كسرو جانە رەسەي فەدەرالدىق قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ قازاق بارلاۋشىسى، بۇۇ-نىڭ بىتىمگەرشىلىك كورپۋسى قولباسشىسىنىڭ كەڭەسشىسى جەرلەسىمىز ءالي قىستاۋوۆ تۋرالى

جەر جۇزىندە 6 مىڭنان استام ءتىل بار. سونىڭ ىشىندە تىلدىك ەرەكشەلىكتەرى بىر-بىرىنە ۇقسايتىن ءبىرشاما تىلدەر بار. سول كوپ تىلدەردىڭ اراسىندا ەشبىر تىلگە كىرىكپەيتىن، ءتىپتى، داۋىس ينتوناسياسىنىڭ وزىندە ەرەكشەلەنگەن ءبىر ءتىل بار ەكەن. ول – كحمەر ءتىلى. دۇنيەدەگى ەڭ قيىن ءتىل دەپ سانالاتىن جۇڭگو تىلىنەن 7 ەسە كۇردەلى كحمەر ءتىلىن ءبىلۋ ءۇشىن سول ۇلتتىڭ وكىلى بولىپ تۋۋ كەرەك دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسقان. ءبىراق، سول ءتىلدى تولىق مانىندە مەڭگەرگەن بۇرىنعى كسرو-داعى 7 ادامنىڭ ءبىرى – ءبىزدىڭ جەرلەسىمىز ءالي قىستاۋوۆ. ءقازىر ول ءتىلدى بىلەتىن ۇلتى قازاق ازاماتى جوق. سەبەبى، ءالي قىستاۋوۆ 2005 جىلى بەلگىسىز جاعدايدا ماسكەۋ قالاسىندا قايتىس بولدى.

ول تۋرالى ەشبىر بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى جازبادى. جازۋعا، كورسەتۋگە رۇقسات بەرىلمەدى. ءتىرى كەزىندە دە ول تۋرالى ەشبىر انىقتامالىقتار دا جازىلمادى. وسى ماقالانى دايىنداۋ بارىسىندا مەنەن ءاليدىڭ رۋىن، اتا تەگىن سۇراۋشىلار دا بولدى. قارعا تامىرلى قازاقپىز عوي. مۇنداي دا ازاماتتىڭ رۋىن دا ايتقان ءجون بولار. سويتسەك، بۇل ازاماتتىڭ رۋى – شومەكەي بولىپ شىقتى.

ءالي احمەتبەك ۇلى قىستاۋوۆ 1949 جىلى 22 شىلدەدە الماتى قالاسىندا قازاقستاننىڭ كورنەكتى مەملەكەت جانە پارتيا قايراتكەرى، بۇرىنعى قازاق ءسسر-ى مينيسترلەر كەڭەسى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى، ماقتا ءمينيسترى احمەتبەك قىستاۋوۆتىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن.

جاستايىنان العىر ءالي ورتا مەكتەپتى بىتىرگەن سوڭ، 1970 جىلى الماتى شەت تىلدەر ينستيتۋتىن بىتىرەدى. ينستيتۋتتان سوڭ، وسىندا وقىتۋشىلىققا قالدىرىلادى. اعا وقىتۋشى، فاكۋلتەت دەكانىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارادى. ول وسى قىزمەتتە ءوزىنىڭ العىرلىعىن كورسەتە بىلەدى. وسىدان سوڭ 1976 جىلى قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنە شاقىرىلادى. ول كەزدە بۇل قۇپيا ۇيىمعا شەت ءتىلىن بىلەتىن ماماندار اسا قاجەت ەدى. ءاليدىڭ ىسىمەن بىردەن كسرو-نىڭ قاۋىپسىزدىك قىزمەتى اينالىسادى. ارناۋلى پروسەدۋرالاردان وتكەن سوڭ ءالي احمەتبەك ۇلى بىردەن كسرو قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى باس باسقارماسىنىڭ وفيسەرى بولىپ قىزمەتكە الىنادى. بۇل باسقارما وزگە قۇرىلىمداردان بولەك، دارا قۇپيالانعان گريفپەن جۇمىس جاسايتىن ۇيىم بولاتىن. ءبىر-بىرىن سىرتتان باقىلايتىن بۇل باسقارمادا ابدەن ءتىل سىندىرعىش سىنىنان وتكەن جانە ورتادا يممۋنيتەتىن قالىپتاستىرعان تاجىريبەلى رەزيدەنتتەر جۇمىس ىستەيتىن. ارناۋلى شيفروگراممالارمەن وقىتىلعان ولاردى قۇپيا تۇردە شەت ەل اسىراتىن. ءبىزدىڭ جەرلەسىمىزدى قىسقا دايىندىقتان سوڭ، ءۇندىقىتاي تۇبەگىنە ۇزاق مەرزىمگە «ءىسساپارعا» جىبەرەدى.

1968 جىلدان باستاپ ءۇندىقىتاي تۇبەگىندە كەڭ كولەمدە سوعىس وتى تۇتانادى. ول تۇبەكتەگى ءبىر عانا ەلدە ەمەس، ايماقتا ورنالاسقان بارلىق ەلدەردى قامتىدى. الدىمەن سولتۇستىك ۆەتنام مەن ۆەتكونگ (وڭتۇستىك ۆەتنامنىڭ كوممۋنيستىك باعىتتاعى كۇشتەرى) وڭتۇستىكۆەتنامدىق كۇشتەرگە قارسى سوعىس اشتى.

1970 جىلى اقش پەن وڭتۇستىك ۆەتنام اسكەري كۇشتەرى بەيبىت جاتقان كامبودجاعا باسا-كوكتەپ كىرىپ، ۆەتكونگتاردىڭ كوزىن قۇرتىپ، گەنەرال لون نول باسقاراتىن كامبودجا ۇكىمەتىنە قولداۋ بىلدىرەدى. سول جىلدىڭ ورتا شەنىندە 8 مىڭدىق امەريكاندىق اسكەريلەر ەلدى تاستاپ شىقتى. ال وڭتۇستىكۆەتنامدىق اسكەرلەر كامبودجادا 1973 جىلعا دەيىن بولدى.

1973 جىلى اقش كونگرەسى كەز كەلگەن امەريكاندىق قارۋدىڭ ءۇندىقىتاي تۇبەگىندە قولدانىلۋىنا قارسىلىق بىلدىرگەن زاڭ قابىلدايدى. وسىدان سوڭ، تۇبەكتەن امەريكان اسكەريلەرى تۇپكىلىكتى شىعارىلادى. بۇل تۇبەكتە ورنالاسقان ەلدەردىڭ جارتى جەڭىسىندەي ەدى.

جالپى، كامبودجا – ءوز تاۋەلسىزدىگىن 1953 جىلى جاريالاعان مەملەكەت. 1970 جىلى ەلدە مونارحيا جويىلىپ، ونىڭ ورنىنا كحمەر رەسپۋبليكاسى جاريالانادى. وسىدان سوڭ، 1975 جىلى تاقتان قۇلاتىلعان حانزادا سيانۋك بەيجىڭنەن ەل استاناسى پنومپەنگە ورالادى. الايدا، ول 1976 جىلى دەموكراتيالىق كومپۋچيا رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلعانىنان كەيىن، ەلدى ەكىنشى مارتە تاستاپ شىعادى. پول پوت باسقارعان «قىزىل كحمەرلەر» ۇكىمەتى ەلدە كوممۋنيزمدى ورنىقتىرۋ نيەتىمەن قىرعىن ورناتادى. 1979 جىلى ۆەتنام اسكەرلەرى كامبودجاعا كومەككە كەلىپ، 1 ميلليونعا جۋىق جازىقسىز حالىقتى قىرعىنعا ۇشىراتقان پول پوتتىق رەجيمدى قۇلاتىپ، ۇكىمەت بيلىگىن ۇلتتى قۇتقارۋدىڭ ءبىرتۇتاس مايدانىنا ۇستاتادى. حەنگ سامرين باسقارعان ۇكىمەتكە كسرو مەن ۆەتنام جان-جاقتى قولداۋ بىلدىرەدى. ۆەتنام اسكەرلەرى ەلدە 1989 جىلعا دەيىن بولادى. ولار ۇزاق ۋاقىت «قىزىل كحمەرلەرمەن» پارتيزاندىق سوعىس جۇرگىزەدى. ءدال وسى كەزدە ولارعا كسرو اسكەري-تەحنيكالىق، گۋمانيتارلىق كومەك كورسەتەدى. سول تۇستارى مونعوليا كسرو-نىڭ 16-رەسپۋبليكاسى اتالسا، ءۇندىقىتايداعى ۆەتنام 17-رەسپۋبليكا اتالىپ كەتكەن-دى. كەيىن بۇل قاتارعا دەموكراتيالىق جولعا تۇسكەن كامبودجا قوسىلادى. بۇل ەكى ەلدى بۇكىل سوسياليستىك لاگەردەگى بارلىق مەملەكەتتەر تانۋعا ءماجبۇر بولادى جانە ولاردىڭ ساياسي باسشىلىعىن قولداپ شىعادى.

بۇل ارينە، كسرو-نىڭ ىقپالىمەن بولعان ءىس ەدى. تۇتاس حالىقتىڭ ەكىگە جارىلىپ، بىر-بىرىمەن سوعىسۋى دا ەكى جۇيەگە بولىنۋىنەن تۋىنداعان بولاتىن. ال كسرو-نىڭ بۇكىل ساياسي كوزقاراسى وڭتۇستىك-شىعىس ازياداعى ءوز پلاسدارمىن كۇشەيتۋگە سايدى. مۇندايدا اسكەري كومەكپەن بىرگە ادامي رەسۋرس تا كوپ ارالاستى. كەڭەس باسشىلىعى ەرەكشە قۇپيا تۇردە تۇبەكتە ارناۋلى دايىندالعان اسكەريلەردىڭ ءبىر توپ كونتينگەنتىن ۇستاۋىنا تۋرا كەلەدى. ايتپەسە، تۇبەك حالقى كاپيتاليستىك باعىتتى تاڭداۋعا ىقتيمال ەدى. بۇل – كەڭەس ەلىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىس ازياداعى كوزقاراسىن كوپە-كورنەۋ امەريكاعا باسىبايلى بەرىپ قويۋمەن تەڭ بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى كامبودجانى وقشاۋلاۋعا قارار شىعارىپ، حالىقارالىق قاۋىمداستىقتى، ونىڭ ۇستانىپ وتىرعان ساياساتىن سىناپ-مىنەۋگە شاقىردى. سول تۇستا كامبودجانى كسرو-مەن قاتار پولشا، ۆەتنام، چەحوسلاۆاكيا سياقتى سوسياليستىك لاگەردەگى ەلدەر عانا رەسمي تانىدى.

كسرو-نىڭ ساياسي باسشىلىعى وپەراتيۆتىك جەدەل تور قۇرىپ، حالىقتىڭ ءتىلىن، ءداستۇرىن، مادەنيەتىن وقىپ-ۇيرەنۋدى قولعا الدى. ءبىزدىڭ جەرلەسىمىز ءالي قىستاۋوۆ تا وسى توپتىڭ بەل ورتاسىنان تابىلادى.

ءالي قىستاۋوۆ 1987 جىلى كسرو سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى جانىنداعى ديپلوماتيالىق اكادەميانى ءبىتىرىپ، 1987-1989 جىلدار ارالىعىندا كسرو سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ازيالىق سوسياليستىك ەلدەر دەپارتامەنتىندە ەكىنشى حاتشى، 1989–1992 جىلدارى كسرو-نىڭ، كەيىن رەسەي فەدەراسياسىنىڭ كامبودجا رەسپۋبليكاسىنداعى ەلشىلىگىندە ەكىنشى حاتشى بولىپ جۇمىس ىستەيدى.

ادام نەعۇرلىم تەرەڭ بولسا، سوعۇرلىم ونىڭ تۇلعاسى دا بيىك بولاتىنى ايقىن. ونىڭ ازيالىق ءتۇر-تۇلعاسى، جالپى مىنەز-قۇلقى جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىنە سايكەس كەلگەندىكتەن، وعان اسا ماڭىزدى تاپسىرمالار كوپ بەرىلەتىن. ءارقاشان ىشتەگى نارسە سىرتتاعىدان كوپ بولادى. ديپلوماتتىڭ كوپ ءبىلىپ، سىر بۇگە الاتىنىن زەرتتەگەن باسشىلىق وعان وتە قۇپيا دەگەن جۇمىستاردى تاپسىرۋى دا سوندىقتان ەدى.

سول جىلدارى ايماقتا بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ بىتىمگەرشىلىك كۇشتەرى ورنالاسقان بولاتىن. ونسىز تۇبەكتە ءتارتىپ ورناتۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. كىلەڭ شەگىر كوزدەردەن قۇرالعان توپقا جەرگىلىكتى حالىقپەن سويلەسە بىلەتىن ادام كەرەك بولعاندا تاعى دا تاڭداۋ ءبىزدىڭ جەرلەسىمىزگە تۇسەدى. وسىلايشا ءالي قىستاۋوۆ 1992-1993 جىلدارى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىس ازياداعى بىتىمگەرشىلىك كۇشتەرى قولباسشىسى ورىنباسارىنىڭ ساياسي ىستەر كەڭەسشىسى، يۋنتاك-تىڭ (بىزدەگى كازتاگ سياقتى)، كامبودجا راديو كوميتەتى، راديو كوورديناتورى، وسى كوميتەتتىڭ سايلاۋ قىزمەتىنىڭ اعا وفيسەرى بولىپ قىزمەت اتقارادى.

ءقاۋىپتى بىلەتىن ادام ابايلاپ ارەكەت ەتەدى. ال قىزبالىق ەكپىنى تىڭشى ءۇشىن تايعاناق جار، مۇندايدا جىعىلۋىڭ مۇمكىن. ءوز قىزبالىعىڭدى جەڭۋ – ۇلكەن جەڭىس. ءالي وزىنە جۇكتەلگەن مىندەتتەر اياسىندا بۇۇ-نىڭ بىتىمگەرشىلىك كۇشتەرىنىڭ ميسسياسى تۋرالى كۇندەلىكتى راديوحابارلار ۇيىمداستىرىپ، ونى حالىققا تاراتىپ وتىرادى. بۇل تۋرالى كوپشىلىك كوپ جينالاتىن ورىندارعا بارىپ، جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىمەن كەزدەسۋلەر ۇيىمداستىرادى. دەموكراتيا جانە ازاماتتىق قۇقىق تۋرالى ءتۇرلى لەكسيالار ۇيىمداستىرىپ، ءبىلىم، اعارتۋ ماسەلەلەرى تۋرالى ترەنينگتەر وتكىزەدى. 1993 جىلى وتەتىن سايلاۋالدى تۇسىنىك، ناسيحات جۇمىستارىمەن كامبودجادا كەڭەس ديپلوماتى بولماعان بولىمشە قالمايدى. حالىقارالىق IPSO سايلاۋ ۋچاسكەسىنىڭ رەسمي وكىلى رەتىندە حالىقتىڭ كوزقاراسىن وقىپ-زەرتتەۋدە دە بەلسەندىلىك تانىتادى. سول كەزدە جەرگىلىكتى حالىق اراسىندا ءاليدىڭ تانىمالدىعى سونشا، ەگەر ول سول تۇستا كامبودجانىڭ پرەمەر-مينيسترلىگىنە ءوز كانديداتۋراسىن ۇسىنسا، ونى كولداۋشىلاردىڭ كوپ بولاتىندىعى ايقىن ەدى. ونىڭ جەرگىلىكتى حالىقتىڭ سەنىمىنە كىرگەنى سونشا، ءبىر كۇن ورتالارىندا بولماسا، ءاليدى ىزدەيتىندى شىعارادى. بۇل تۋرالى ءاليدىڭ بولعان جەرلەرى مەن وتكىزگەن كەزدەسۋلەرى تۋرالى تۇسىرىلگەن دەرەكتى كينوتۋىندىلارىن كورىپ تاڭقالدىق.

ايلاكەرمەن ايلاكەرشە سويلەسۋ كەرەك. وسى ارقىلى جاقسى ويىڭدى ساقتاپ قالاسىڭ. ءوزىڭ شاتىسپاي، باسقالاردىڭ تامىرىن باسىپ كورۋدىڭ وزىق ءتاسىلى – نيەتتى ايقىنداۋ. بۇل – وزگەنىڭ قۇشاعىنان قاماۋدان بوسانۋدا تاماشا قۇرال. جاساندى سەنىمسىزدىك ىشتەگى قۇپيالاردى شىعارادى. شىندىق ءقاۋىپتى، ءبىراق، تىڭ ىزدەگەن ادام ونى الماي تىنبايدى. كەڭەس تىڭشىسى سول جىلدارى جەرگىلىكتى حالىقپەن تىنباي ارالاسۋىنىڭ ارقاسىندا اسا قۇپيا تىڭ كوزدەرگە قول جەتكىزە بىلەدى. ول كەزدەرى كامبودجادان ءبىر قادام سىرتقا شىعۋ مۇمكىن ەمەس ەدى.

اينالا قالىڭ جىنىستى ورمان القاپتارى. ونىڭ ۇستىنە «قىزىل كحمەرلەر» ادام اياعى تۇسەتىن نەگىزگى جولداردى مينالاپ، ءسات سايىن جارىلىس بولىپ جاتاتىن. ءالي باستاعان توپقا كامبودجانى مينادان تازارتۋ جونىندەگى (كسر) ورتالىق اشۋ جۇكتەلەدى. جەرگىلىكتى حالىق ونى لۋك ءالي مىرزا دەپ اتاپ كەتەدى. بىردە ول قىزىل كحمەرلەر قولىنا ءتۇسىپ قالادى. سودان ءاليدىڭ 3 اي بويى قالىڭ جۋنگليدە ءىشى سۋعا تولتىرىلعان جەردەن قازىلعان زىنداندا وتىرۋىنا تۋرا كەلەدى. ازاپتى كۇندەردى باستان وتكەرگەن ول قانشا ءزابىر كورسە دە مويىمايدى. سول تۇستا سالماعى 80 كيلوگرامنان اساتىن ازاماتتىڭ نەبارى 50 كيلوگراممعا جەتەر-جەتپەس كۇيدە بولعانىن، ونىڭ جاعدايىنىڭ قانداي ەكەنىن باعامداي بەرىڭىز.

رۋح ىنجىقتىعى دەنە السىزدىگىنەن زياندىراق كەلەدى. كوپتەگەن كۇشتى قاسيەتتەرى بار ادامداردىڭ باتىلسىزدىقتان ءتىرى ولىككە ۇقساپ، كۇي كەشكەنىن بىلەمىز. مۇندايدا، ارينە، تال بويىمىزداعى رۋح ورلىگى تۇسپەسىن دەلىك.

ارينە، وتكەن ءومىرى تۋرالى ءالي ەشكىمگە جاق اشقان ەمەس. اشىق كوڭىل جايىلعان كارتا سياقتى. ال ۇلكەن قۇپيالار تەرەڭدە ورنالاسادى، ويتكەنى، وندا بار قۇپيالار ۇقىپتى قولدا ساقتالعان جاشىك ىسپەتتى. ءقازىر ونىڭ ءبارى ۇمىتىلعان. ايتسە دە، ءالي ءوزىنىڭ وتكەنى تۋرالى تۋعان اعاسى عانيعا عانا بار سىرىن ايتقان سىڭايلى.

ەڭ جاقسى كەك – ۇمىتۋ، ول جاۋىڭدى ونىڭ تۇككە تۇرعىسىزدىق كۇيىندە جەرلەيدى.

ءالي قىستاۋوۆ وزىنە تاپسىرىلعان تاپسىرمانى مۇلتىكسىز ورىنداپ، 1993 جىلى ماسكەۋگە ورالادى. 1995 جىلعا دەيىن رەسەي فەدەراسياسى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ازيالىق دەپارتامەنتىندە ءبىرىنشى حاتشى بولىپ قىزمەت اتقارىپ، زەينەتكە شىعادى. قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ پولكوۆنيگى ارناۋلى اسكەري اتاعى بار. بىرنەشە مەملەكەتتىك ناگرادالارمەن ماراپاتتالعان. بارلىق تۇركى تىلدەرىمەن قاتار، اعىلشىن، نەمىس، فرانسۋز تىلدەرىن بىلەدى.

ءومىردى ءبىلۋ – ناعىز ءبىلىمنىڭ ءوزى. ال ءبىلىمدى ادام قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرا المايدى. تاجىريبەلى ديپلومات 1995 – 2000 جىلدارى فيليپپ مورريس كومپانياسىندا مەنەدجەر، 2000 – 2005 جىلدارى وسى كومپانيانىڭ كاۆكاز، موڭعوليا جانە ورتالىق ازيا ەلدەرىندەگى زاڭسىز اينالىمداعى ونىمدەرىنە قارسى بولىمىنە جەتەكشىلىك ەتەدى.

ءيا، تاعدىر تۇراقسىز، ءومىر كىلەڭ باقىتتان نە ىلعي باقىتسىزدىقتان تۇرمايدى. ءبىزدىڭ الەم ءوز بەتىنشە تۇككە تۇرعىسىز. بىرەۋ شارۋانى سوڭىنا قالدىرىپ، جولدىڭ باسىندا دەمالۋعا جايعاسادى. ول وندايلاردىڭ سويىنان ەمەس ەدى. بىتىرگەنىنەن، بىتىرەرى كوپ بولاتىن. سونداي اسىل ازامات، 2005 جىلى ىڭىردە بوي سەرگىتۋگە شىعىپ، ۇيگە بويىن جازا الماي كەلەدى. ەرتەڭىنە دۇنيە سالادى. ومىردە ءبىز شەشپەگەن جۇمباق كوپ. ءومىردى سۇيەتىن، تۇلا بويى تەكتى جاراتىلعان جان، دەنساۋلىعىنا وسى ۋاقىتقا دەيىن سالماق تا سالماپتى. سول كۇنى ەسكى دوستارىمەن (قاۋىپسىزدىك قىزمەتكەرلەرىمەن) كەشكىلىك سەرۋەنگە شىققاننان ول تىلگە كەلمەگەن. نە بولدى، ەشكىم بىلمەيدى. ول تىم كوپ بىلەتىن، ال مۇنداي ادامدار ءوزى شىققان ورتاعا قاشان دا ءقاۋىپتى بولاتىن. كىم بىلگەن؟! ونىڭ سۇيەگى كەڭساي قورىمىنا قويىلدى. قايتىس بولۋىنا بايلانىستى كامبودجا ۇكىمەتى كوڭىل ايتىپ، جەدەل حات جولدايدى. سوڭىندا ايەلى اقمارال، ۇلى ءانۋار، قىزى ءاليا قالدى.

ەرمەك جۇماحمەت ۇلى.

"الماتى اقشامى" گازەتى

(تاقىرىپ وزگەرتىلىپ الىندى)