جاساندى ينتەللەكت فۋتۋريستىك ويىنشىق بولۋدى توقتاتتى. ول پارتادا بالالاردىڭ قاسىندا وتىردى، ولارعا YouTube اشتى، جاڭالىقتار ارناسىن الدى، ءتىپتى ءۇي تاپسىرماسىن ۇسىندى. 2010 جىلدان كەيىن تۋىلعان ۇرپاق ءۇشىن سيفرلىق ورتا ءومىردىڭ تابيعي بولىگىنە اينالدى — وقۋلىق پەن مەكتەپ تاقتاسى سياقتى. ءبىراق مۇمكىندىكتەرمەن بىرگە جاڭا ءقاۋىپ پايدا بولدى: سيفرلىق شامادان تىس جۇكتەمە، مازاسىزدىق، تاۋەلدىلىك، كيبەربۋللينگ، نازاردىڭ جوعالۋى، شىعارماشىلىقتىڭ تومەندەۋى.

تەحنولوگيا زاڭدارعا قاراعاندا جىلدامىراق

UNICEF مالىمەتتەرى بويىنشا، قازاقستانداعى جاسوسپىرىمدەردىڭ سۋيسيد دەڭگەيى وڭىردەگى ەڭ جوعارى كورسەتكىشتەردىڭ ءبىرى بولىپ قالا بەرەدى — 100 000 جاسوسپىرىمگە شاققاندا 18-گە جۋىق جاعداي تىركەلگەن. دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى بالالاردىڭ پسيحيكالىق دەنساۋلىعى بويىنشا مامانداردىڭ جاھاندىق تاپشىلىعىن تىركەيدءى – 100 مىڭ بالاعا بىرەۋدەن از.

مۇنىڭ ءبارى جىلدام سيفرلاندىرۋ اياسىندا بولادى: ساباقتار Google Classroom-دا وتەدى، ءۇي تاپسىرمالارى AI-نى تەكسەرەدى، مەكتەپ توپتارى مەسسەندجەرلەردە تۇرادى، ال دەمالىس TikTok-قا كوشتى. قازاقستاندىق وقۋشىلاردىڭ ەكران ۋاقىتى كوبىنەسە كۇنىنە 6-8 ساعاتتان اسادى. زاڭنامادا ۋاقىت جوق. ەگەر ول ءساتتى بولسا دا، مەملەكەت ۇيدە، تۇندە، تەلەفوندا، ۇناتۋلار اراسىندا، جەكە چاتتاردا نە بولىپ جاتقانىن رەتتەي المايدى.

ءتورتىنشى سەكتور: ويىن ەرەجەلەرىن قالىپتاستىراتىن كۇش

ازاماتتىق قوعام – بۇل "ءتورتىنشى سەكتور"، ونسىز بالالاردىڭ سيفرلىق قاۋىپسىزدىگى تۇجىرىمداماسى جۇمىس ىستەمەيدى.

بۇل سەكتورعا مىنالار كىرەدى:

·       اتا-انالار قاۋىمداستىعى؛

·       ءبىلىم بەرۋ جانە پسيحيكالىق دەنساۋلىق سالاسىندا جۇمىس ىستەيتىن ۇەۇ؛

·       ساراپتاما ورتالىقتارى مەن تالداۋ ينستيتۋتتارى؛

·       مەكتەپ كوميتەتتەرى؛

·       ساندىق ەرىكتىلەر جوبالارى؛

·       پەداگوگتەردىڭ باستامالارى؛

·       ءقاۋىپسىز EdTech-پەن اينالىساتىن IT قاۋىمداستىعى.

ولار مەملەكەت، مەكتەپتەر مەن تەحنولوگيالار اراسىندا دەلدال بولادى. ولار تەزىرەك، يكەمدى، ادال جاۋاپ بەرە الادى. ويتكەنى ولار شىندىقتى ەسەپتەردەن ەمەس، بالالارمەن كۇندەلىكتى بايلانىس ارقىلى كورەدى.

جاساندى ينتەللەكت ارقىلى بالالاردى قورعاۋدىڭ العاشقى قادامدارى

قازاقستان ءقازىردىڭ وزىندە سيفرلىق ورتادا بالالاردى قورعاۋدىڭ وزىندىك ارحيتەكتۋراسىن قالىپتاستىرۋدا كوبىنەسە فراگمەنتتى، كەيدە ەكسپەريمەنتتىك، ءبىراق ءقازىردىڭ وزىندە ايقىن. بۇل ءبىرتۇتاس ۇلتتىق دوكترينا ەمەس، مەملەكەت، حالىقارالىق ۇيىمدار جانە جەرگىلىكتى قاۋىمداستىقتار قاتىساتىن باستامالار جەلىسى.

نەگىزگى جوبالاردىڭ ءبىرى 2025 جىلى UNICEF جانە Safe Gline Global Fund قولداۋىمەن ىسكە قوسىلعان ەكى جىلدىق protecting Children Fromlline Violence، Abuse and Exploitation باعدارلاماسى بولدى. بۇل جوبا ونلاين-زورلىق-زومبىلىقتىڭ الدىن الۋ بويىنشا جۇمىستى جۇيەلى تۇردە ءبىرىنشى رەت قۇرۋعا باعىتتالعان: نورماتيۆتىك بازانى ازىرلەۋدەن باستاپ، بالانىڭ جانىندا ورنالاسقان ەرەسەكتەرگە جاۋاپ بەرۋ جانە وقىتۋ تەتىكتەرىن قۇرۋعا دەيىن. شىن مانىندە، بۇل مينيسترلىكتەردىڭ، ۇەۇ مەن مەكتەپتەردىڭ ءارتۇرلى كۇش — جىگەرىن ءبىر "قولشاتىردىڭ" استىنا جيناپ، ولاردى ءبىرتۇتاس قورعانىس ەكوجۇيەسى رەتىندە جۇمىس ىستەۋگە ماجبۇرلەۋ ارەكەتى.

سونىمەن قاتار، ەلدە ءبىرقاتار اعارتۋشىلىق ناۋقاندار دامىپ كەلەدى. ولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ كورنەكتىسءى –  "كيبەر تۇمار". بۇل جاي عانا پلاكاتتار مەن بەينەلەر جيىنتىعى ەمەس: ناۋقان بىرتىندەپ سيفرلىق گيگيەنا تۋرالى ۇلتتىق اڭگىمەگە اينالۋدا. ول بالالارعا مانيپۋلياسيانى شىندىقتان اجىراتۋعا ۇيرەتەدى، ال اتا-انالارعا بالانىڭ جەلىدەگى قاۋىپسىزدىگى مينيسترلەردىڭ بۇيرىعىمەن ەمەس، ۇيدە باستالاتىنىن تۇسىنۋگە ۇيرەتەدى.

وتباسىلارمەن پراكتيكالىق جۇمىس ەرەكشە نازار اۋدارۋعا تۇرارلىق. ءارتۇرلى قالالاردا UNICEF، بالا قۇقىقتارى جونىندەگى كوميتەت جانە تەحنولوگيالىق كومپانيالاردىڭ قولداۋىمەن اتا-انالارعا ارنالعان شەبەرلىك سىنىپتارى وتەدى. بۇل كەزدەسۋلەردە بۇرىن "ءۇي فيلوسوفياسى" دەپ ويلاعان نارسە تالقىلانادى: بالا TikTok-تا قانشا ۋاقىت وتكىزەدى، چاتتارداعى قۇرداستارىنىڭ قىسىمىنا قالاي جاۋاپ بەرەدى، اتا-انا تەلەفوندى كەشكى اس كەزىندە قولىندا ۇستاي الا ما؟ وقىتۋدىڭ بۇل فورماتى مىنانى كورسەتەدى: سيفرلىق ءقاۋىپسىزدىك – بۇل فورمالدى شەكتەۋلەر جيىنتىعى ەمەس، ەڭ الدىمەن مىنەز-قۇلىق ءستيلى.

زەرتتەۋ دە ماڭىزدى ءرول اتقارادى. «Kazakhstan kids» جوباسى قازاقستاندىق بالالاردىڭ ينتەرنەتتى قالاي پايدالاناتىنى تۋرالى دەرەكتەردى جينايدى: نە قىزىقتىرادى، قانداي تاۋەكەلدەردى ماڭىزدى دەپ قابىلدايدى، ەرەسەكتەردەن نە جاسىرادى. بۇل دەرەكتەر شەشىم قابىلداۋعا نەگىز بولادى: ولار سيفرلىق قىسىم مەن شامادان تىس جۇكتەمە ابستراكسيا ەمەس، وقۋشىلاردىڭ پسيحيكاسى مەن وقۋ ۇلگەرىمىنە اسەر ەتەتىن شىندىق ەكەنىن كورسەتەدى.

بۇل پىكىرتالاس باستامالارىنسىز بولمايدى. سوڭعى جىلدارى ىقتيمال زياندى مازمۇنعا قول جەتكىزۋدى شەكتەيتىن ارنايى "بالالار SIM كارتالارىنىڭ" مودەلى تالقىلاندى. يدەيا قۇپيالىلىق تۇرعىسىنان سۇراقتار تۋعىزعانىمەن، ونىڭ پايدا بولۋ فاكتىسى مىنانى كورسەتەدى: قازاقستان سيفرلىق تەحنولوگيالار ونىڭ ءومىرىنىڭ ءبىر بولىگىنە اينالاتىن جاعدايلاردا بالانى باسپا ارىپتەرىمەن جازۋدى ۇيرەنبەي تۇرىپ قورعاۋ جولدارىن ىزدەيدى.

وسى باستامالاردىڭ بارلىعى ماڭىزدى ۇدەرىستى ايعاقتايدى: قازاقستاندا بالانىڭ اينالاسىندا جاۋاپكەرشىلىك كەڭىستىگى بىرتىندەپ قالىپتاسۋدا. جالعىز مەملەكەت ەمەس، مەكتەپ ەمەس، اتا-انا ەمەس – بۇل ازاماتتىق باستامالار، مۇندا اركىم قورعاۋدىڭ ءوز بولىگىن ەنگىزەدى.

ءيا، ازىرگە بۇل جۇيە تۇتاس ەمەس. ءبىراق ەڭ باستىسى ەلدە سيفرلىق ءداۋىردىڭ قاۋىپتەرىن تۇسىنەتىن جانە جاڭا ويىن ەرەجەلەرىن قۇرۋعا تىرىساتىن قۇرىلىمدار پايدا بولادى.