ءسۇلتانالى بالعابايەۆ، دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى:

قازاق كوشى قاي تۇرعىدان دا ماڭىزدى

–اعا، ءبىر توپ جىگىتتەر قوعامدىق بىرلەستىك قۇرىپ، «ۇلت مۇراتى» اتتى گازەت اشتىق. وسى ورايدا، قانداي اقىل كەڭەس ايتار ەدىڭىز؟

– ءقازىر ۇلتتىق ماسەلەلەر، اسىرەسە ءتىل ماسەلەسى جان-جاقتى ايتىلىپ جاتىر. ال ەندى مەنىڭشە، «بۇگىنگى تاڭدا قازاق حالقى ءۇشىن، قازاق ۇلت بولىپ قالىپتاسۋى ءۇشىن نە كەرەك؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەۋ كەرەك. 80-جىلداردىڭ اياعىندا «قىزىل كىتاپقا كىرگەن حالىق» دەگەن كولەمدى سيكلدىق ماقالا جازعانمىن. سوندا «قازاق ۇلت رەتىندە جويىلادى» دەپ جازىپ ەدىم. اللاعا شۇكىر، ول جاعدايدان وتتىك. كەزىندە الماتىدا ءبىر عانا قازاق مەكتەبى بار بولسا، ءقازىر ەلۋدەن اسا قازاق مەكتەبى بار. بۇل قۋانتاتىن جاعداي. «ۇلت مۇراتىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟» دەگەندە، قازىرگى تاڭدا ۇلتتىڭ، جالپى حالىقتىڭ باسەكەلەستىگى مىقتى بولۋى كەرەك. قۇر انشەيىن «ۇلت بولايىق، ەل بولايىق» دەپ سويلەگەننەن ەشتەڭە شىقپايدى. باسەكەلەستىك بولماسا، ول وتە قيىن جاعداي. قازىرگى تاڭدا ەڭ الدىمەن ەڭبەكتە، ىستە باسەكەلەستىك بولۋى كەرەك. سوڭعى كەزدەرى «قازاق باسەكەلەستىككە دايىن با؟» دەپ ءجيى جازىپ ءجۇرمىن. «تاۋەلسىزدىك الدىق، ەل بولدىق، جەكە مەملەكەت بولدىق» دەپ ءجۇرمىز عوي. تاۋەلسىزدىكتى ساقتاپ، ۇلتتى دامىتۋدا قاجەت دۇنيەنىڭ ءبىرى – باسەكەلەستىك. سپورتتا، ونەردە، ادەبيەتتە، جالپى كەز كەلگەن سالادا باسەكەلەستىك بولماسا، قيىن. ال ەڭ نەگىزگى باسەكە ەڭبەكتە بولۋى ءتيىس. ەڭبەكتەگى باسەكە دەگەنىمىز نە؟ ەڭ الدىمەن ادام ءوزىنىڭ كيەتىن كيىمىن ءوزى تىگىپ كيۋى كەرەك، ىشەر تاماعىن ءوزى تابۋى كەرەك. ياعني ءوندىرۋ كەرەك. وسى تۇرعىدان كەلگەندە اسىرەسە قازاق حالقى باسەكەلەستىكتە كەيىن قالىپ وتىر. ءتىل ماسەلەسىن ءجيى ايتامىز. ءبىز ول كەزەڭنەن وتتىك. باسەكەلەستىككە قابىلەتتىلىگىمىزدى ارتتىرۋ اسا ماڭىزدى. مىسالى، كەز كەلگەن قازاقتىڭ اياعىنداعى شۇلىعى، باتەڭكەسى، ۇستىندەگى كيىمى، ءتىپتى باس كيىمىنە دەيىن تۇگەل شەتەلدەن، اسىرەسە قىتايدان اكەلىنگەن. ۇلى سوزدە ۇيات جوق، قازاق، ءتىپتى، ىشكى كيىمىنە دەيىن ءوزى تىگىپ الا الماي وتىر.

–مۇنىڭ سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز؟ قازاق نەگە ءوز كيىمىن ءوزى تىگىپ كيە الماي وتىر؟

–قىتايعا بارىپ كوردىم. ول جەردە كيىمدەردى تىگۋ ءۇشىن وبلىس بىلاي تۇرسىن، كىشىگىرىم اۋدانداردان سەح اشىپ، بىرنەشە ادام بىرىگىپ كيىم تىگەدى ەكەن. بۇل جەردە ماسەلە ۇيىمداستىرۋشىلىقتا. قازاق نەگە باسەكەگە قابىلەتسىز؟ ويتكەنى ۇيىمداستىرۋ جوق. «قازاق ۇلى حالىق، دانىشپان حالىق» دەپ وڭدى سولدى ماقتاي بەرۋگە بولمايدى. مەن بۇعان قارسىمىن. ءوزىنىڭ كيىمىن تىگىپ، كيە الماي وتىرعان حالىق قالايشا دانىشپان بولادى؟ كيىمدى قويىڭىزشى، كولىك، تاماق وندىرۋدە دە كەشەۋىلدەپ وتىرمىز عوي. جاقىندا «رەسەيدە ەت قىمباتتادى» دەپ جاپپاي جامىرادىق. ءبىز ەتتى پەرۋدەن، برازيليادان، اۆستراليادان اكەلىپ وتىرمىز. ۇلان عايىر جەر مەن جايىلىمىمىز بار. سول جەر ون جەتى ميلليون حالىقتى قامتاماسىز ەتۋگە سەپ بولار ەدى. جۋىردا ەلگە باردىم. قىزىلورداداعى مۇستافا شوقاي اۋىلى عوي. اۋىلدىڭ ارعى شەتى مەن بەرگى شەتىندە ەكى سۋ كانالى بار. بۇرىنعى ءبىز تۇرعان ءۇيدىڭ ورنىن سۋ باسىپ كەتكەن. سونى پايدالانىپ، اۋىل تۇرعىندارى ەگىن ەكسە بولادى عوي. جالپى، كەز كەلگەن اۋىلدا ەگىن، مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسۋعا بولادى. بۇل ىستە بيلىك تە، حالىق تا قاراپ قالماۋ كەرەك. ءبىراق بارلىعى دا قۇلىقسىز. جامبىل وبلىسىندا دۇڭگەندەر كوپ. ولار جەردى ءتيىمدى پايدالانىپ، ەگىن ەگىپ، سونىمەن كۇن كورىپ وتىر. ال ەندى سول دۇڭگەندەرمەن كورشىلەس تۇراتىن قازاق اۋىلىنا بارا قالساڭ، تۇك جوق. بىزدە قيت ەتسە، ۇكىمەتتى سىنايدى. دەگەنمەن حالىقتىڭ ەڭبەك ەتۋىنە ءقازىر ازدى كوپتى جاعداي جاسالعان عوي. ماسەلەن، بۇرىنعى زاماندا ءبىزدىڭ اۋىلدا سۋ كانالى بولماعان. حالىق وزدەرى جەردى قازىپ، سۋ الىپ، تىرشىلىك ەتكەن. ال ءقازىر جاعداي بار، ءبىراق ىنتا جوق.

–ەڭبەككە دەگەن كوزقاراستى وزگەرتەتىن ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن دۇرىس جاساي الماي وتىرعان جوقپىز با؟

–وسى ورايدا ايتا كەتۋ كەرەك، جالپى قازاقتىڭ ەڭبەككە دەگەن بەيىمدىلىگى ونشا ەمەس. بۇدان قۇتىلۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ ناقتى يدەولوگيالىق قادامدار كەرەك. يدەولوگيا دەگەن تەك ۇگىت، ناسيحات، بيلىكتى ورىنسىز ماقتاۋ ەمەس. ەڭ الدىمەن يدەولوگيا – حالىقتىڭ ساناسىن وزگەرتۋ. بيلىك حالىقتى ءتيىمدى ەڭبەك ەتۋگە باستاۋدىڭ جولىن قاراستىرۋ كەرەك. قۇدايعا شۇكىر، اقشا ءبولىنىپ جاتىر. ءتۇرلى مەملەكەتتىك باعدارلامالارعا ميللياردتاپ اقشا بولەدى. ءبىراق ناتيجە جوق. اقشا ءبىرىنشى ورىندا تۇرماۋى كەرەك. «اقشا ءبولىندى، وسىمەن بولدى» دەۋ قاتەلىك. حالىققا ەڭبەك ەتۋدى ناسيحاتتاۋ كەرەك. وسى تۇرعىدان العاندا «ۇلت مۇراتى» گازەتىنىڭ باعىتى دۇرىس. جالپى قازاق تويعا قۇمار حالىق قوي. قاراپايىم حالىقتى بىلاي قويعاندا، ۇكىمەتتە ءتۇرلى جيىندار، ماجىلىستەر وتكىزۋدە الەمدە ءبىرىنشى ورىندا تۇرعان سياقتىمىز. اۋىلداعى بىرەۋدىڭ مەرەيتويىن وتكىزۋدەن باستاپ، ءىرى حالىقارالىق جيىندار جاساۋدا الدىمىزعا جان سالمايمىز. ءبىراق سول جيىندا ايتىلعان ماسەلەلەر جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر ما؟ قاداعالاپ وتىرعان ەشكىم جوق. ءتىپتى، ەلباسىنىڭ جولداۋلارىندا ايتىلعان ماسەلەلەردىڭ ورىندالۋىن باقىلايتىن جان جوق. ەگەر جولداۋدا ايتىلعانداردىڭ تىم قۇرىعاندا ەلۋ پايىزى ورىندالسا، جاعداي باسقاشا بولار ەدى. ال ەندى يدەولوگيانى جۇزەگە اسىرۋ جاعىنا كەلەر بولساق، بۇل ىستە اقپارات قۇرالدارىنىڭ، اسىرەسە تەليەۆيدەنيەنىڭ اتقارار ءرولى زور. ءقازىر ءبىزدىڭ تەليەۆيدەنيە تەك شوۋعا كەتكەن، شوۋدىڭ ورداسىنا اينالعان. تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن بالەنباي شوۋ، تۇگەنباي شوۋ دەپ سانسىز شوۋمەن حالىقتى ەڭبەككە ەمەس، ۇيدە جاتىپ كونسەرت، شوۋ كورۋگە شاقىرادى. سوسىن الەمدى جاۋلاعان تەلەحيكايالار مەزى ەتتى. دامىعان ەلدەردىڭ تەلەارنالارىن كورىڭىزشى. اسىرەسە، قىتايدا ءار جارتى ساعات سايىن ەڭبەككە، جۇمىس ىستەۋگە شاقىراتىن جارنامالار بەرىلەدى. بىزدەگى جارنامالار قانداي؟ جارنامالاردىڭ ەڭ كەم دەگەندە ەلۋ پايىزى حالىقتى ەڭبەك ەتۋگە شاقىرۋى كەرەك. سوندىقتان ۇكىمەتتىڭ جانە اقپارات قۇرالدارىنىڭ جالپى ساياساتى حالىقتى ەڭبەككە جۇمىلدىرۋى ءتيىس. بولىنگەن اقشانى دۇرىس باعىتقا ءتيىمدى جۇمساۋ كەرەك. سوسىن وسىدان ون بەس جىل بۇرىن جازدىم، قاپتاعان ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ پايداسىنان زيانى كوپ. ءقازىر بارلىق وتباسىندا بالالارى مىندەتتى تۇردە جوعارى ءبىلىم الۋى كەرەك دەگەن ۇعىم قالىپتاسقان. بۇل قاتە. ءبىر ۇيدە ون بالا بولسا، ونى تۇگەل جوعارى ءبىلىمدى بولۋى كەرەك. ال سول ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەندەردىڭ تەك جيىرما، وتىز پايىزى عانا جۇمىسپەن قامتىلادى. قالعان جەتپىس پايىزى جۇمىسسىزداردىڭ سانىن كوبەيتەدى. مەيلى قىزىل ديملوم الىپ، شەتەلدە وقىپ كەلسە دە، ەگەر جىل سايىن مىڭ زاڭگەر، مىڭ بانك مامانى كەرەك بولسا، ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەن ون مىڭ ادامنىڭ تەك مىڭى جۇمىسپەن قامتىلادى دا، قالعان توعىز مىڭى دالادا قالادى.

–كاسىپكەرلىك تۋرالى كوپ ايتامىز. كاسىپكەرلىكپەن اينالىسىپ جۇرگەن ادامدار اقشاسىن مونشاعا، ءدارىحاناعا تىم بولماسا جانارماي بەكەتىن اشۋعا جۇمسايدى. ءبىز نەگە وندىرىستىك بيزنەسپەن اينالىسپايمىز؟

–وسى جەردە ءبىر قاتەلىك تۋرالى ايتايىق. كەز كەلگەن اۋىلدا توي بيزنەسى جاقسى دامىعان. بۇل حالىققا پايدا اكەلمەيدى. قاپتاعان توي، قاپتاعان جيىن حالىقتى تيتىقتاتىپ، تۇبىنە جەتەدى. دۇنيەجۇزىندە توي تويلاپ، اسىر سالىپ جۇرگەن مەملەكەت جوق. جۋىردا دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ جيىنى گەرمانيادا – ميۋنحەندە ءوتتى. سول جەردەگى ءبىز تۇراقتاعان ءقوناقۇيدىڭ الدىندا ەكى جاستىڭ تويىن جاسادى. بار جوعى ون شاقتى ادام جينالدى سول تويعا. جاس جۇبايلاردىڭ كيىمى دە تىم قاراپايىم. بىزدىكىندەي استا توك داستارحان جوق.

–مەنىڭشە، قازاقستاندا ادامدار جۇمىس ەمەس، كاسىپورىندار جۇمىسشىلاردى ىزدەۋى كەرەك. ويتكەنى ۇلان عايىر جەرىمىز بار. حالقىمىز بار جوعى ون جەتى ميلليون. ءبىراق سوعان قاراماستان شەتەلدەن مامانداردى تارتامىز...

–قازاق اۋىلدارىندا جۇمىس جوق دەپ ەل جۇرت تۇگەل زارلايدى. ال قازاقستانعا وزگە ەلدەن قانشا جۇمىس كۇشى كەلىپ جاتىر. ەلىمىزدە وزبەكستان، تاجىكستان، تۇركمەنستاننان، ءتىپتى ءقازىر رەسەيدەن كەلىپ جۇمىس ىستەيدى ادامدار. ال ءبىزدىڭ قازاقتار ەلدە جۇمىس جوق دەپ وتىر.

– ەندى وسى ويدى، سانانى وزگەرتۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك، اعا؟

– ەڭ ءبىرىنشى قازاقتىڭ ۇعىمىن وزگەرتۋ كەرەك. قازاققا: «اينالايىن، بالاڭ ءبىر نەمەسە ەكى ۋنيۆەرسيتەت ءبىتىرىپ، ديپلوم العانمەن تۇك شىقپايدى، دالادا قالادى» دەپ ايتاتىن ادام كەرەك. ءقازىر كەز كەلگەن مەكەمەنىڭ كۇزەتشىسىنەن سۇراي قالساڭ، ءبىر نەمەسە ەكى ديپلومى بارىن ايتادى. اۋىلداعى حالىق «جۇمىس جوق» دەپ زارلاپ جىلايدى. ءسويتىپ جۇرگەندە شەتەلدەن جۇمىس كۇشى كەلىپ، جۇمىس ىستەپ، اقشانى كۇرەكتەپ الىپ كەتەدى.

– وسىعان نە سەبەپ؟ ءبىزدىڭ زاڭدار وسال ەمەس پە؟ بالكىم، شەتەلدىك جۇمىس كۇشى ارزانعا جۇمىس ىستەيدى، ال ءبىزدىڭ قازاق از اقشانى مىسە تۇتپايتىن شىعار؟

– نەگە مىسە تۇتپايدى؟ اۋىلداعى اعايىن الپىس-جەتپىس مىڭعا جۇمىس ىستەسە نەسى جامان؟ ماسەلە باسقادا. جۇمىس بەرۋشى قولىنان ءىس كەلەتىن، تياناقتى ورىندايتىن ادامعا جۇمىس جاساتادى. ءبىر عانا مىسال ايتايىن. كابينەتىمنىڭ ىشكى ەسىگىن قازاقتارعا جاساتتىم. جاسالعان ەسىك نە دۇرىس اشىلماي، نە جابىلماي ابدەن مازانى الدى. ال ونىڭ ار جاعىنداعى ەسىكتى ورىسقا جاساتتىم. ۋاقىتىن، اقىسىن ايتتى، كەلدى، تەز ارادا تياناقتاپ ءبىتىرىپ كەتتى. جۇمىس بەرەتىن ادام جۇمىسشىسى قازاق پا، ورىس پا، كارىس پە، وعان قارامايدى. ونى جۇمىستىڭ ساپاسى كوبىرەك قىزىقتىرادى. قولىنان ءىس كەلەتىن ادامعا جۇمىس بەرەدى. وزبەكستان بولسىن، تاجىكستان بولسىن، وزگە ەلدىڭ ازاماتتارى ەرىنبەيدى، ءبارىن جالىقپاي ورىندايدى. سوندىقتان اۋىلدىڭ ادامدارىن كاسىپكە بەيىمدەۋ كەرەك.

– ەلباسىمىز وتباسىلىق بيزنەستى دامىتۋ تۋرالى ايتتى. اتا بابالارىمىز ەجەلدەن مال باعۋ، ەگىن ەگۋ، ونىڭ ءونىمىن رەتتەۋمەن اينالىسقان عوي. مەن الماتى قالاسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى بولات ساۋرانبايەۆقا: «الماتىنى دامىتپاۋ جونىندە ماسەلە قارادىڭىزدار ما؟» دەگەن سۇراقتى توتەسىنەن قويدىم. سەبەبى، ەكى ۇلكەن قالا بۇكىل حالىقتى اسىراي المايدى. سول ءۇشىن وڭىرلەردى، اۋىلداردى دامىتۋ كەرەك. سول كەزدە ءىرى قالالاردا قىلمىس تا ازايار ەدى، ەكولوگيالىق ماسەلەلەر، جول كولىك ماسەلەسى دە رەتتەلەر ەدى. سونى ويلاستىرۋ كەرەك سياقتى. ءسىز قالاي ويلايسىز؟

– ايتىپ تۇرعان ماسەلەڭ دۇرىس. ءبىز بالانى «وقى، شەتەل كورەسىڭ، بايىپ كەتەسىڭ» دەپ تاربيەلەيمىز. بالانىڭ ءبىلىمى مەن يكەمى بولسا ول بارىنە ءوزى قول جەتكىزەدى. ەڭ الدىمەن ءبىز بالالاردى كاسىپكە بەيىمدەمەيمىز. اۋىلدا وسكەن بالا قالاعا كەلىپ، تورت-بەس جىل وقيدى. ديپلومىن الىپ نە ساندالىپ جۇرەدى، نە اۋىلعا قايتادى. اۋىلداعى قازاق بالاسى نە ءۇي سالا المايدى، نە دانەكەرلەۋشى بولا المايدى. سودان جۇمىسسىز قالادى. اقىرىندا اراققا سالىنادى. جوعالادى. بۇل ماسەلەنى بيلىك شەشۋ كەرەك. پرەزيدەنتكە جەتكىزۋ كەرەك دەگەن بولەك اڭگىمە، ەڭ الدىمەن اتا-انا بۇعان ەرەكشە ءمان بەرۋى كەرەك. ويتكەنى اتا-انا بالاسىنىڭ نەگە بەيىم ەكەنىن بىلەدى عوي. بالانى وتىرعىزىپ: «قولىڭنان نە كەلەدى؟» دەپ سۇراپ، سول ىسكە بەيىمدەۋ اتا-انانىڭ شارۋاسى. بالا مال باعا الا ما؟ سوعان جىبەر. قالتاڭنان اقشا شىعارىپ، بالانى وقىتىپ، اۋرە-سارساڭعا تۇسپە. ونى ءتورت جىل ساندالتىپ، داراقىلانىپ، پايداسىز ديپلوم ءۇشىن ميلليونداپ اقشا جۇمساعانشا، كاسىپتىك ءبىلىم بەرۋ مەكەمەسىندە وقىت. ءۇي سالىپ، ەگىن ەگىپ ۇيرەنسىن. سوندا عانا قازاق جۇمىسسىز قالمايدى.

– وسى تۇستا، اعا، سىرتتاعى اعايىندى ەلگە تارتۋ ارقىلى دا بۇعان ازدى كوپتى ۇلەس قوسۋعا بولاتىن سياقتى. ويتكەنى الىس ەلدەردى ايتپاعاندا، كورشىلەس وزبەك، جۇڭگو ەلىنەن كەلەتىن اعايىنداردىڭ بارلىعى ەڭبەككە، كاسىپكە جاقىن. ولار ۇكىمەتتەن كوپ نارسە سۇراپ، الاقان جايىپ وتىرمايدى. ولار تەك تۇراقتى تىركەۋى مەن ءۇي سالاتىن جەرى بولسا، ارى قاراي شارۋاسىن دوڭگەلەتىپ كەتە بەرەدى. كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ ءۇشىن ءبىراز جاعدايلار جاسالىپ تا جاتىر. سوندىقتان كورشىلەس مەملەكەتتەردەن ەلگە ورالاتىن اعايىن تەك دەموگرافيالىق احۋالدى جاقسارتۋعا عانا ەمەس، قازاقى قاسيەتتەر مەن قابىلەتتەردى كوبەيتۋ تۇرعىسىنان دا كومەكتەسەتىن سياقتى. وسىعان نە دەيسىز؟

– شەتەلدەردەن جالپى ميلليونعا جۋىق ادام كەلىپتى. اسىرەسە، وزبەكستاننان كەلگەن اعايىن كوپ. ولاردىڭ پايداسى دا از ەمەس. ويتكەنى ولار وزبەك حالقىنان وتىرىقشى كاسىپكەرلىكتى جاقسى ۇيرەنگەن. ەڭبەككە بەيىم. قىتايداعى اعايىن دا ەگىنشىلىكتى، مال شارۋاشىلىعىن، شارۋاشىلىعىن، ۇساق كاسىپكەرلىكتى جاقسى مەڭگەرگەن. شىنىن ايتا كەرەك، ەلدەگى ءوز ازاماتتارىمىزدان گورى، شەتتەن كەلگەن اعايىن كاسىپكە، ەڭبەككە اسا بەيىم. سوندىقتان مەنىڭشە، بۇل گازەتتە شەتەلدەگى اعايىندى قازاقستانعا قالاي كەلتىرۋ كەرەك، قالاي جاعدايىن جاساۋ كەرەك، ەكونوميكانىڭ قاي سالالارىنا ءتيىمدى ەتىپ تارتۋ كەرەك دەگەن ماسەلەلەر قاراستىرىلۋى ءتيىس. وسى جەردە ايتىپ وتەتىن تاعى ءبىر ماسەلە بار. سوڭعى كەزدەرى ورالماننىڭ ءيميدجى قاتتى تومەندەدى. «ورالماندار كۇن كورە الماي، قاڭعىپ ءجۇر» دەگەن سىڭايداعى اڭگىمەلەر كوپ تارادى. نەگىزىندە ەلگە ورالعان ازاماتتاردىڭ توقسان توعىز پايىزى ءتيىمدى ەڭبەك ەتىپ، ەل دامۋىنا وزىندىك ۇلەسىن قوسىپ ءجۇر. سول سەبەپتى، «ۇلت مۇراتى» گازەتىندە ورالمانداردىڭ جاعدايى، ولاردىڭ ەلدەگى تىنىس تىرشىلىگى، تيگىزەر پايداسى تۋرالى جازىلۋى كەرەك. ولار ءتىلدى، سالتتى، ءداستۇردى، اعايىنعا جاقىندىقتى جاقسى ساقتاعان. كەي كەزدە اسارلاتىپ، ءبىر بىرىنە قولۇشىن سوزىپ، كومەكتەسەدى. ۇيىمشىلدىق بار. سوندىقتان ورالمانداردىڭ وسىنداي قاسيەتتەرى مەن ەل دامۋىنا قوسار ۇلەسى جايلى كوبىرەك ناسيحاتتالسا ەكەن دەيمىن.

– 1992 جىلى دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى قۇرىلدى. كوپ اعايىن «قاۋىمداستىق شەتتەن ورالمانداردى تارتۋمەن عانا اينالىسادى» دەپ شاتاسادى. ءبىراق بۇل قاۋىمداستىق شەتتەگى اعايىننىڭ ماسەلەسىنە بيلىكتىڭ نازارىن اۋدارتىپ، ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ اتامەكەنگە ورالۋىنا سەپ بولىپ، الىستاعى اعايىننىڭ جانايقايىن ۇكىمەتكە جەتكىزەدى. ءسىز وسى قاۋىمداستىقتىڭ باسى- قاسىندا ءجۇرسىز. قانداستاردىڭ ەلگە ورالۋىنا، ولاردىڭ مادەني-رۋحاني تالاپتارىنىڭ قاناعاتتاندىرىلۋى مەن كوشى-قون ماسەلەلەرىنىڭ ۇنامدى شەشىلۋىنە زور ەڭبەك سىڭىرگەنىڭىزدى وقىرمان جاقسى بىلەدى. وزبەكستانداعى، اسىرەسە قاراقالپاقستانداعى اعايىننىڭ ەلگە ورالۋىنا «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە جاريالانعان «ەنشىسى بولىنبەگەن ەل ەدىك» دەگەن ماقالاڭىز ىقپال ەتكەنىن بىلەمىن. وسى جايىندا ايتىپ بەرسەڭىز، جالپى بۇل قالاي بولىپ ەدى؟

– 1989 جىلى قاراقالپاقستانعا بارۋىما شىعارماشىلىعىم سەبەپ بولدى. قاراقالپاقستاندا بەس پەسام قويىلدى. ونىڭ ىشىندە «قىز جيىرماعا تولعاندا»، «ەڭ ادەمى كەلىنشەك»، «بىزدەر دە عاشىق بولعانبىز» سياقتى پەسالارىم بار. دراماتۋرگ رەتىندە قاراقالپاقستانعا بارعاندا اعايىنداردى ارالاپ، قازاقتار قالىڭ قونىستانعان وڭىرلەردە بولدىق. ءسويتىپ ەلگە كەلگەندە «قازاق ادەبيەتىنە» ەنشىسى بولىنبەگەن ەل ەدىك دەپ، شالعايداعى حالىقتىڭ رۋحاني، مادەني تالاپتارىن ورىندايىق دەپ ماقالا جازدىم. ول كەزدە قازىرگىدەي ەمەس، گازەتتە جاريالانعان ماقالاعا نازار اۋدارىلاتىن. وزبەكستان تاراپى ماقالاعا سەلت ەتىپ، قاراقالپاقستان وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى شاراف ۋسناتدينوۆ باستاعان ءبىر توپ ازاماتتار وسىندا كەلدى. سونان سوڭ، قايتادان كەزدەسۋ وتكىزىپ، ايتىلعان ماسەلەلەر «قازاق ادەبيەتىنە» باسىلدى. ءبىر ايدان كەيىن ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى مادەني بايلانىستى قالاي كۇشەيتەمىز دەگەن ۇلكەن دوڭگەلەك ۇستەل ءوتتى. وعان قكپ وك حاتشىسى وزبەكالى جانىبەكوۆ، ءبولىم مەڭگەرۋشىسى مىرزاتاي جولداسبەكوۆ ارالاسىپ دوڭگەلەك ۇستەل جاقسى ءوتتى. مەنىڭشە، بۇل شەتەلدەگى اعايىننىڭ ماسەلەسىن كوتەرگەن العاشقى ماقالالاردىڭ ءبىرى بولدى. سوسىن ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى بايلانىس نىعايا ءتۇستى. ويتكەنى «قازاق ادەبيەتى» گازەتى وتىز مىڭ تيراجبەن تارايتىن. سول ۇلكەن كوشتىڭ باستاماسى بولدى دەپ ويلايمىن. سونان سوڭ 1992 جىلى «دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى» قۇرىلدى. ول كەزدە موڭعوليادان العاشقى كوش كەلدى. 1993 جىلى «ەگەمەن قازاقستاندا» «قازىنالى كوشتىڭ ءقادىرىن بىلەيىك» دەگەن ماقالام جاريالاندى. ماقالادا موڭعوليادان كەلگەن اعايىننىڭ ماسەلەسى جايلى جازىلدى. سودان بەرى اعايىننىڭ ەلگە ورالۋىنا ارالاسىپ كەلەمىز. سول جىلى ەلباسىنا كوشى-قون ماسەلەسى تۋرالى ايتىلدى. سونىڭ ارقاسىندا قاراقالپاقستان مەن قازاق ەلىن بايلانىستىراتىن «الماتى – نوكىس» تەمىرجول قاتىناسى اشىلدى. وسى تۇستا ايتا كەتۋ كەرەك، ەگەر ءبىز ورالماندار، جالپى شەتەل قازاقتارىنىڭ ماسەلەسىن دۇرىس قويساق، ناقتىلاساق، بارلىق ماسەلەلەر شەشىلەر ەدى. وكىنىشكە قاراي، سوڭعى كەزدەرى ەشقانداي زاڭعا سايكەس كەلمەيتىن، ەكونوميكالىق الەۋمەتتىك ماسەلەلەرگە سايكەستەندىرىلمەيتىن ۇسىنىستار ءجيى ايتىلادى. سوسىن الىپ- قاشپا اڭگىمەلەر كوپ. سودىقتان وسى گازەت ورالماندارعا قاتىستى ماسەلەلەر دۇرىس، زاڭعا سايكەس، ءادىل ايتىلعانىن قاداعالاسا ەكەن دەيمىن.

– بيىل ەندى كوشى-قون ماسەلەسىنە قاتتى ءمان بەرىلىپ جاتىر. ارينە، بۇل جەردە ايتىپ كەتپەسە بولماس. «ءبىر جاماندىقتىڭ ءبىر جاقسىلىعى بار» دەگەن. بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىندا بىزبەن بىرگە بولعان ۋكرايناداعى جاعداي بيلىكتىڭ تەز ەس جيۋىنا سەپ بولعان سياقتى. ەلباسى ۇكىمەتكە تاپسىرما بەرىپ، «كوشى-قون» تۋرالى زاڭ جەدەل تۇردە قايتا قاراستىرىلىپ جاتىر. وسىنى قاراۋ بارىسىندا ۇكىمەت باسشىسى ءوڭىر-وڭىردى ارالاپ، جيىندار وتكىزدى. كەي وڭىرلەردەگى جيىندارعا ءسىز دە قاتىستىڭىز. وسى ماسەلە جونىندە نە ايتاسىز؟

–بيىل شىلدە ايىندا تارازدا كارىم ءماسىموۆتىڭ قاتىسۋىمەن ۇلكەن جيىن ءوتتى. سول جيىندا شەتەلدەگى اعايىنعا قاتىستى ماسەلەلەر مەن ۇسىنىستار ايتىلدى. اللاعا شۇكىر، جۇمىستار دا اتقارىلىپ جاتىر. «كوشى- قون» تۋرالى جاڭا زاڭ قابىلدانايىن دەپ جاتىر.

– بۇل زاڭنان قانداي جاڭالىقتار كۇتۋگە بولادى؟

– ەڭ الدىمەن بۇل زاڭ كوشى-قوندى ءبىر جۇيەگە تۇسىرەدى دەپ ويلايمىن. ازاماتتاردىڭ شەتەلدەن شىعىپ، قازاقستانعا كەلۋىنە دەيىنگى كوشى-قون جولى، جۇيەسى زاڭدىق نەگىزدە رەتتەلۋى كەرەك. «ورالماندار ءتورت جىلدان كەيىن ازاماتتىق الادى» دەلىنگەن قازىرگى زاڭدا. وسى ماسەلە دە قاراستىرىلادى. ارينە، ءبىر عانا زاڭ بارلىق ماسەلەنى ەشپەيدى. ءقازىر ءبىراز ۇسىنىستار ايتىلىپ جاتىر. قولدانىستاعى زاڭ دا جامان ەمەس، ءبىراق تۇسىنىك جاعى ءالسىز. ورالمانداردىڭ ەڭ ۇلكەن ماسەلەسى – الىس شەتەلدەن كەلەتىن ازاماتتاردىڭ ۆيزا ماسەلەسى. وسى تۇستا ورالمانداردىڭ زاڭدىق ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ قاجەت. وتكەندە ۇرىمجىدە بولىپ، ول جاقتاعى اعايىننىڭ ماسەلەسىن ءبىراز تىڭدادىق. سوندا تۇسىنگەنىم، الىس شەتەلدەگى قازاقتاردىڭ باس اۋىرتار باستى ماسەلەسى –ەلگە كەلگەندەگى ۆيزاسى ەكەن. ۆيزانىڭ بىرنەشە ءتۇرى بولادى. جۇمىس بويىنشا ۆيزا، قوناققا كەلگەندەگى بىرنەشە كۇندىك ۆيزا، قازاقستاندا تۇراقتى قالۋعا نيەتتەنگەن ادامنىڭ ۆيزاسى باسقا بولادى. ال ءبىزدىڭ اعايىندار قوناققا كەلدىم دەپ ۆيزا اشتىرادى دا، ەلدە قالىپ قويادى. كوپتەگەن تۇسىنبەۋشىلىكتەر وسىدان تۋىندايدى. سوندىقتان ول جاقتاعى اعايىن ەلگە نە ءۇشىن كەلەتىنىن انىقتاپ، شەشىپ الۋى كەرەك. سونان سوڭ، شەتتەگى اعايىندى ساۋاتتاندىرۋ كەرەك. «ۇلت مۇراتى» گازەتى بۇعان سەپ بولادى دەپ سەنەمىن.

– بۇل ماسەلە جازىلار، ءبىراق ول جاقتاعى اعايىنعا قالاي جەتكىزەمىز؟ بالكىم، گازەتتى ول جاقتارعا تاراتۋ ماسەلەسىن، سايتتاردا توتە جازۋمەن جازىپ، تۇسىنىكتى ەتۋ كەرەك شىعار؟

– ءيا، بۇل دا دۇرىس. ويتكەنى ۇرىمجىدەگى جىگىتتەرمەن سويلەسكەنىمدە، «ءبىز ۆيزانى قالاي الۋىمىز كەرەك، ونىڭ قانداي تۇرلەرى بولاتىنى جايلى بىلمەيمىز» دەگەن. سوسىن قازاقتار كوپ شوعىرلانعان ءۇرىمجى، نوكىس، تاشكەنت سياقتى قالالاردا قازاقستان كوشى-قونىنىڭ كونسۋلدىقتارى اشىلۋى كەرەك. ءار ەلدە ەلشىلىكتەرىمىز بار. سول ەلشىلىكتەردە كوشى-قون ماسەلەسىمەن اينالىساتىن كونسۋلدىق بولعانى دۇرىس. وعان بولەك شتات اشىلۋى كەرەك. بۇل ماسەلە جاڭا زاڭدا جازىلعان. ماسەلەن، گەرمانيا، يزرايلگە باراتىن بولساڭىز، ءسىزدىڭ بارلىق قۇجاتتارىڭىز الدىن الا تەكسەرۋدەن وتەدى. سوتتالماعانىڭىز تۋرالى، جۇمىسىڭىز، اتالمىش ەلگە بارۋداعى ماقساتىڭىزدى ايقىندايتىن انىقتامالار الىنادى. مىنە، وسىنداي جۇيەنى بىزگە دە ەنىزۋ كەرەك. ەلگە ورالعىسى كەلەتىن ازاماتتىڭ بارلىق قۇجاتتارى الدىن الا قازاقستانعا جىبەرىلىپ، قاراستىرىلۋى كەرەك. سونان سوڭ ازاماتتىق الۋ ماسەلەسى تالقىلانادى. مۇنداي جۇيە كورشىلەس رەسەيدە دە بار. ءار ەلدەگى ەلشىلىكتەردە كوشى-قون تۋرالى كونسۋلدىقتارداعى ماماندار قازاقستانعا كوشۋگە نيەتتى ازامتتارعا قانداي قۇجات جيناۋى كەرەكتىگى، تىركەۋدەن شىعارىلۋى تيىستىگى تۋرالى كەڭەستەر بەرىپ تۇرسا بولادى. بۇل، مەنىڭشە، قيىن شارۋا ەمەس. ال بۇل ماسەلەلەر باق-تا جاريالانىپ تۇرۋى ءتيىس.

– سۇحباتىڭىز ءۇشىن راحمەت! ايتىلعان ماسەلەلەر وڭتايلى شەشىمىن تابادى دەپ سەنەمىز.

سۇحباتتاسقان قۇتماعامبەت قونىسباي

دەرەككوز: "ۇلت مۇراتى" گازەتى