قىتايدىڭ شىڭجاڭ ولكەسىندە، ءتىپتى بۇكىل تارباعاتاي وڭىرىندە باسباي اتىن بىلمەيتىن ادام كەمدە كەم. ول ­- باسباي دەسە باس باي بولاتىن. مالىنىڭ سانىن ءبىر سايعا تولتىرىپ ولشەيتىن.  كەيبىر مال تولدەرى جابايى اڭدارمەن بۋدانداسىپ، التى ءمۇيىزدى، ءتورت ءمۇيىزدى «باسباي قويى» قاتارعا قوسىلعان. قولىندا وكىمەت بار جۇڭگو بيلىگىنىڭ وتىنىشىنە وراي ولارعا ۇشاق سىيلاعان. ال قالىڭ ەلى قازاق جۇرتىنا جاساعان جومارتتىعى ساناپ تاۋىسقىسىز. سوندىقتان بولسا كەرەك ەل اراسىندا ول كىسى تۋرالى اڭىزعا بەرگىسىز اڭگىمەلەر شاش-ەتەكتەن. باسەكەڭ راسىندا «الاشتىڭ اتىمتايى» ەدى.

«باسباي» تۋرالى كوركەم فيلم ءتۇسىرۋ جۇمىسىنا قىتايداعى بەلگىلى كينورەجيسسەر ماقسات كادىرحان ۇلى دەندەپ كىرىسىپتى. ول بارشامىزعا بەلگىلى «كورىكتى مەكەن»، «گۇلبيكە»، «ءبورى سوقپاقتى بوز دالا» سىندى ايگىلى فيلمدەردىڭ رەجيسسەرى. ماقاڭنان بىلۋىمىزشە اتالمىش فيلم 2014 جىلدىڭ كوكتەمىندە كورەرمەنگە جول تارتپاق. وسىلايشا قازاق كينوسىنىڭ قورجىنىنا تاعى ءبىر ولجا قوسىلادى.

شىن مانىندە «باسباي» كىم؟ وقىرمانعا تۇسىنىكتىرەك بولۋى ءۇشىن ءبىز قولدا بار ماتەريالدارعا سۇيەنە وتىرىپ، باسباي تۋرالى از-كەم مالىمەت بەرە كەتۋدى ءجون كوردىك.

باسباي شولاق ۇلى – 1889 جىلى قحر شاعانتوعاي اۋدانى، بارلىق تاۋى بوكتەرىندەگى جيەك اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. باسباي ات جالىن تارتىپ، ازامات بولعان سوڭ اكەسى ەنشىگە 150 قوي، ءبىر ايعىر ءۇيىر جىلقى بەرەدى. ەستى ازامات ءبىر مالىن ەكەۋ قىلۋدىڭ جولىن قاراستىرىپ، العاشقى قادامىن ەتتى مول بەرەتىن كۇرەڭ قاسقا قوي تۇقىمىن جەتىلدىرۋدەن باستايدى. تىنىمسىز ەڭبەكتىڭ ارقاسىندا بايلىعى لىقسىعان باسەكەڭ كەيىن كەلە ەلىنىڭ قورعانى، جۇرتىنىڭ باسشىسى بولادى. باسەكەڭنىڭ بۇكىل قىتايعا اتى ءماشھۇر بولۋىنداعى ءبىر اڭگىمە مىناۋ بولاتىن. ول كەز جۇڭگو مەن جاپوننىڭ سوعىسىپ جاتقان كەزەڭى ەدى. الاقان جايىپ كەلگەن ۇكىمەت وكىلدەرىنە 500 اتتى ەر-تۇرمانىمەن جەتەكتەتىپ جىبەرگەن قازاق بايىنا ءبارى تاڭعالعان. ءتىپتى بۇكىل قىتايلىق «امەركياعا قارسى تۇرىپ، كورەياعا كومەك بەرۋ» ناۋقانىندا، ءبىر ۇشاقتى جىلۋعا اتاي سالعان باسەكەڭنىڭ جومارتتىعى بۇكىل قىتايدى ءدۇر سىلكىنتكەن. ويتكەنى ول كەزدە ءبىر ۇشاقتىڭ قۇنى مولشەرمەن 100 ات، 100 سيىر، 4 مىڭ قوي، 100 ءسارى التىنعا تەڭ كورىنەدى. باسباي ٴءوزى مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاپ، تاربيە الماعانىمەن، وقۋ– اعارتۋ ىسىنە كوپ كوڭىل بولگەن ەكەن. 1936 جىلى ول اتامەكەنىنىڭ وقۋ-اعارتۋ ءىسىن دامىتۋ ءۇشىن شاعانتوعاي ۇرشي (ورتالاۋ) مەكتەبىن سالۋعا 500 قوي اتاپ، قارا سيراق بالالاردىڭ مال سوڭىندا ەمەس، ءبىلىم قۋىپ، ەل تىرەگى بولۋىنا جاعداي جاساعان. باسەكەڭىنڭ جۇرت قامى ءۇشىن ىستەگەن جۇمىستارىنىڭ تاعى ءبىرى – 1941جىلى 5500 يۋان (سول كەزدەگى اقشا قۇنىمەن ون مىڭ قويعا تەڭ) قارجى شىعارىپ، شاۋەشەك، شاعانتوعاي تاس جولىنداعى ەمىل وزەنىنە كوپىر سالعىزۋى ەدى. كوپىر سالىنعان سوڭ تارباعاتاي اكىمشىلىك مەكەمەسىنىڭ ءۋاليى بۇل كوپىرگە "باسباي كوپىرى" دەگەن ات بەرىپتى. اتىمتاي بابامىز ۇلت ازاتتىعى ءۇشىن دە قولىنداعىسىن ايانباعان ەكەن. ىلە، التاي، تارباعاتاي قازاقتارىنىڭ "ءۇش ايماق" توڭكەرىسىنە 1000 قوي، 100 سيىر، 250 ات تارتۋ ەتكەنىن بۇگىنگى ۇرپاق ۇمىتقان جوق. باسباي شولاق ۇلى – "ءۇش ايماق" توڭكەرىسى كەزىندە جانە جاڭا جۇڭگو قۇرىلعاننان كەيىن 1952 جىلعا دەيىن تارباعاتاي ايماعىنىڭ ءۋاليى بولدى. «باسباي قويى» اتالعان ءتورت ءمۇيىزدى شوپان اتا تۇقىمى دا وسى باسەكەڭ ەڭبەگىنىڭ جەمىسى ەدى. جالپى، باسباي اتامىزدىڭ جومارتتىعى جايىندا ايتىلار اڭگىمە كوپ. بەلگىلى ەتنوگراف زەينوللا سانىكتىڭ «باسباي» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگىنىڭ دە بەرەرى مول. بۇل تۋراسىندا الداعى كۇندەردە كەڭىنەن توقتالاتىن بولامىز.

سۋرەتتە: باسباي شولاق ۇلىنىڭ ەسكەرتكىشى