سوڭعى ءۇش ايدا قازاقستاننىڭ ءىرى قالالارىندا ەۋرازيالىق ينتەگراسيا ينستيتۋتىنىڭ باستاماسىمەن «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىن تالقىلاۋ بويىنشا ءبىرقاتار ساراپتامالىق كەزدەسۋلەر ءوتتى. ينستيتۋت وكىلدەرى رەسپۋبليكانىڭ جەتەكشى ساراپشىلارىمەن رۋحاني جاڭعىرتۋدىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن، ءۇشىنشى جاڭعىرتۋ تۇرعىسىنان الەۋمەتتىك-ساياسي ترەندتەردى، سونداي-اق، «رۋحاني جاڭعىرۋ باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋ بارىسىن تالقىلادى.

بۇگىن ءبىز ەيي ديرەكتورى عاني نىعىمەتوۆتەن ساراپشىلار توبىمەن جانە قازاقستان عالىمدارىمەن وتكەن تالقىلاۋلاردان كەيىن وزىنە قانداي جاڭالىق اشقانى تۋرالى ايتىپ بەرۋىن سۇرادىق.

— ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، رۋحاني جاڭعىرۋ دەگەن نە؟

— ءوزىڭىز بىلەتىندەي، ەگەر وسى سوزدەردى مانماتىننەن الىپ تاستاساق، وندا سانانى جاڭعىرتۋ تۇجىرىمداماسى اقىلعا قونعىسىز ءارى تۇسىنىكسىز بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. مەنىڭ سانامدا نە دۇرىس ەمەس، نەلىكتەن بىرەۋ ونى جاڭعىرتقىسى كەلەدى؟ دەگەن سۇراقتار تۋىنداۋى مۇمكىن.

ەگەر عىلىمي تىلمەن ايتار بولساق، رۋحاني نەمەسە ۇجىمدىق سانا دەگەنىمىز – بۇل اقيقاتقا نەگىزدەلگەن جانە وعان ىقپال ەتەتىن يدەيالاردىڭ، كوزقاراستاردىڭ، الەۋمەتتىك سەزىمدەردىڭ، ادامداردىڭ داعدىلارى مەن مىنەزىنىڭ جيىنتىعى. قوعام جەكە تۇلعالاردان تۇرادى، ءار ادامنىڭ دەربەس سانا-سەزىمى بار، وسىنىڭ نەگىزىندە قوعامدىق سانا قالىپتاستىرىلادى.

بۇل سۇراقتارعا مەن وسىلايشا جاۋاپ بەرەر ەدىم. پرەزيدەنت سانانى جاڭعىرتۋ تۋرالى ايتا وتىرىپ، ءاربىر قازاقستاندىقتى قازىرگى جىلدام وزگەرىسكە ۇشىراپ جاتقان زاماندا ءوزىن-وزى دامىتۋعا، جەتىلدىرۋگە، ءوزىن زاماناۋي باسەكەگە قابىلەتتى ادام رەتىندە قالىپتاستىرۋعا شاقىرادى.

سانانى جاڭعىرتۋ ۇعىمىن مەن ءدال وسىلاي تۇسىنەمىن. ءاربىر ءىس وزىمىزدەن جانە باستاعى ويىمىزدان باستالادى. ەگەر باستا بەيبەرەكەتتىك، ۇنەمى دەپرەسسيا، جالقاۋلىق، جامان ادەتتەر، تومەنگى قۇندىلىقتار بولسا، جارقىن ءومىر الدا دەپ ويلاۋدىڭ قاجەتى جوق. مۇندا ەشكىم سىزگە كومەكتەسپەيدى. اركىم وزىنە ءوزى عانا، ومىرىنە جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋ ارقىلى عانا كومەكتەسە الادى. جاقسى پيعىلمەن، سەنىممەن، ماحابباتپەن، ارمانمەن ءومىر ءسۇرىپ، ومىردەگى وزگەرىستەرگە وڭاي بەيىمدەلىپ، كوكەيكەستى ماقساتقا جەتەر جولدا اداسىپ قالماۋ كەرەك.

مەن اقش-تا وقىعان كەزدە، امەريكالىقتاردىڭ بويىنداعى ومىرگە دەگەن سارقىلماس وپتيميستىك كوزقاراسقا ءسۇيسىندىم. ماعان وپتيميست بولعان ۇنايدى ءارى كەي ساتتەردە مەن يدەاليست بولۋدى ءجون سانايمىن. بۇلاي ءومىر ءسۇرۋ، ءبىر نارسەگە قول جەتكىزۋ جەڭىل كەلەدى. اجەمنىڭ ۇنەمى ايتاتىن ءسوزى ەسىمدە: «ءبارى جاقسى بولادى. باستىسى — سوعىس بولماسىن». سوندىقتان دا، بىزگە اسىرا سىلتەپ شاعىمدانۋدىڭ قاجەتى شامالى، ءبىز بەيبىت كۇندە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. بۇدان دا جاقسى تىرىسىپ، ەڭبەك ەتىپ، العا قويعان ماقساتتارعا قول جەتكىزەمىز، وسىلايشا ومىردە كوپتەگەن تابىستارعا جەتۋگە بولادى.   

زاماناۋي ومىردەن ءوزىڭدى الشاق ۇستاپ، بىرەۋگە دامەلەنىپ، بوسقا ساندالىپ، ءدىني سەكتالارعا كىرىپ، تاپتاۋرىندارمەن، دوگمالارمەن ءومىر ءسۇرىپ، اقيقاتتى ەسكىشە قابىلداپ، ويلانۋدىڭ قاجەتى نە؟ بۇل قوعامدى ەشقاشان تابىسقا ءارى ىلگەرى دامۋعا اكەلگەن ەمەس. ەلباسىنىڭ رۋحاني جاڭعىرۋ تۋرالى ماقالاسىنىڭ جولدارىنان قوعامعا وسىنى جەتكىزگىسى كەلگەنىن بايقايمىن.  

— قازاقستاندىقتاردى رۋحاني جاڭعىرتۋ قولدان كەلەدى مە، قالاي ويلايسىز؟

— رۇقسات ەتسەڭىز، ءبىر بولعان وقيعادان باستايىن. بيىل ءساۋىر ايىندا پرەزيدەنت «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلامالىق ماقالاسىن ۇسىندى، وندا رۋحاني جاڭعىرتۋ تۋرالى ايتىلعان. مەملەكەت باسشىسىنىڭ قازاقستاندىقتاردى جاڭا شىنايىلىقتارعا قاراي بەيىمدەلىپ، ءوز وي-پىكىرلەرىن وزگەرتۋگە العاش رەت شاقىرىپ وتىرماعانىن ايتا كەتكەن ءجون.

ن. ءا. نازاربايەۆ 1993 جىلى «قازاقستاننىڭ بولاشاعى – قوعامنىڭ يدەيالىق بىرلىگىندە» دەپ اتالاتىن ماعىناسى جاعىنان وسىعان ۇقساس ماقالا جازعان ەدى. ول كەز ەلىمىز ءۇشىن وڭاي كەزەڭ بولدى دەپ ايتا المايمىز: كەڭەس وداعى قۇلاپ، ەكونوميكالىق داعدارىس، قۇلدىراۋ بولىپ جاتقان كەز. ودان ءارى نە بولارىن ەشكىم بىلمەدى. تاۋەلسىز مەملەكەت جاعدايىندا ءوز بەتىڭمەن ءومىر ءسۇرىپ ۇيرەنىپ، بىرتىندەپ كەڭەستىك يدەولوگيا مەن ەكونوميكادان كەتۋ قاجەت بولدى. قايتا تۇرىپ، جاڭا ساياسي قۇرىلىمدى دامىتىپ، نارىقتىق ەكونوميكانى، زاماناۋي ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارىن  قۇرۋ كەرەك بولدى.

تۇبەگەيلى وزگەرىستەر ءۇشىن بارلىعىنان — مەملەكەت باسشىلىعىنان باستاپ، قاراپايىم حالىققا دەيىن ويلاۋدىڭ جاڭا ءتۇرى تالاپ ەتىلدى. قوعامنىڭ ويلاۋ جۇيەسىن وزگەرتىپ، دامۋدىڭ جاڭا باعدارلارىن انىقتاپ، جاڭا مەملەكەتتىڭ زاماناۋي قۇندىلىقتارىن تاربيەلەپ، قوعامنىڭ جىكتەلىپ كەتۋىنە جول بەرمەۋ قاجەت بولدى.

پرەزيدەنت اتالعان كۇردەلى ماسەلەلەرگە وسى ماقالاسىندا جاۋاپتار بەرۋگە تىرىسقان، بۇل 90-جىلداردىڭ باسىندا قازاقستاننىڭ يدەولوگيالىق پلاتفورماسى بولدى دەۋگە نەگىز بار. بيىل مەن وسى ماقالانى وقىپ، ونىڭ قانشالىقتى كورەگەندى ءارى ىرگەلى بولعانىنا تاڭقالدىم. مەن بارلىعىڭىزعا سول ماقالانى ينتەرنەتتەن تاۋىپ، وقىپ شىعۋعا كەڭەس بەرەمىن، سەبەبى وندا جازىلعان يدەيالار بۇگىنگى تاڭعا دەيىن وزەكتى.

بيىل، شامامەن 24 جىل وتكەن سوڭ، پرەزيدەنت ءوزىنىڭ جاڭا يدەولوگيالىق جۇمىسىن ۇسىندى. ول دا وتە ماعىنالى، ونىمەن قوسا ءاربىر ادامعا تۇسىنۋگە جەڭىل ەتىپ جازىلعان. ماقالا قازىرگى ۋاقىت تۋرالى، ءبىزدى نە كۇتىپ تۇرعانى، نە نارسەگە دايىندالىپ، قالاي وزگەرۋ جايىندا. بۇل ماقالا دا كوپتەگەن جىلدار وتكەننەن كەيىن وزەكتىلىگى مەن ماعىناسىنىڭ تەرەڭدىگى جاعىنان تابىستى بولادى دەگەن سەنىمدەمىن.

سوندىقتان دا، ءسىزدىڭ سۇراعىڭىزعا جاۋاپ بەرە وتىرىپ: تاڭدالعان ماقساتتىڭ دۇرىستىعى مەن ماسەلەگە قاراۋدىڭ ۇزاقمەرزىمدىلىگى تۇرعىسىنان، پرەزيدەنت بارلىعىن ءجۇز پايىزعا بەلگىلەپ كورسەتكەنىن ايتا الامىن. وزگەشە ايتقاندا، تابىستىڭ جارتىسى قامتاماسىز ەتىلگەن. رۋحاني جاڭعىرۋ باعدارلاماسىنىڭ ەكىنشى جارتىسىنىڭ تابىستى بولۋى ورىندالۋ ساپاسىنا بايلانىستى.

الەمدىك تاجىريبەگە سۇيەنسەك، 1970 جىلداردان باستاپ بۇگىنگى تاڭعا دەيىن ۇيىمداستىرۋشىلىق وزگەرىستەردىڭ ءتۇرلى كورپوراتيۆتىك باعدارلامالارى 70% جاعدايدا جۇزەگە اسپاي، كوزدەگەن ناتيجەلەرگە جەتپەي قالادى ەكەن. ال بىزدە ۇيىمداستىرۋشىلىقتان دا كۇردەلى، ەلدىك وزگەرىستەرگە قاتىستى، سايكەسىنشە ساتسىزدىك قاۋىپتەرى دە جوعارى ەكەنىن ەسكەرگەن ءجون. 

سول سەبەپتى دە پرەزيدەنت باعدارلاماسىنىڭ ساپالى ىسكە اسىرىلۋىن قامتاماسىز ەتۋ وتە ماڭىزدى، بۇل ورتالىقتاعى ماماندار مەن جاۋاپتى ورىنداۋشىلارعا، جالپى قوعامعا بايلانىستى. 

— بىزدە وسىنداي ماماندار بار ما؟

— رۋحاني جاڭعىرۋ باعدارلاماسى — وزگەرىستەردى باسقارۋ بويىنشا اۋقىمدى ۇلتتىق جوسپار دەۋگە بولادى.

تاريحي ۋاقىت وتە شاپشاڭداپ كەتتى. اينالادا بارلىعى جىلدام وزگەرۋدە. تاس عاسىرى تاستاردىڭ ءبىتىپ قالعانىنان اياقتالعان جوق دەگەندەي، مۇناي عاسىرى دا كۇندەردىڭ-كۇنىندە اياقتالادى. مۇنايلى ەلىمىز قازاقستانعا بۇنداي جاعدايدا نە ىستەۋ كەرەك؟

ەگەر وتكەن عاسىردىڭ 30-جىلدارى كومپانيالار قور نارىعىنا شىعىپ، وندا 90 جىلداپ ءومىر سۇرسە، بۇگىندە ولار نارىقتان ورتا ەسەپپەن 10-15 جىلدا شىعىپ قالادى. كومپانيالارعا جانە جالپى مەملەكەتتەرگە جويىلىپ كەتپەۋ ءۇشىن وزگەرىپ، بەيىمدەلىپ، يكەمدى بولىپ، ۇنەمى دامۋ ۇستىندە بولۋ كەرەك.

ەگەر وسىنداي جاڭا جاھاندىق شىنايىلىقتا ەش ارەكەت جاساماي، سەلقوستىق تانىتساق، وندا ءبىزدىڭ كۇنىمىز ساناۋلى. سوندىقتان دا الەمدە بولىپ جاتقان وزگەرىستەرگە الدىن الا بەيىمدەلىپ، وزىمىزگە ىڭعايلى ەتىپ باسقارۋىمىز قاجەت.

«رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىنىڭ ماڭىزى دا وسىندا. بۇل قوعامدى وزگەرىستەرگە جۇمىلدىرىپ، جاڭا جاعدايلارداعى زاماناۋي الەمدە ءومىردىڭ قاجەتتى قاسيەتتەرىن، قۇندىلىقتارىن، داعدىلارىن دامىتۋعا تالپىنىس.

قۋانىشىمىزعا وراي، قازاقستان حالقى جەكە وزگەرىستەرگە دايارلىقتى كورسەتۋدە. ينستيتۋتىمىز جۇرگىزگەن الەۋمەتتىك ساۋالنامانىڭ ناتيجەلەرى بيىل سۇراق قويىلعان رەسپوندەنتتەردىڭ 82% وزگەرىستەرگە ءازىر ەكەنىن كورسەتتى.

ەندىگى ءىس وسى وڭ نيەتتى تاجىريبە جۇزىندە ىسكە اسىرۋ.

بۇل ورايدا، كوپتەگەن نارسە مەملەكەتتىك مەنەدجمەنتتىڭ ساپاسىنا بايلانىستى. ءسىز ءجوندى سۇراق قويدىڭىز: «بىزدە باعدارلامانى ىسكە اسىرۋعا ءتيىستى ماماندار بار ما؟» دەپ. ماماندار بار دەپ سەنىمدى تۇردە ايتا الامىن، ولار ورتالىقتا دا، وڭىرلەردە دە بار. باعدارلامانى ىسكە اسىرۋعا جوبالىق باسقارۋ ءتاسىلى پايدالانىلادى.

دەگەنمەن، كاسىبي ماماندار از. مەملەكەتتىك قىزمەتكە دايارلانعان جاس ماماندارى كوبىرەك تارتۋ قاجەت. كوبىرەك ۇيرەتىپ، زامان تالاپتارىنا ساي مەملەكەتتىك مەنەدجەرلەردىڭ دامۋىنا جانە ادام كاپيتالىنا كوبىرەك ينۆەستيسيا سالۋ كەرەك.

جاڭعىرتۋ باعدارلاماسىنىڭ تابىستىلىعى وعان جاۋاپتى ادامداردىڭ ساپاسىنا بايلانىستى بولادى. بىزگە ەرەكشە دارىندى، كوشباسشىلىق قاسيەتى بار، باسقارۋشىلىق ويلاۋدىڭ جاڭا پاراديگماسى بار، زاماناۋي تەحنيكالار مەن ستراتەگيالاردى پايدالاناتىن، حالىقتى ءتۇسىنىپ، ولارمەن سويلەسە الاتىن، حالىقتىڭ سەنىمىنە كىرە الاتىن مەملەكەتتىك مەنەدجەرلەر قاجەت.

مەملەكەتتىك مەنەدجەرلەر ۇدايى وقىپ، جەتىلىپ، باسقاشا ايتقاندا، وزدەرىن جاڭعىرتۋلارى كەرەك. ءوز ماقساتىن بەلگىلى-بىر بەكىتىلگەن پروسەستەر، ەرەجەلەردى ساقتاۋ اياسىندا عانا كورەتىن مەنەدجەر بولماۋ كەرەك. زاماناۋي مەنەدجەرلەردىڭ ماقساتى — ۇيىمعا، سالاعا، جالپى ەلگە وڭ وزگەرىتەر ەنگىزۋ. 

— ءسىز جوو-لاردا وزگەرىستەردى باسقارۋدان ساباق بەرەسىز، وسى كۋرس تۋرالى تولىعىراق ايتىپ بەرسەڭىز؟

— وتكەن جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنان باستاپ استانانىڭ ەكى جوو-دا: ق ر پرەزيدەنتى جانىنداعى مەملەكەتتىك باسقارۋ اكادەمياسى جانە قازمزۋ-دە ساباق بەرىپ، قوسىمشا جۇمىس ىستەي باستادىم. مەنەدجمەنت جانە كوشباسشىلىق پاندەرىنەن باستادىم. بيىل مەملەكەتتىك باسقارۋ اكادەمياسىنىڭ ماگيسترانت-مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرىنە وزگەرىستەردى باسقارۋ بويىنشا كۋرسىمدى ۇسىندىم. شىنى كەرەك، «رۋحاني جاڭعىرۋ» ماقالاسىنان كەيىن بۇل ءپاندى وقىتۋعا نيەت ەتتىم.

وزگەرىستەردى باسقارۋ — زاماناۋي ءبىلىمنىڭ جاڭا سالاسى. شەتەلدە بۇل ءپان كەڭىنەن تارالعان، اتالعان تاقىرىپتا 80 000-نان استام كىتاپ جازىلعان، تاجىريبەلىك ستراتەگيالار مەن وزگەرىستەر قۇرالدارى ازىرلەنگەن. مەنىڭ مىندەتىم ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردى وسى تاقىرىپپەن تانستىرۋ دەپ بىلەمىن، سەبەبى ولاردىڭ جۇمىسىنا تيگىزەر پايداسى مول.

وقىتۋ — وزگەرىستەر ەنگىزۋدىڭ ءتيىمدى تاسىلدەرىنىڭ ءبىرى، سول سەبەپتى دە ينستيتۋتتاعى نەگىزگى جۇمىسىمدا دا، وقىتۋشىلىق قىزمەتىمدە دە «رۋحاني جاڭعىرۋعا» ۇلەسىمدى كۇندەلىكتى قوسىپ ءجۇرمىن دەپ ايتا الامىن.

جوعارىدا اتاپ وتكەنىمدەي، اينالامىزدا وزگەرىستەر تىم جىلدام ورىن الۋدا. ماسەلەن، بۇگىندە مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىندە بىزدە جوبالىق مەنەدجمەنت بەلسەندى تۇردە ەنگىزىلۋدە. بۇل وتە قاجەت ءارى پايدالى. الايدا، كوپتەگەن دامىعان ەلدەر مەملەكەتتىك قىزمەتكە Agile باسقارۋ تەحنولوگياسىن ەنگىزىپ جاتىر. بۇل ءبىزدىڭ ارتتا قالىپ جاتقانىمىزدى بىلدىرەدى، الەم قارقىندى تۇردە ىلگەرى دامۋدا. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، الدىمىزدا ودان ءارى جاڭعىرۋ جۇمىستارى تۇر.

— ءبىزدىڭ تاريحي داستۇرلەرىمىز، ءدىلىمىز سەكىلدى فاكتورلار جاڭعىرۋعا كەدەرگى بولا الادى ما؟

— ماعان ەلباسى ءوز ماقالاسىندا جاڭعىرۋدىڭ ەكى اسپەكتىسىن ەرەكشە اتاپ كورسەتكەنى ۇنايدى. ءبىرىنشىسى – ۇلتتىق مادەنيەت ساقتالماسا، ەشقانداي جاڭعىرۋ بولمايدى. ەكىنشىسى – العا باسۋ ءۇشىن ۇلتتىڭ دامۋىنا كەدەرگى بولاتىن وتكەننىڭ كەرتارتپا تۇستارىنان باس تارتۋ كەرەك. سول سەبەپتى دە داستۇرلەر ماڭىزدى، ولار ىلگەرى دامۋعا كەدەرگى كەلتىرمەۋى ءتيىس.

جاڭعىرۋدىڭ ءوزى كونەرگەن ءارى وركەنيەتتى دامىعان الەمگە ءتيىستى ەمەس داعدىلاردان ايىرىلۋدان تۇرادى. 

ىسىراپشىلدىق، بوياماشىلىق، جەڭىل ولجانى ىزدەۋ، ءبىر-بىرىن سىيلاماۋشىلىق، ترايباليزم، وڭىرگە ءبولىنۋ، تامىر-تانىستىق، ادىلەتسىزدىك، ءدىني بىربەتكەيلىك — قوعام دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرۋى مۇمكىن ارەكەتتەر، وسىعان وراي بىزگە بارلىق دەڭگەيدە وسىمەن كۇرەسۋ كەرەك.

بۇنداي ارەكەتتەرگە ءبىزدىڭ وزگەشە قازاق دىلىنەن سىلتاۋ ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق. پراگماتيزم، بىلىمگە تالپىنۋ، باسەكەگە قابىلەتتىلىك، ۇلتتىق سانانىڭ اشىقتىعى سەكىلدى ءبىزدىڭ قوعامنىڭ جاڭا قۇندىلىقتارى وتكەننىڭ داعدىلارىنان قايتۋدىڭ كۇشتى يممۋنيتەتىنە اينالۋى ءتيىس.

حالقىمىز دانا داستۇرلەر مەن رۋحاني مادەنيەتكە باي. بىزگە وسى بايلىققا قايتا ورالىپ، ونى قانىمىزعا ءسىڭىرىپ، الەمدەگى وزگە حالىقتاردان ەڭ ۇزدىگىن الىپ، وزگەرىپ، جارقىن ءومىردى قالىپتاستىرۋ كەرەك.

— سۇحباتىڭىزعا راقمەت!