فوتوونەردىڭ قۇدىرەتى قاي زاماندا بولماسىن، قوعام نازارىنان قالىس قالعان ەمەس. بۇل سالانىڭ رۋحتى بولۋى مىقتى ماماندارىمەن ايشىقتى. قازاق فوتوجۋرناليستيكاسىندا وزىندىك قولتاڭباسى بار، ارداگەر فوتوجۋرناليست جاقسىلىق تۇرلىبەكوۆتىڭ ەسىمى حالىققا ەتەنە تانىس. پاۆلودار وبلىسىنىڭ باياناۋىل اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن جاقسىلىق اعا بالا كەزدەن فوتوونەرگە جاقىن وسكەن. عۇمىرىن فوتوجۋرناليستيكا سالاسىنداعى فوتورەپورتاجعا ارناعان كاسىبي مامان – قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى، مادەنيەت قايراتكەرى. جاقسىلىق اعا الماتى قالاسى اكىمدىگىندە وتكەن شارادا تمد ەلدەرىنىڭ پارلامەنتارالىق اسسامبلەياسى كەڭەسىنىڭ ءتورايىمى ۆالەنتينا ماتۆيەنكونىڭ قولىنان «مادەنيەت پەن ونەرگە قوسقان ۇلەسى ءۇشىن» توسبەلگىسىن الدى. وسى ورايدا ايقىن گازەتى جاريالاعان ءفوتوجۋرناليستىڭ وزىمەن از-كەم سۇحباتتى Qamshy.kz وقىرمان نازارىنا ۇسىنادى.
– جاقسىلىق اعا، فوتوگرافيا سالاسىنا قالاي كەلدىڭىز؟ اڭگىمەنى وسى سۇراقتان باستاساق…
– كىشكەنتايىمنان ناعاشى اعام ەرجىكەن وسپان ۇلىنىڭ قولىندا تاربيەلەنءدىم. ول كىسى سوعىسقا قاتىسقان، پولكوۆنيك شەنىندەگى اسكەري ادام ەدى. شاعىن فوتواپپاراتى بولاتىن. سول ۋاقىتتان باستاپ، ماعان فوتواپپارتپەن سۋرەتكە ءتۇسىرۋدى، ونى شىعارۋدى كورسەتتى.
1970 جىلى قاراعاندى قالاسىنداعى فوتوگرافتار دايارلايتىن ۋچيليششەنى ءبىتىءرىپ، كەيىن، الماتىداعى كينو تەحنيكۋمىن ءتامامدادىم. وسى تەحنيكۋمدا فوتوزەرتحانا مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىن اتقاردىم. سودان كەيىن پاۆلودارداعى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىندە وقىپ، ءفوتوتىلشى قىزمەتىن، كەشەگى جوعارعى كەڭەستىڭ، الماتىداعى پارلامەنت فوتوستۋدياسىندا شەتەلدەرمەن بايلانىستاعى «دوستىق» قوعامىندا، «حابار» تەلەارناسىندا، «تۇركىستان»، «ەگەمەن قازاقستان» جانە «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتتەرىندە فوتوجۋرناليست بولدىم.
بىرەگەي تۇلعا دىنمۇحاممەد قونايەۆتىڭ قاسىندا كوپ جىل قىزمەت اتقاردىم. الماتىداعى پارلامەنت دەپۋتاتتارىمەن قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىن ارالاپ، فوتورەپورتاجدار دايىندادىم. ءقازىر زەينەت جاسىندامىن.
– ەڭ العاشقى فوتوتەحنيكاڭىز قانداي ەدى؟
– جۇمىستى «زەنيت» فوتواپپاراتىمەن باستادىم. ودان كەيىن اۆتوماتتى فوتواپپاراتتاردى جانە نەمىستىڭ Praktica-سىن قولداندىق. ۋاقىت وتە كەلە، جاپوندىق Konica Minolta-سىن قولدانۋ ۇردىسكە ەندى. بۇگىنگى تاڭدا جاپوندىق ءوندىرۋءشىلەردىڭ وسى زامانعا يكەمدى ءارى قولايلى، ساپالى Canon EOS 5D Mark II كاسىبي فوتواپپاراتىن قولدانىپ كەلەمىن. وسى تەحنيكاعا وتە ريزامىن. ءسال قۇلاتىپ الساڭ دا، جاڭبىرلى، قارلى، ىلعالدى كۇندەردە دە سۋرەتتى انىق تۇسىرەدى.
– ومىرىڭىزدەگى وتە ءساتتى شىققان سۋرەتتى اتاساڭىز؟
– 1991 جىلى توقتار اۋباكىروۆ عارىشقا ۇشقان كەزدە تۇڭعىش عارىشكەرىمىزدىڭ ۇشۋ ءساتىن ءتۇسىردىم. ول تاريحي شاراعا بارلىق مەملەكەتتىڭ ەلشىلەرى مەن وكىلدەرى قاتىستى. ول كەزدە شەت مەملەكەتتەردىڭ پرەزيدەنتتەرىمەن دە ءجيى جولىعاتىنبىز. ءدال وسى كۇنى ءساتتى كورىنىستەر دە ءتۇسىرىلدى، ءتىپتى ءوزىم دە ءساتتى، جۇرەكتە قالاتىن سۋرەتكە اينالىپ ۇلگەردىم. ءوزبەكستان پرەزيدەنتىنىڭ ءوزى شاقىرىپ، مەنىمەن ەستەلىككە سۋرەتكە تۇسكەن ساتتەردى ءالى كۇنگە ۇمىتا المايمىن.
– مادەنيەت تاقىرىبى سىزگە جاقىن. ونى ءوزىڭىز تۇسىرگەن سۋرەتتەردەن اڭعارامىز. وسى سالاداعى ەڭبەك جولىڭىزدى ايتا وتىرساڭىز؟
– ۇلتجاندى ازامات قانا رۋحاني دۇنيەگە ۇمتىلادى. تاريحىنا، مادەنيەتىنە ۇڭىلگەن ادام عانا ۇلتىنىڭ رۋحانياتىن كوتەرەدى. ول ءۇشىن مىقتى رۋح، تالماس قانات كەرەك. قولداعى فوتواپپاراتتى مادەني بايلانىسقا ارناۋدىڭ ءوزى ەرەكشە سەزىم سىيلايدى. 1995 جىلى سەمەيگە ەلباسىمەن بىرگە بارىپ، اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 150 جىلدىعىن cۋرەتكە تۇسىردىك. 1996 جىلى تۇركيانىڭ ىستامبۇل مەن انكارا قالالارىندا وتكەن جامبىل جابايەۆتىڭ 150 جىلدىعىن تويلاپ قايتتىق. بۇل مەرەيتويعا ءبىزدى تالعات ماماشيەۆ اپارعان بولاتىن. ول شارادان دا البوم شىعارىپ، گازەت-جۋرنالدارعا فوتورەپورتاجدار ازىرلەدىم.
1997 جىلى پاريجدە م.اۋەزوۆتىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويى تويلاندى. ءبىزدىڭ دەلەگاسيانى يمانعالي تاسماعامبەتوۆ باسقارىپ بارعان بولاتىن. دەلەگاسيادا ولجاس سۇلەيمەنوۆ، شىڭعىس ايتماتوۆ، ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ، ساكەن ءجۇنىسوۆ، ايمان مۇساقوجايەۆا، مۇرات اۋەزوۆ، قارشىعا احمەدياروۆ جانە تاعى باسقالار بولدى. سول كەزدە يۋنەسكو-نىڭ شتاب-پاتەرىندە فوتورەپورتاج جاسادىم. مۇنداي شاراعا بۇرىن-سوڭدى قازاقستاننان ەشقانداي فوتوجۋرناليست بارماعان. شارادا تۇسىرىلگەن سۋرەتتەردى گازەت-جۋرنالدارعا شىعارىپ وتىردىم. بۇگىندە بۇل جۇمىستار م.اۋەزوۆ مۋزەيىندە ساقتاۋلى تۇر. ودان كەيىن تۇركىستاننىڭ 1500 جىلدىعىن، تارازدىڭ 2000 جىلدىعىن، قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن، قارقارا كوتەرىءلىءسىنىڭ 100 جىلدىعىن، قابانباي باتىردىڭ 525 جىلدىعىن سۋرەتكە ءتۇسىرىپ، بىرەگەي ەستەلىك فوتوالبومدار ازىرلەدىم.
– سۋرەت قورىڭىز كوپ. جەكە ءارحيۆىڭىز دە بار ەكەن. تاريحي سۋرەتتەرىڭىزدى سۇراتۋشىلار بار ما؟
– سۋرەتتەردى سۇراۋشىلار دا، ىزدەۋشىلەر دە بولادى. كوبىنە قولداۋ كورسەتىپ، بەرىپ تۇرامىن. ءبىراق بارلىق ەڭبەگىمدى تولىق بەرە المايمىن. ويتكەنى بۇل – مەنىڭ بايلىعىم.
قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعى قارساڭىندا استاناداعى تاۋەلسىزدىك سارايىندا ۇلكەن فوتوكورمە وتكىزدىم. كورمەدە ەلباسىمىزدىڭ ەل جانە شەتەل اۋماعىنداعى ساپارلارىنان كورىنىستەر ۇسىنىلدى. سونداي-اق وسىدان ءۇش جىل بۇرىن 1 جەلتوقسان – تۇڭعىش پرەزيدەنت كۇنىنە وراي الماتىداعى رەسپۋبليكا سارايىندا ەلباسىعا ارنالعان فوتوكورمە ۇيىمداستىردىم.
حالىق سۋرەتتەگى بەينەلەرگە قاراپ سول ورتانى، سول ءداۋىردى تانيدى. الايدا ونى كىم قالاي ءتۇسىردى، قانداي دەتالدى باسشىلىققا الدى، وعان ءمان بەرمەيتىنىمىز وكىنىشتى. ءبىزدىڭ قولدان كەلەتىنى – فوتوكورمە ۇيىمداستىرۋ. سول ارقىلى ونەرىمىزدى ەلگە جەتكىزەمىز.
– مىقتى فوتورەپورتەر بولۋ ءۇشىن نە كەرەك؟
– شارشاماۋ كەرەك. جاسىم 71-دە. بۇرىن سپورتپەن اينالىسقانمىن. جىلىنا ءبىر رەت بولسا دا، دەنساۋلىققا كوڭىل ءبولۋ كەرەك. جىل سايىن جاز مەزگىلىندە «سارىاعاش» شيپاجايىندا دەمالامىن. ادامنىڭ دەنساۋلىعىن كۇتۋءدىڭ ءتۇرلى مەديسينالىق جولدارى بار. سونىڭ بارلىعى بولماسا دا، بىرنەشەۋىنە ءمان بەرگەن ءجون. جاسىڭ ۇلعايعان سايىن، سىر بەرە باستايسىڭ. دارىگەر دوستارىم، اعا-ىنىلەرىم، دوكتور، پروفەسسور باۋىرلارىم ۇنەمى اقىل-كەڭەستەرىن بەرىپ، قابىلداۋلارىنا شاقىرىپ تۇرادى. سوندىقتان جاقسى جۇمىس جاساۋ ءۇشىن، مىقتى دەنساۋلىق كەرەك.
– جەكە فوتوارحيۆىڭىزدە قانشا سۋرەت بار؟
– ءبىر تۇسىرگەندە مىڭنان، ءتىپتى ەكى مىڭنان اسا سۋرەت ءتۇسىرىپ ۇلگەرەمىز. ەندى ەسەپتەي بەرىڭىز، شامامەن ميلليوننان اسىپ قالاتىن شىعار. ەسكى سۋرەتتەردىڭ ءوزى ءبىر توبە. ولاردى ءقازىر سيفرلىق جۇيەگە اۋداردىم. ولاي جاساماساڭ، اش قالاسىڭ. پارلامەنتتىك فوتوارحيۆءتىڭ بارلىعى وزىمدە ساقتالعان. ارحيءۆىمدە جاتىر. ءبىراق ءقازىر ەشكىمگە ەشنارسە كەرەك ەمەس. سۇراۋشىلار از. ارحيۆىمدەگى سۋرەتتەردى ارتىمداعى ۇرپاقتارىما اماناتتايمىن.
– وسى ەڭبەكتەرىڭىزدى جيناپ، ۇلكەن فوتوالبوم شىعارۋ ويىڭىزدا بار ما؟
– 60-65 جاس مەرەيتويىمدا شاعىن فوتوالبومدار جارىققا شىققان. ماتەريالداردىڭ بارلىعى دايىن. ەندى جيناقتاپ جارىققا شىعارۋ قالىپ تۇر.
– ءسىزدىڭ جولىڭىزدى قۋعان ۇرپاعىڭىز بار ما؟
– ەكى قىزىم، ءۇش ۇلىم، بەس نەمەرەم بار. ولاردىڭ ءارقايسىسى – ءارتۇرلى ماماندىقتىڭ يەسى. ۇلكەن ۇلىم سەرىك تۇرلىبەكوۆ قانا فوتوجۋرناليست بولىپ قىزمەت جاسادى. جولىمدى قۋعان دا وسى ۇلىم – سەرىك.
– ءقازىر زەينەت جاسىنداسىز. ءالى دە فوتواپپاراتتى تاستاماعان بولارسىز؟
– زەينەت جاسىندا بولساق تا، فوتواپپاراتتى سەرىك ەتىپ كەلەمىن. وتكەن جىلى ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 جىلدىعى قارساڭىندا الماتى وبلىسىنان ارنايى شاقىرتىپ، 16 اۋدان مەن 3 قالانىڭ (قاپشاعاي، تەكەلى، تالدىقورعان) 25 جىلداعى ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جەتىستىكتەرىن كورسەتىپ، ءار اۋدانعا فوتوالبوم شىعارىپ بەردىك. بۇل تاپسىرىس ءبىر جىل ىشىندە ورىندالىپ، تالدىقورعان قالاسىنداعى وبلىستىق مۋزەيگە تابىستالدى.
– جاس فوتوجۋرناليستەرگە ايتارىڭىز…
– باستى ايتارىم ەرىنبەۋ كەرەك، ىزدەنۋ قاجەت. ۋاقىت ءوز ورنىندا تۇرمايدى. كۇندە ءبىر جاڭالىق پايدا بولادى. سوندىقتان بارلىق اقپاراتتى ءبىلىپ وتىرۋ كەرەك. بۇل فوتوگرافياعا دا قاتىستى. جاڭاشىلدىقتان قالىس قالۋ – ارتتا قالۋ دەگەن ءسوز. زامانمەن بىرگە جاڭارعاندا عانا، جاقسى دۇنيەلەردى دە جاساۋعا بولادى.
– فوتوگرافيادان بولەك، باسقا ماماندىقتى ارمانداپ كوردىڭىز بە؟
– وسى سالانى باستادىم، ءالى كۇنگە دەيىن ەڭبەك ەتىپ كەلەمىن. سوندىقتان شۇكىرشىلىك ايتامىن. قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە، ءبىرقاتار ارىپتەستەرىم فوتواپپاراتتى تاستاپ، بيزنەسكە كەتتى. مەن ونداي قادامعا بارمادىم. ەشقانداي وكىنىشىم جوق. اش تا، جالاڭاش تا بولدىق. ءبىراق ءوز جۇمىسىڭدى ۇناتىپ، سونى ىستەگەننەن ارتىق، راقات بار ما؟!
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت.
سۇحباتتاسقان
دوسجان بالابەك ۇلى
