جەلتوقسان وقيعاسى تۋرالى تۇسىرىلگەن «اللاجار» ءفيلمىنىڭ اۆتورى قالدىباي ابەنوۆتىڭ جاعدايى مۇشكىل. بەس جىل بۇرىن ينفاركت پەن ءينسۋلتتى قاتار العان سوڭ ءجۇرىپ-تۇرۋى قيىنداعان، جۇرەگى مەن جۇيكەسى السىرەگەن، سونىڭ سالدارىنان سويلەۋى دە قيىن، تىنىس الۋى اۋىر. قازاققا «اللاجاردى» سىيلاعان رەجيسسەردىڭ قال-جاعدايىن ءبىلىپ، كوڭىلىن سۇراپ قايتۋ ءۇشىن Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى قالدىباي ابەنوۆتىڭ ۇيىنە باردى.

جەلتوقسانعا قاتىسقان ۇلتجاندى ازامات ەرلان دەكەلبايەۆتان قالدىباي ابەنوۆتىڭ مەكەن-جايىن الىپ، ۇيىنە اتتاندىم. ءتيىستى جەرگە جەتكەن سوڭ «قاتەلەسپەدىم بە؟» دەپ ەرلان دەكەلبايەۆ جىبەرگەن حابارلاماعا قايتا-قايتا قارادىم، جوق، ءدال ءوزى. قالدىباي ابەنوۆتىڭ پاتەرى توز-توزى شىققان جاتاقحانانىڭ ءۇشىنشى قاباتىندا ەكەن. ەسىگىن قاعىپ ەدىم، اعانىڭ «ءقازىر!» دەگەن داۋسىن ەستىدىم. قالدىباي اعا ەسىككە جەتەمىن دەگەنشە شامامەن 10 مينۋتتاي كۇتتىم. ەكى بولمەلى كىشكەنتاي پاتەردە رەجيسسەر جالعىز تۇرادى. ءبىر بولمەسىندە تاماقتانسا، ەكىنشى بولمەدە ۇيىقتايدى، تەلەديدار قارايدى، كىتاپ وقيدى. تاماق دايىندايتىن بولەك بولمە بار، الايدا ادام اينالاتىن ورىن جوق، بولمە دەپ ايتۋعا دا كەلمەيدى. پاتەر قابىرعاسىنا سۇيەنىپ جۇرەتىن ارنايى تەمىرلەر ورناتىلعان. سەبەبى قالدىباي اعا سۇيەنىشسىز جۇرە المايدى. بالكونعا شىعاتىن ەسىك پەن تەرەزەنى ادەيى جارتىلاي اشىق قالدىرعان، قاتتى جابىلىپ تۇرسا، اشۋعا اعانىڭ كۇشى جەتپەس ەدى. ەلەكتر جىلىتقىش قوسىپ قويعاندىقتان، ءۇيدىڭ ءىشى جىلى ەكەن.   

قالدىباي ابەنوۆتىڭ كۇنى ءدارى ىشۋمەن وتەدى. بولمەنىڭ بۇرىش-بۇرىشىنداعى كىشىگىرىم ۇستەلدەرگە دارىلەر مەن سۋعا تولى كەسەلەر قويىلعان. ول ءار ەكى ساعات سايىن ءدارى قابىلداۋى كەرەك. بۇعان دەيىن ءۇش ساعات سايىن ءىشىپ جۇرگەن، جاعدايى كۇننەن كۇنگە ناشارلاعان سوڭ اراعا ەكى ساعات سالىپ ءىشىپ تۇرۋىنا تۋرا كەلىپتى. ۋاقىتىن كەشىكتىرۋگە بولمايدى، ايتپەسە جاعدايى قيىنداپ، وز-وزىنە يە بولا الماي قالادى. «مەنىڭ اسقازانىم حيميالىق زاۋىتقا اينالدى عوي ءقازىر»، - دەپ ازىلدەپ قويدى قالدىباي اعا. مەن بۇل ازىلىنە كۇلە المادىم، كوكىرەگىم قارس ايرىلعانداي بولدى. «حالقى ءۇشىن ارپالىسقان ازاماتتىڭ مىناداي كۇيگە تۇسكەنى قالاي؟». وسى سۇراق كوكەيىمدى تەسىپ بارادى. الايدا سىر بىلدىرمەۋگە تىرىستىم. كوز كورىنەرلىك جەردە Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگىنەن العان «الاش ءىزباسارى» اتتى سەرتيفيكاتى مەن مەدالى تۇر.

مەن بارعاندا اسپان شايداي اشىق ەدى. كۇن جىلىپ قالعان. قالدىباي اعا دالاعا شىعىپ سەرۋەندەگىسى كەلدى. اتتەڭ، دارمەنسىز. تەرەزەگە ءۇڭىلىپ وتىرۋدان باسقا امالى جوق.

مەنىڭ بارعانىما اعا ريزا بولىپ قالدى. ءسويتىپ، ءوزى تۇسىرگەن «اللاجار» ءفيلمىن بىرگە قارايىق دەپ ۇسىنىس جاسادى. ۇزاق ويلانباستان كەلىسە كەتتىم، ءفيلمدى اۆتورىمەن تاماشالاۋدىڭ ءجونى بولەك قوي. تۇسىنبەگەن تۇستارىمدى سۇراپ وتىردىم، ءفيلمنىڭ كەرەمەتتىگىنە تاعى كوزىم جەتتى.

1986 جىلى جەلتوقساندا قانى توگىلگەن تالاي بوزداقتىڭ رۋحىن اسقاقتاتا الماي كەلەمىز. ونى جاڭعىرتاتىن دۇنيەلەر ءالى دە مۇراعاتتا جاتىر. سولاردىڭ بىرەگەيى – وسى «اللاجار» ءفيلمى. بۇل فيلم جارىققا شىققان، الايدا وتاندىق تەلەارنالاردان كورسەتىلۋى ءتيىس تۋىندىنى تەك YouTube جەلىسىنەن تاماشالاي الامىز. ونىڭ ۇستىنە، جارىق كورمەگەن ءالى ەكى جارىم ساعاتتىق لەنتاسى بار. ونىڭ شىعارىلۋىنا كەدەرگىلەر بولعانىمەن، قالدىباي اعانىڭ بەرىلەتىن ءتۇرى جوق. شاكىرتىمەن بىرگە «اللاجار تاعدىرى» اتتى كىتاپ جازعان. «سول كىتاپ جارىققا شىققاندا، بار شىندىق بەلگىلى بولادى»، - دەيدى رەجيسسەر سەنىمدى تۇردە. قالدىباي اعا كىتاپتىڭ شىعۋىنا دەمەۋشى ىزدەپ ءجۇر.

ەكى جارىم ساعاتتىق ءفيلمدى تاماشالادىق تا، شاي ءىشىپ وتىرىپ اعامەن ءبىراز اڭگىمە ايتتىق. بۇگىنگى قازاق كينوسىن تالقىلادىق، «ءقازاقفيلمنىڭ» كەمشىلىكتەرى ايتىلدى.

–اعا، اۋرۋحاناعا قارالىپ ءجۇرسىز بە؟ – دەدىم اڭگىمە اۋانىن باسقا جاققا بۇرىپ.

–جوق، شارشادىم. ءبىزدىڭ مەديسينا ناشار، وكىنىشكە وراي. مەنى استاناداعى نەيروحيرۋرگيا بولىمىنە وپەراسيا جاساۋعا جىبەرگەن. ال ەلوردادا دارىگەرلەر مەنى قاراعان دا جوق. «ىشسەڭ، اسەرى جاقسى» دەپ ءبىر دارىلەردى بەردى. مەن استاناعا پويىزبەن باردىم، ەكى كۇن جول جۇردىك. كۇيزەلىس جاعدايىندا بولعام. ال ونداي ادامعا ءدارى قالاي سىڭەدى؟ اقىرى ءوزىمنىڭ ءدارىمدى ءىشتىم. ولاردىڭ ماعان ۇسىنعان دارىلەرى فرانسيانىكى، ال مەن ءوزىمىزدىڭ قازاقستاننىڭ دارىلەرىن ءىشىپ جۇرگەم. ءوزىمىزدىڭ قازاقتىڭ ءدارىسى جاقسى، ونىڭ ۇستىنە ماعان سىڭەتىنى سول. دارىگەرلەر مەنىڭ دەنساۋلىعىمدى زەرتتەپ، باسىمدى تۇگەل قاراۋلارى كەرەك ەدى. جوق، مەن باردىم، ءدارى بەردى، سونىمەن ءبىتتى. تەكسەرمەي جاتىپ، «ءبارى كەش» دەگەندەي انىقتاما جازىپ بەردى. ەندى كورمەگەنىم سولار بولسىن.

ءدال مەن سەكىلدى ناۋقاستارعا اۋرۋحانادا ەشقانداي جاعداي جاسالماعان. قابىرعالارعا مىناداي سۇيەنىشتەر ورناتىپ قويۋ كەرەك قوي (ءوز ۇيىندەگى سۇيەنىشتەرىن كورسەتتى – Qamshy.kz). ول دا جوق، قوزعالىپ ارى-بەرى ءجۇرۋدىڭ ورنىنا اۋرۋ ادامدار توسەكتەرىندە تاپجىلماي جاتادى.

مەن ونداي دارىگەرلەرگە باعىنبايمىن. وزىممەن ءوزىم كۇرەسەمىن. اندا-ساندا ۋچاسكەلىك دارىگەرىم كەلىپ، دارىلەرىمدى اكەلەدى. ەكى-ۇش ءدارىنى تەگىن الامىن. ءبىر اۋرۋىما اۋرۋ جامالىپ، ءومىرىم سولاي ءوتىپ جاتىر. توسەككە جاتۋعا قورقامىن. جاتقان سوڭ تۇرۋىم قيىن بولادى. قاتتى شارشاپ قالعاندا بولماسا، ۇيىقتاماي جۇرە بەرەمىن.

اياق-قولدارىم ميىما باعىنبايدى، ءدارى ىشكەندە عانا وز-وزىمە كەلەمىن.

– وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن مي­نيستر ارىستانبەك مۇحامە­دي ۇلى سىزگە دەنساۋلىعىڭىزعا بايلانىستى كومەكتەسەتىنىن ايتىپ ەدى. سول ءسوز ورىندالدى ما؟

– جوق، ەشقانداي دا كومەك كورسەتىلمەدى. ءبارى وتىرىك، بوس ءسوز.

– «اللاجاردى» كورىپ وتىرىپ، سول زامانعا ءوزىم دە بارىپ قايتقانداي كۇي كەشتىم. جەلتوقساننىڭ اۋىرتپالىعىن اكتەرلەرمەن بىرگە سەزىندىم. ناعىز كينو كوردىم. ال قازىرگى قازاقتىڭ كەز كەلگەن كينوسىنان، ءتىپتى تاريحي فيلمدەرىنەن مۇنداي اسەرگە بولەنە المايسىڭ. ونىڭ سەبەبى نەدە؟

– «قازاقفيلمدەگى» جاعداي وتە قيىن. «كوشپەندىلەرى» كينو ەمەس. وزدەرىن الداۋ عانا. كينو تۇسىرگەندە الدىمەن سەنارييدى قابىلداۋ كەرەك. سوسىن بارىپ اقشا سۇراۋ كەرەك. ال بىزدە كەرىسىنشە: الدىمەن اقشا الادى، كەيىن سەناريي جازادى. ماسەلەن، قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا وراي تۇسىرىلگەن فيلمدە الدىمەن اقشا الدى، سول اقشاعا قاراي سەناريي جازدى. ول دۇرىس ەمەس. كينودا تاريح جوق، ويدان قۇراستىرىلعان ءبارى. ونى رەجيسسەردىڭ ءوزى دە تۇسىنبەيدى. وندا قازاق كىم، كىم قاي رۋدان، كىم كىمگە قارسى شىعىپ جاتىر، كەيىپكەرلەر نە ىستەپ ءجۇر – ءتۇسىنىپ بولمايسىڭ. الاڭدا جۇگىرىپ جۇرگەن بىرەۋلەر. كەيىن وزدەرىن ەكراننان كورگەندەرىنە ءماز. «كوشپەندىلەر» دە سولاي. ياعني دراماتۋرگيالىق نەگىز جوق، سەناريي جوق. ءقازاقفيلمنىڭ باستى قاتەلىگى – سول. دراماتۋرگيالىق نەگىز بولماسا، شىعارما ناشار بولادى. ىرگەتاسى قالانباعان ءۇي سياقتى بولىپ قالادى. ارينە، تەحنيكا دامىعان زاماندا ساپالى فيلم ءتۇسىرۋ وڭاي. ءبىراق تەحنيكالىق ساپا ەشقانداي ءرول وينامايدى. ناعىز شىعارمانىڭ ءجونى بولەك. قازىرگى قازاق كينوسى ءوزىن تىعىرىققا تىرەپ جاتىر.

بۇلار ءوزىمىزدىڭ كاسىبي رەجيسسەرلەردى شاقىرمايدى. شەتەلدەن الدىرادى. بۇل – «ءقازاقفيلمنىڭ» ەكىنشى قاتەلىگى. ءفيلمدى جاسايتىن – رەجيسسەر. وندايلار تولىپ ءجۇر. ءبىراق مينيسترلىك، «ءقازاقفيلمنىڭ» باسشىلىعى  قازاقتىڭ رەجيسسەرلەرىن ىسىرىپ قويادى. كەتىپ جاتقان شىعىن. ونىڭ ۇستىنە، ماسكەۋدەن، گولليۆۋدتان كەلگەن رەجيسسەر قازاقتىڭ تاريحىن قايدان ءبىلسىن؟ ءيا، تەحنيكا جاعى جامان ەمەس، ءبىراق دراماتۋرگيا بولماسا، تاريح بولماسا، ول كينونىڭ نە قاجەتى بار؟ ءبىزدىڭ تۋىندىلار سونداي.

قازاقتا مىناداي ادەمى ءسوز بار: «سىن تۇزەلمەي، ءمىن تۇزەلمەيدى». ول راس. قازاقتىڭ كينوسىندا، باسقا دا ونەرىندە جەتىسپەي تۇرعانى – وسى سىن ماسەلەسى. كينونى ءتۇسىنىپ، سونى سىناي بىلەتىن، اقيقاتىن ايتا بىلەتىن سىنشى بىزدە ءالى كۇنگە دەيىن بولعان جوق. ءوزىن سىنشىمىن دەپ سانايتىن كينوتانۋىشى كوپ. ءبىراق ولار سىنشى ەمەس. ولاردىڭ وزدەرى تانىپ العان رەجيسسەرلەرى بار، وزگەلەردى ساناتقا قوسپايدى.

ءتىپتى، مۇسىنشىلەردى سىنايتىن سىنشىلار جوقتىڭ قاسى. ماسەلەن، قازاقستانداعى مۇسىندەردى الىپ قارايىق. بىزدە ءمۇسىن جوق، جاي عانا تاس بار. ۇلكەن بولىپ ابايدىڭ ءمۇسىنى تۇر، ءبىراق ابايدىڭ ويى جوق، ديناميكاسى، پلاستيكاسى جوق. بەتىندەگى، قولىنداعى، دەنەسىندەگى بۇلشىق ەتتەرى وينامايدى. ونى مەن ءمۇسىن دەپ سانامايمىن. عىلىم اكادەمياسىنىڭ الدىنداعى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ءمۇسىنى دە ءدال سونداي. مۇسىنشىلەر ەڭ الدىمەن ادامنىڭ وي-ساناسىن ءتۇسىنۋى كەرەك.

مۇنى سىنشىلار ءتىپتى بىلمەيدى. كينو ونەرىنىڭ جاعدايى دا ءدال سونداي، - دەپ ىشىندەگى شەر-شەمەنىن اقتارىپ سالدى قارت رەجيسسەر.

قالدىباي ابەنوۆ باسىنان وتكەن تالاي سوراقىلىقتى ەسىنە ءتۇسىردى. ونىڭ ايتۋىنشا، «اللاجاردان» باستاپ «ماحامبەت»، «ءباھادۇر» سىندى باتىرلاردىڭ ومىرىنە ارنالعان كوركەمسۋرەتتى فيلمدەردى ءتۇسىرۋ بارىسىندا «قازاقفيلم» باسشىلىعى تاراپىنان بولعان كەدەرگىلەر، اياقتان شالعان ارەكەتتەر رەجيسسەردىڭ ءتۇبى قۇلاۋىنا سەبەپ بولىپتى. «ومىرگە قايتا كەلسەڭىز، رەجيسسەر بولار ما ەدىڭىز؟»، - دەگەن مەنىڭ ساۋالىما ويلانباستان: «ارينە، ارينە. «اللاجاردى» كىم تۇسىرەر ەدى؟»، - دەپ جاۋاپ بەردى.

1 قاڭتاردا نار تۇلعانىڭ تۋعان كۇنى بولدى. ول كۇندى قازاقستان حالقى دۇركىرەتىپ تويلادى. ال قالدىباي اعا ءتورت قابىرعاعا قامالىپ ۇيىندە وتىردى. «بۇگىن مەنىڭ تۋعان كۇنىم، وي پالە-اي!» دەپ كۇڭىرەنگەننەن باسقا شارا تاپپادى.

مىنە، حالقى ءۇشىن تالاي ەڭبەك سىڭىرگەن رەجيسسەردىڭ جاعدايى وسىنداي. ەشكىمنەن كومەك تە سۇرامايدى، ءار كۇنىن شۇكىرلىكپەن اتىرىپ، ريزاشىلىقپەن باتىرىپ كەلەدى. تاعدىرىنا الدەقاشان مويىنۇسىنعان.