى ەكەندىگىندە ەشكىمنىڭ ءشۇباسى بولماۋى ءتيىس. باتىردىڭ اتادان بالاعا جالعاسقان شانىشقىلى رۋىنان تارايتىن ۇرپاقتارى وسىپ-وركەندەگەن، بۇگىندە شىمكەنت، سارىاعاش، تاشكەنت، تاراز، الماتى، تۇركىستان، كەنتاۋ جانە تاعى باسقا قالالاردا ءتۇرادى.
ءبىزدىڭ ەڭ الدىمەن وسى بەردىقوجا باتىر تۋرالى دەرەكتەردى ىزدەۋگە تۇرتكى بولعان، قازاقتىڭ شەجىرەسىن، ايماقتىڭ تاريحىن جەتىك بىلەتىن، كوپتى كورگەن، كوزى اشىق نۇرمۇحامەد اجىمەتوۆ اقساقال ەدى. وسى رەتتە باتىردىڭ مۇراسىن زەرتتەپ، ونى تياناقتاپ، كوپشىلىكتىڭ نازارىن اۋدارعان بابا ۇرپاعى ۇمىتكەن ءسۇيىنشى قىزىنىڭ ەڭبەگىن دە ايتا كەتكەن ءجون.
سونداي-اق، كەزىندە تاشكەنتتى بيلەگەن داتقا مولداقوشىق، بابا تۇكتى شاشتى ءازيز اتامىز، باتىر قاسىمبەك پەن قارامان، اتاقتى كۇيشى-سازگەر قازانعاپ تىلەپبەرگەن ۇلى، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى قاراتاي تۇرىسوۆ، جازۋشىلار نەمات كەلىمبەتوۆ جانە تۇتقاباي يمانبەكوۆ، ايگىلى ءانشى جامال وماروۆا، ەل قۇرمەتىنە بولەنگەن مەيرامبەك جەكسەمبييەۆ، وشاقباي كولبايەۆ پەن ارالباي بايساپاروۆ اعالارىمىز، گەنەرال شاحنۇرات ءالىموۆ، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرلارى ىلەسبەك جولداسوۆ پەن ءىلياس ورازوۆ، “داڭق” وردەنىنىڭ تولىق يەگەرلەرى تۇردىمۇرات ازىمبايەۆ، تايىر تاستاندييەۆ، القار وڭعاروۆ، حالىق ءارتىسى الماگۇل سۇگىربايەۆا، كورنەكتى عالىمدار ۋسماديار ماحانوۆ، دوسىم سۇلەيەۆ پەن ءورىسباي چومانوۆ، ەۋروپا، الەم بىرىنشىلىكتەرىنىڭ جۇلدەگەرى، بوكسشى نۇرجان سمانوۆ، تاعى باسقا قازاققا بەلگىلى ازاماتتار مەن وسى جولداردىڭ اۆتورى دا بەردىقوجا باتىردىڭ ۇرپاقتارى ەكەنىن مەرەي-مارتەبە تۇتادى.
وسى رەتتە باتىردىڭ تۇستاسى، قازاقتىڭ قايسار دا رۋحتى اقىنى اقتامبەردى جىراۋدىڭ:
“ءبىلىمدى تۋعان جاقسىلار،
از دا بولسا كوپپەن تەڭ!
جاقسىسى كەتكەن اۋىلدىڭ،
ارتىنان جاقسى شىقپاسا،
ورتەنىپ كەتكەن جەرمەن تەڭ!” – دەگەن اتالى ءسوزىنىڭ اقيقاتتىعىنا تاعى ءبىر كوز جەتكىزگەندەي بولاسىڭ. ۇرپاعى باردىڭ – ۇلانى بار، ال ۇلانى باردىڭ – ۇلىلىعى ۇمىتىلمايدى...
ءبىر اتتەگەن-ايى، باتىرمەن جورىقتاس، ۇزەڭگىلەس بولعان بوگەنباي، قابانباي، قاراساي، رايىمبەك، جانىبەك سىندى باتىرلاردىڭ ەسىمدەرى قازاق ەلىنىڭ كوپ قالالارىنداعى كوشەلەرگە، ءبىلىم مەن مۇراجايلارعا بەرىلىپ جاتقاندا بەردىقوجا اتىنىڭ ەشبىر جەردە اتالماۋى كوڭىلگە قاياۋ تۇسىرەدى. دەمەك، شانىشقىلى بەردىقوجانىڭ تاريح ساحناسىنا قايتا شىعىپ، كەيىنگى وسكەلەڭ ۇرپاققا ۇران بولاتىن كەزى جەتتى. تەك بۇل ىسكە مۇرىندىق، جەتەكشى بولاتىن، قاجىماي-تالماي ەڭبەك ەتەتىن نار تۇلعالى ازاماتتار قاجەت-اق.
وسى جەردە قيسىنى كەلەتىن ءبىر وي، ءالى كۇنگە دەيىن تاريحشىلارىمىز بەردىقوجا باتىردىڭ تۋعان جىلى مەن ولگەن جىلىن ءدال انىقتاي الماي كەلەدى. ۇلتتىق ەنسيكلوپەديادا 1690 جىلى ومىرگە كەلىپ، 1770 جىلى ومىردەن ءوتتى دەسە، ورىس زەرتتەۋشىسى ي. اندرەيەۆ 1685 جىلى تۋىپ، 1786 جىلدىڭ قانتارىندا قايتىس بولدى دەپ جازادى. مۇنداي ءارقيلى پىكىردىڭ باسقا ەڭبەكتەردە دە ارا-كىدىك ۇشىراسىپ جۇرگەنى جاسىرىن ەمەس. وسىنى ءبىر ىزگە ءتۇسىرۋ ءبىزدىڭ مىندەتىمىزگە جاتاتىنى انىق.
باتىردىڭ اتىن اسقاقتاتۋ – رۋدىڭ اتىن ايگىلەۋ ءۇشىن ەمەس، قازاقتىڭ وتكەنىن بۇگىنگى كۇنگە جالعاستىرۋ، ەلىن ءسۇيۋدىڭ ۇلگىسىن ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ورنىقتىرۋ ءۇشىن كەرەك. قازاق مەملەكەتىن قالىپتاستىرۋدا قابىرعالى ءىس تىندىرعان حاس باتىرلاردى قۇرمەتتەۋ – وتكەندى جاڭعىرتۋ، بولاشاققا باعدار، كەلەشەككە كەمەل قادام جاساۋ.
بەردىقوجا باتىردى ەندى شىنداپ قولعا الماساق، جازۋشى م.ماعاۋين ايتقانداي، تاريح بەتىنەن، ۇرپاق ساناسىنان ۇمىتىلىپ، ءوشىپ قالۋى دا كادىك. قازاق ەلىن، الاش مۇراتىن العا قويعان، سوعان ادالدىق تانىتقان حاس باتىر بەردىقوجانىڭ ەسىمىن قايتا جاڭعىرتىپ، ونىڭ ەرلىك ءىسىن “مادەني مۇرا” باعدارلاماسىنا ەنگىزۋ ارقىلى مەملەكەت تاراپىنان اتقارىلاتىن رەسمي ءىس-شارالار تىزبەسىنە قوسسا، باتىر تۋرالى تاريحي دەرەكتەر مەن ماعلۇماتتاردى جيناستىرىپ كىتاپتار شىعارسا، دەرەكتى فيلم ءتۇسىرىپ، تۋعان ەلىندە ەستە قالدىرۋ شارالارىن قولعا السا – نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.
اۆتور تۋرالى انىقتاما
باقتىباي قاسىمبەكوۆ 1958 جىلى ومىرگە كەلگەن. لەنيينگرادتاعى تەحنولوگيا ينستيتۋتىن ۇزدىك ءبىتىرىپ، ماسكەۋدەگى ن.س.كۋرناكوۆ اتىنداعى جالپى جانە نەورگانيكالىق حيميا ينستيتۋتىنىڭ اسپيرانتۋراسىن اياقتاپ، تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ودان كەيىن عىلىم دوكتورى اتانعان. 70-تەن استام عىلىمي ەڭبەكتەر مەن پاتەنتتەردىڭ يەگەرى. وتانىمىزداعى نانوتەحنولوگيانى قولدانۋ ارقىلى اسىل زاتتاردى كريستالدى تۇردە ءوندىرۋ پروسەسى مەكتەبىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى. ول سونىمەن قاتار، ۇلتىمىزدىڭ ارعى-بەرگى تاريحىن زەرتتەپ، زەردەلەۋمەن دە اينالىسىپ ءجۇر. ءقازىر قورشاعان ورتانى قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ اقپارات باسشىسى بولىپ قىزمەت اتقارادى.
اۆتورى: باقتىباي قاسىمبەكوۆ، تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.
پىكىر قالدىرۋ