يرينا سوۆەتجان قىزى – كۇيىپ تۇرعان وزەكتى ماسەلەلەردىڭ باسى-قاسىندا جۇرەتىن جۋرناليست. 31 ارناداعى «ينفورمبيۋرو» جاڭالىقتار قىزمەتىنىڭ ءتىلشىسى، «ءسوزدىڭ شىنى كەرەك» باعدارلاماسىنىڭ اۆتورى ءھام تىزگىنۇستارى، «ايتىلماعان اڭگىمە»، «جۇلدىزدى شاڭىراق»، «ايتا بەرسىن» باعدارلامالارىنىڭ جاۋاپتى رەداكتورىمەن بولعان سۇحباتتى Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگى وقىرمان نازارىنا ۇسىنادى.
– قازاق جۋرناليستيكاسىندا ءسوز بوستاندىعى بار ما؟
– ءدال وسىعان ۇقساس ساۋالعا بۇرىن «قامشى» سايتىنا جاۋاپ بەرگەن سەكىلدىمىن. ءالى دە سول پىكىرىمدە قالامىن. «جوق»، – دەپ تۇبەگەيلى كەسىپ ايتۋعا بولمايدى. مۇمكىن «ءسوز بوستاندىعى جوق»، – دەۋىم ءۇشىن مەملەكەتتىك اقپارات قۇرالدارىنىڭ بىرىندە جۇمىس ىستەۋىم كەرەك شىعار. ويتكەنى سول ءسوز بوستاندىعىن شەكتەۋمەن بەتپە-بەت كەلگەننەن كەيىن عانا مەن ناقتى جاۋاپ بەرە الامىن. ءبىراق كەيدە سول شەكتەۋدى ءوزىمىز قولدان جاساپ الاتىن سياقتىمىز. ماسەلەن، كەيبىر تىلشىلەردەن قانداي دا ءبىر تاقىرىپتى كوتەرمەس بۇرىن، ول ماسەلەنىڭ قانداي دا ءبىر تانىسىنا، اعاسىنا، كوكەسىنە، ءتىپتى، «جاۋ قىلىپ قايتەم»، – دەگەن نەمقۇرايلى كوزقاراسىنا بايلانىستى اتالعان ماسەلەدەن ىرگەسىن اۋلاق سالاتىنىن بايقايمىن. سونىمەن بىرگە تەندەر ۇتقاندار دا ۇپايى تۇگەل كەزىندە قوعامداعى كەيبىر وزەكتى ماسەلەلەرگە جولامايدى دەگەندەي. ايتپەسە ايتقىسى كەلگەندەر ايتىپ، جازعىسى كەلگەندەر جازىپ جاتىر. ءتىپتى، مەملەكەتتىك اقپارات قۇرالىندا جۇمىس ىستەسە دە، قولىندا بار فاكتىسىن العا تارتا وتىرىپ، «اقيقاتتى ايتامىن»، – دەگەن ءجۋرناليستىڭ قولىن قاعىپ، اۋزىن باعىپ جاتقاندار از. وعان مەملەكەتتىك باق-تاردا ءقازىر شىعىپ جاتقان باعدارلامالار، سول اقپارات قۇرالدارىندا جۇمىس ىستەيتىن ارىپتەستەرىمنىڭ وتكىر سيۋجەتتەرى دالەل. كەيدە مەنەن: «قازاق جۋرناليستەرى، سىزدەرگە وسى ايتقىزباي تاستاي ما، وتكىر ماسەلە كوتەرە المايسىزدار عوي؟»، - دەپ سۇرايتىندار كەزدەسەدى. مەن ناقتى نەنى ايتا المادىق دەپ سۇراسام، «جالپى… دەگەنىم عوي»، – دەپ كۇمىلجىپ جاتادى. سوسىن مەن: «وتكىر ماسەلە دەگەن ءسىزدىڭ ويىڭىزشا قالاي؟ قولدى كەسىپ كەتەتىندەي وتكىرلىك پە؟»، –دەپ سۇرايمىن. قولدى كەسىپ كەتەتىندەي اقيقاتتى ايتۋىم ءۇشىن قولىمدا سونداي وتكىر دەرەك بولۋى قاجەت. ال شىنايى فاكتىم بولماسا، دەرەگىم شالا بولسا، «اقيقاتتى ايتقاننىڭ ءجونى وسى ەكەن»، – دەپ ايعايلاۋدىڭ قاجەتى شامالى. سوندىقتان ءسوز بوستاندىعى بار. ءبىراق شەكتەلگەن كەزىنىڭ كوپتىگىن دە جاسىرا المايمىن. ساۋاتتى وقىرمان ءوزى ءتۇسىنىپ الار. ال سەنزۋرا دەگەننىڭ كوكەسىن ەندى كورەتىن سەكىلدىمىز. ب ا ق تۋرالى زاڭعا ەنگىزىلگەن وزگەرىستەر بويىنشا ەندى قانداي دا ءبىر كەيىپكەردى زەرتتەۋ ءۇشىن سول ادامنان رۇقسات الۋىم كەرەك ەكەن. ماسەلەن، ءبىر شەندى جەمقورلىق دەرەگى بويىنشا ايىپتالسا، وعان قاتىستى ماتەريالدى اقپارات قۇرالىنا جاريالاماس بۇرىن سول ادامنىڭ وزىمەن كەلىسۋگە ءتيىس ەكەنمىن. ناعىز سەنزۋرا دەگەن وسى ەمەس پە؟!
– ال ءوزىڭىزدىڭ ىشكى سەنزۋراڭىز، كوتەرگىڭىز كەلمەيتىن تاقىرىپتار بولا ما؟
– مەنىڭ ىشكى سەنزۋرامنىڭ جالپى جاعىمسىز ماتەريال اتاۋلىنى كورسەتكىسى جوق. زورلىق-زومبىلىق، اسىرەسە، كىشكەنتاي بالالاردى قورلاۋ، ادام ولىمىنە قاتىستى وقيعالار تۋرالى جۋرناليستىك زەرتتەۋدى كوپ جاسادىم. جاساعىم كەلگەندىكتەن نەمەسە سول تاقىرىپتاردى اشۋدى جاقسى كورگەندىكتەن ەمەس، كومەك سۇراپ كەلەتىندەردىڭ كوپتىگىنەن. نەگىزى بۇل ماسەلەلەر – تىكەلەي پوليسيانىڭ جۇمىسى. دەگەنمەن قاراپايىم حالىق نەگە جۋرناليستەرگە جۇگىنەدى؟ سەبەبى تەرگەۋ دۇرىس جۇرگىزىلمەيدى نەمەسە قىلمىستىق ءىس جابىلىپ قالادى. وسىلاي جىلاپ كەلگەن قانشاما انانىڭ جانايقايىن ەستىپ، بالاسىنىڭ ءولىمىنىڭ سەبەبىن اشۋعا پوليسيادان ەمەس، تىلشىدەن كومەك سۇراپ كەلگەن تالاي اكەنىڭ كوز جاسىن كوردىم. ءمايىتحانا، زيرات ارالاپ، ولگەن ادامعا ساراپتاما جاساۋ ماقساتىندا كەسىپ الىنعان سۇيەگىن كورۋ – ايەل ادام ءۇشىن جاقسى كادرلار ەمەس. ءولىم شىققان ۇيگە كامەرا كوتەرىپ جەتىپ بارۋ، ول ازداي، بەيبىت كۇندە قازا تاپقان، توپىراعى كەپپەگەن مارقۇمنىڭ جەسىرىمەن سۇحبات قۇرۋدىڭ قانشالىقتى قيىن ەكەنىن بىلەسىز بە؟! سوندىقتان ىشكى سەنزۋراما ءوزىمنىڭ دە باعىنباي كەتەتىن كەزدەرىم كوپ.
– وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن وپپوزيسيالىق گازەتتە جۇمىس ىستەپسىز. وعان نە سەبەپ بولدى، بيلىككە قارسى كوزقاراسىڭىز با، الدە قاراجات قاجەتتىگى مە؟
– جالاقىسىن الىپ جۇمىس ىستەگەن جۋرناليستيكانى وپپوزيسيالىق باسىلىمنان باستادىم دەسەم دە بولادى. ويتكەنى «قازاقستان» اپتالىعىنا دەيىن تۇراقتى جالاقى الىپ، جۇمىس ىستەمەگەن ەكەنمىن. قالاماقى الاتىنمىن، ءبىراق جۇمىسقا ورنالاسۋىم قيىن بولدى. سول كەزدە جاڭادان اشىلعان وپپوزيسيالىق باسىلىمعا جۋرناليست كەرەك دەگەندى ەستىپ، اقبايان، كامشات دەگەن ەكى قۇربىممەن بىرگە جۇمىسقا ءبىر كۇندە تۇرىپ كەتكەنبىز. ءبىراق وپپوزيسيالىق ۇستانىم تۇگىلى، وپپوزيسيانىڭ نە ەكەنىن سول گازەتكە كەلگەندە عانا اۋپىرىمدەپ تۇسىنە باستادىق. تاقىرىپتارىمىزدى ۇسىنعاندا-اق كىمنىڭ قاي بولىمدە جۇمىس ىستەيتىنى بەلگىلى بولىپ قالدى. بىردەن الەۋمەتتىك بولىمگە ماتەريالدار ازىرلەدىم. قىزمەتتەن كەتكەنشە سولاي بولدى. جالپى تۇسىنبەگەن، تۇسىنە الماعان تاقىرىپتاردان اۋلاق جۇرەمىن. سوندىقتان ءدال سول ساتتە كوزقاراسىمنىڭ ىزىنە ىلەسىپ، وپپوزيسيادا ءجۇردىم دەپ ايتا المايمىن. ءبىراق كۇنى كەشە ۋنيۆەرسيتەت ءبىتىرىپ كەلگەن ستۋدەنت ءۇشىن «قازاقستان» ساياسي اپتالىعى ۇلكەن مەكتەپ بولا الدى. ەشكىمگە جالتاقتاماي جازۋدى، ويىمدى كولگىرسىمەي اشىق ايتۋدى سول جەردەن ۇيرەندىم.
– وپپوزيسيالىق گازەتتە جۇمىس ىستەۋ قازىرگى جۇمىسىڭىزعا قاراعاندا قيىن بولدى ما؟
– ول كەزدىڭ قيىندىعى – گازەتىمىز كەز كەلگەن ۋاقىتتا جابىلىپ قالۋى مۇمكىن ەكەنىن بىلەتىنبىز. تۇراقتىلىق جوعىن بىلسەك تە، جۇمىسىمىزدى جاقسى كورىپ، ىستەدىك. ءبىر گازەتتى 4-5 جۋرناليست قانا شىعاردىق. ءبىراق قۇلاش-قۇلاش ماتەريال جازۋدان، دەرەك جيناۋدان شارشامايتىنبىز. وپپوزيسيالىق باسىلىمدا جۇمىس ىستەۋ دەگەن بيلىككە تۇبەگەيلى قارسى شىعۋدى بىلدىرمەيدى. ول ۇستانىمدى سول كەزدەگى جاس جۋرناليستەرگە رەداكسيا باسشىلىعى دا تىقپالامايتىن. ءقازىر قانداي الەۋمەتتىك، قوعامدىق ماڭىزداعى تاقىرىپتاردى كوتەرسەم، ول كەزدە دە ءدال سونداي تاقىرىپتاردىڭ ماڭايىندا جازىپ ءجۇردىم. ءالى ەسىمدە، ەگەر باسقا قالالارعا ءىسساپارعا شىقساق، ارتىمىزدان اڭدۋشىلار كوپ بولاتىن. كىمنىڭ اڭدىپ جۇرەتىنىن بىلەتىنبىز، ءتىپتى، اڭدىماي قالسا، كوزىمىزبەن ىزدەيتىن دە كۇندەر بولعان. كەيدە رەداكتورلار دۇڭگىرشەكتەگى گازەتتەردىڭ جاپپاي ساتىلىپ كەتكەنىن ايتاتىن. ءبىراق سول گازەتتەردىڭ وقىرمانعا جەتۋىنە نەگە كەدەرگى كەلتىرىپ جاتقانىنا دا اسا الاڭداي بەرمەيتىنبىز. ويتكەنى ماتەريال جازىپ، اقپارات جينايتىن ءوز جۇمىسىمىز دا جەتىپ ارتىلاتىن. ءقازىر دە ساياساتپەن دوس بولا قويعام جوق. ءبىراق ساياساتقا قاتىسى جوق ماتەريالدى جيناۋ بارىسىندا ءوز باسىمىزدى قاۋىپ-قاتەرگە تىگەتىن كەزدەر كەزدەسەدى. سوندىقتان ءار جۇمىستىڭ ءوز قيىندىعى، ءوز قىزىعى بار.
– «شىمشىق سويسا دا، قاساپشى سويسىن» دەيدى عوي. اكتەر، انشىلەردىڭ تەلەجۇرگىزۋشى، ال جۋرناليستەردىڭ ءارتىس بولعانىنا قالاي قارايسىز؟
– ءوزىڭىز ايتىپ تۇرعانداي، اركىمنىڭ ءوز جۇمىسىن ىستەگەنى جاقسى، ارينە. ءبىراق دەڭگەيىمىزگە رەيتينگ تورەلىك جاسايتىندىقتان، تەلەارنالار دا نارىق تالابىنان اتتاپ كەتە المايدى. كورگىسى كەلگەندى كورسەتىپ، ەستىگىسى كەلگەندى ەستىرتىپ اۋرەمىز. «ءانشى، ءبيشى بىتكەننىڭ قانشا كۇيەۋدەن شىعىپ، قالاي تاياق جەگەنىن نەگە كورسەتە بەرەسىڭدەر»، – دەپ قويىپ، سول جاڭالىقتى وزدەرى ۇزدىگە كۇتەتىندەر الگى رەيتينگتى وزدەرى ءتۇزىپ جاتپاسىنا كىم كەپىل؟! ونىڭ ۇستىنە، ءقازىر كوپ باعدارلاما اۋتسورسينگتەردىڭ قولىندا. ول كومپانيالاردىڭ باسى-قاسىندا قازاقشا جازباق تۇگىلى، ويلاي المايتىن دا ادامدار ءجۇر. ولار مەنتاليتەتتى ەسكەرمەستەن، شەتەلدىڭ رەيتينگ بەرەتىن كەز كەلگەن باعدارلاماسىن سول كۇيىندە كوشىرىپ اكەلە قويادى. كورەرمەنىن كوبەيتە الماسا، تانىمال ءبىر ءانشىنى، ءارتىستى جۇرگىزۋشىلىككە قويا سالادى. ول كەيدە قۇلاعىنا سىبىرلاپ ايتقان ءسوزدى دە كورەرمەنگە جەتكىزە المايدى. ءبىراق وعان ءمان بەرىپ جاتقان ەشكىم جوق. كۇلىپ وتىرا بەرسە دە، كورەرمەنى كوپ. ويتكەنى «كورمەيمىز، قۇرت كوزىن»، – دەيتىندەردىڭ ءوزى الگى باعدارلامانىڭ باعاسىن ارتتىرىپ وتىر. سوندىقتان ەكى اۋىز ءسوزدىڭ باسىن قوسا الماسا دا، بەتى جىلتىراعانداردىڭ داۋرەنى جۇرگەن ەدى. سوڭعى كەزدەرى ساۋاتتى كورەرمەننىڭ دە تالابى ەسكەرىلىپ، ەفيرگە مىقتى جۋرناليستەر ورالىپ جاتىر.
– جۇمىس بارىسىندا نەشە ءتۇرلى تاعدىردى، نەشە ءتۇرلى قايعىلى وقيعانى كورەسىز. سونىڭ بارىنە جانىڭىز اشي ما، الدە ەتىڭىز ۇيرەنىپ كەتتى مە؟
– كوزىم ۇيرەنگەن شىعار. ءبىراق ەتىم ۇيرەنگەن جوق. ۇيرەنبەگەنى دۇرىس. پافوس سەكىلدى شىعاتىن بولار، ءبىراق شىنىمەن جانىم اشيدى. كامەرانىڭ بەر جاعىندا تۇرىپ، تالاي جىلاعان كەزدەرىم بولدى. ءتىپتى، سوڭعى كەزدەرى جۇرەككە تىم جاقىن قابىلداماۋ كەرەگىن سەزىنىپ ءجۇرمىن. ءبىراق ونىڭ ءبىر عانا جولى بار – ونداي مازمۇنداعى تاقىرىپتارعا جولاماۋ!
– ءجۋرناليستىڭ باستى مىندەتى السىزدەرگە جاردەمدەسۋ مە، الدە اقپارات تاراتۋ ما؟ وسى ەكەۋىنىڭ اراجىگىن اجىراتىپ بەرسەڭىز.
– ەگەر تىكەلەي ءبىزدىڭ مىندەتىمىزگە كەلسەك، ءجۋرناليستىڭ نەگىزگى مىندەتىنىڭ ءبىرى – اقپارات تاراتۋ. ول مىندەتى، ءتىپتى، زاڭمەن بەكىتىلگەن. ءبىزدىڭ قۇقىمىز بەن مىندەتىمىزدى ايقىنداپ بەرگەن ب ا ق تۋرالى زاڭدا السىزدەرگە جاردەمدەسۋ دەگەن زاڭ تالابى جوق. سوندىقتان ءسىزدىڭ نەنى مەڭزەپ تۇرعانىڭىزدى ءتۇسىنىپ وتىرمىن. مەن قايىرىمدىلىققا مۇقتاج جاندار تۋرالى دا ءجيى سيۋجەتتەر جاسايمىن. قوعامدا كومەككە مۇقتاج جان بولسا، ونى بۇقاراعا ايتۋ اقپارات قۇرالدارىنىڭ ءبىر مىندەتى دەپ بىلەمىن. ال ادىلدىكتى قۇزىرلى ورگانداردان تاپپاعاندار تىلشىلەردى جاعالايدى. ونداي جاعدايدا سول كەيىپكەرىڭنىڭ تاعدىرىنا قاتىستى ءتۇرلى اقپاراتتى جيناپ، زەرتتەۋگە، زەردەلەۋگە تىرىساسىڭ. ءبىراق السىزگە جاردەمدەسىپ جاتىرمىن دەپ ەمەس، كۇرمەۋى قيىن ءبىر ماسەلەنىڭ اق-قاراسىن انىقتاۋعا تالپىنامىز. ەگەر بۇل دا ءجۋرناليستىڭ ءبىر مىندەتى دەپ سانالسا، بۇل مىندەتتى قابىلداۋعا ءازىرمىن.
– قازىرگى شەنەۋنىكتەردەن كىمگە كوڭىلىڭىز تولمايدى؟ ال كىمدى حالىقتىڭ جاناشىرى دەپ اتاي الاسىز؟
– مەن جوعارى لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ تىكەلەي جەكە باسىنا قاتىستى جۋرناليستىك زەرتتەۋ جاساعان ەمەسپىن. ەگەر ول شەندىنىڭ قىزمەتىنە بايلانىستى قانداي دا ءبىر ماسەلەلەردى ايتۋ قاجەت بولىپ جاتسا، ءوزىن ەمەس، جۇمىسىنا زەرتتەۋ جۇرگىزۋىم مۇمكىن. سوندىقتان ناقتى ءبىر شەنەۋنىككە كوڭىلىم تولمايدى دەپ ايتا المايمىن. ايتۋعا حاقىم دا جوق شىعار. ال جۇمىسىنا كەلسەك، ماسەلەن وتكەن اپتادا عانا شقو-داعى شولپان اۋىلىنا بارىپ كەلگەندە ەلىمىزدىڭ قازاقستاننىڭ باس سانيتار دارىگەرى جانداربەك بەكشين مىرزانىڭ جۇمىسىنا قاتىستى پىكىرىمدى ەفيردەن ايتقانمىن. قايتالاۋدىڭ قاجەتى جوق شىعار.
– جوسپارىڭىز قانداي؟ 10 جىلدان كەيىن ءسىزدى قانداي قىزمەتتەن كورۋىمىز مۇمكىن؟
– جوسپارىم وتە كوپ. جۇزەگە اسىرماعان جوسپارلارىمدى الدىن الا بولىسكەندى ءجون كورمەيتىندەردىڭ قاتارىنانمىن. ال ون جىلدان سوڭ جاسىم قىرىق جەتىگە كەلەدى ەكەن. اللا بۇيىرتسا، ول كەزدە بالالارىم ەسەيىپ، نەمەرەلى بولاتىن شىعارمىن. اللا سوعان جەتكىزسىن! قىزمەت، مانساپ دەگەن – قولدىڭ كىرى. شىنىمدى ايتايىنشى، قىزمەتتەن گورى، سول ون جىلدىڭ ىشىندە كوپ بالالى انا اتانىپ ۇلگەرگىم كەلەدى. ءازىل ەمەس.
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
سۇحباتتاسقان: اسەل بولات قىزى
پىكىر قالدىرۋ