وشكەنىمىز جانىپ، ولگەنىمىز ءتىرىلىپ جاتقان تاۋەلسىزدىك داۋىرىندە سولتۇستىك وڭىرىندە دە تاريحي جەر-سۋ اتاۋلارى قالپىنا كەلتىرىلىپ جاتقانى كوڭىلگە قۋانىش ۇيالاتادى. پاتشالىق زاماندا جانە سوۆەتتىك داۋىردە وزگەرىسكە ۇشىراعان اتاۋلاردان ارىلاتىن ۋاقىت كەلدى. الايدا، باتپانداپ كىرگەن اۋرۋدىڭ مىسقالداپ شىعاتىنى سەكىلدى، اتاۋلاردى وزگەرتۋ نەمەسە تاريحي اتاۋلاردى قايتارۋ ءالى دە باياۋ ءجۇرىپ جاتقان سەكىلدى.

قازاق دالاسىندا وسى كۇنى زاتوبول، زارەچنىي، پريتوبولسكيي، پريرەچەنسكيي سەكىلدى زورلاپ جاپسىرىلعان جەر اتاۋلارى كوبەيىپ كەتتى. بۇل سوزدەردىڭ ماعىناسى توبىلدىڭ جاعاسى، سىرتى، وزەننىڭ جاعاسى نەمەسە ماڭايى دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەتىنى اتتارىنان-اق كورىنىپ تۇر. الايدا، كەلىمسەكتەردىڭ وكتەمدىگىمەن وسىلاي دەپ اتالعان جەرلەردىڭ تاريحي اتاۋلارى ۇمىت بولىپ بارادى.

قازىرگى قوستاناي اۋدانىنىڭ  ورتالىعى بولىپ ەسەپتەلەتىن زاتوبولوۆكا ەرتەدە قۇتتى الاپ دەپ اتالعان. بۇل تۋرالى بەيىمبەت مايلين «جالبىر» پوۆەسىندە جازعان. «توبىل وزەنىن تومەن قۋالاي ءجۇرىپ وتىرساڭ، ءبىر اۋىلدان كەيىن ەكىنشى اۋىل كەزدەسىپ، قوستاناي قالاسىنا جەتكەنشە ەكى بولىس ەلدىڭ باسىنان كىرىپ، اياعىنان شىققانداي بولاسىڭ. اسىرەسە، جەرىن ايتسايشى. ات شاپتىرىم جەردى الىپ جاتقان كەڭ الاپتار – توبىل وزەنى تاسىعان كەزدە  تەڭىزدەي بوپ كەتەدى.  ماي ىشىندە تاسىعان سۋ قايتىپ، يۋن ىشىندە سول الاپتار  مىڭ ءتۇرلى-تۇستى جوڭىشقامەن بەزەنەدى، يۋل ىشىندە قىبىرلاعان اداممەن تولىپ، جارقىلداعان وراقتى كورەسىڭ. «ءۇي ورنىنداي جەردەن ءبىر كەبەن ءشوپ بەرەتىن  «توبىلدىڭ قۇتتى الابى» اتانعان جەر وسى. الاپتىڭ ءشوبى بايدىڭ مالىنا  سۇلىدان دا جۇعىمدى. كەدەيدىڭ مالىنا مۇنىڭ ءشوبى بۇيىرعان ەمەس: كەدەيدىڭ بايعا قارىزدانباي جۇرگەن كۇنى بار ما، الاپتان العان ءشوبى سول قارىزىن وتەۋگە كەتەدى...» (ب.مايلين. «ەل سىرى»، الماتى: جازۋشى،1994 ج.)

«جالبىر» پوۆەسى وسىنداي جولداردان باستالادى. ودان ءارى جازۋشى توبىلدىڭ ەكىنشى جاعى – قاناتتاسىپ جاتقان قالىڭ پوسەلكە تۇرعىندارىنا «قۇتتى الاپتان» ورىن تيگەنىن ايتا كەلىپ «ءبىراق، قازاق قۇساپ شوبىنە قىزىقپاي، القاپقا ولار وگورود ەگەدى. «ورىس، شىركىن، جەردىڭ ءقادىرىن بىلە مە؟» – دەپ ميىعىنان كۇلەتىن اقساقالدار دا جوق ەمەس. كۇز كۇنى سونداي اقساقالداردىڭ: «زناكوم، كارتوپ بەرەسىڭ بە؟» – دەپ ورىس پوسەلكەسىن قىدىرىپ جۇرگەنىڭ كورەسىڭ» – دەيدى. بوياماسىز ايتىلعان شىندىق وسى. قۇتتى الاپ ورىسقا قوڭىس بولعالى قازاققا ونىڭ ءقادىرى كەتكەلى قاشان؟! ءدال سول تۇستا قوستانايلىق اقىنداردىڭ ءبىرى (كەيبىر كىسىلەردىڭ ايتۋىنشا وسكە اقىن بولۋى مۇمكىن)  «قايران، توبىل، قالعانىڭ با ورىسقا، سەنەن كەتىپ، جارىمادىم قوڭىسقا»  – دەپ جىرلاعان.

جازۋشى جايساڭبەك مولداعالييەۆ («جومارت جۇرەك»، الماتى: ونەر، 1990 ج.): «سامودۋروۆكا توبىلدىڭ شىعىس بەتىنە ورنالاسقان، ۋەزدىك قالانىڭ قالقانى سەكىلدى، ىلعي اننان، مۇننان قاشقان، نە ادامنىڭ، نە قۇدايدىڭ ەسەبىندە جوق جاتاقتار مەكەنى بولاتىن. قىر ەلىنەن قالاعا كەلۋشىلەر ول مەكەندى اينالىپ ءوتىپ، توبىل وزەنىنىڭ پارومىنا باسقا جاقتان كەلىپ مىنەتىن. ويتكەنى مۇنداعى جاتاق بۇزاقىلارى كولدەڭەن كوك اتتىنى وتكىزبەي، نە توناپ جىبەرەتىن، نە ساباپ جىبەرەتىن سول مىڭەزىنە لايىق رەسمي زاتوبولوۆكا اتى وزگەرىپ، سامودۋروۆكا بولىپ كەتكەن» – دەگەن دەرەك كەلتىرەدى.جازۋشى ىبىراي التىنسارينعا ارنالعان «العاشقى قوڭىراۋ» اتتى كىتابىندا: «كەدەي-كەپشىكتىڭ، جەتىم-جەسىردىڭقارا سيراق جەتىمەكتەرىن تىشقان اڭدىعان قارا جاپالاقتاي قاعىپ الىپ، توبىلدىڭ سۋىنا ءبىر باتىرىپ الادى دا، پراۆوسلاۆيەگە كىرگىزە سالادى. ءتىپتى، وسى قىپشاق جۇرتىندا، توبىلدىڭ ءابىلساي اتالاتىن يىرىمىنە جانە ءبىر  فورپوستىڭ قالانا باستاعان كەزى ەدى. وزەننىڭ كۇنشىعىس بەتىنە كوشكەن بەيباستاقاسكەرلەردىڭ مەكەنىن ورىستار «سامودۋروۆكا»، قازاقتار «دوراققالا» دەپ اتاي باستاعان. اشىتپا اراققا تويىپ العان اسكەرلەر اتتى قازاق كەزدەسسە، انادايدان مىلتىق اتىپ، تىماعىن ءتۇسىرىپ، ساباپ جىبەرەدى، ايەل جولىقسا، ابىرويىن توگەدى» - دەپ جازدى. سامودۋروۆكا دەيتىنى – ساموگون ايداعان مۇجىقتار اراعىن ءىشىپ، ەسىرگەننەن شىققان ءسوز بولۋى كەرەك. سوندىقتان قاسيەتتى جەر اتاۋىن قايتارىپ بەرۋدى تالاپ ەتەتىن مەزگىل جەتكەن تۇستا جەتكەن جەرىمىزدى سالماقتاپ، اسىلدارىمىزدى  ارداقتاپ جاتساق – بۇل ەلدىكتىڭ بەلگىسى.

قوستانايداعى قازاق كوشەسى جاقىندا ءابىلساي دەپ وزگەرەتىن بولدى. ۇلتتىڭ اتىن كوشەگە قويۋ دەگەن اقىلعا سيىمسىز جاعداي اقىرى قالپىنا كەلدى. ەندى قوستاناي اۋدانى ورتالىعىنىڭ اتاۋىن وزگەرتۋ تۋرالى قوزعالىس باستالدى. ءبىر عاجابى، وزگە ۇلتتاردىڭ ءبىرازى وعان قارسىلىق تانىتسا، قازاقتاردىڭ قايسى ءبىرى زاتوبول اتاۋىن توبىل دەپ اتايىق دەگەن ۇسىنىس جاساپ جاتىر. وبلىستا توبىل دەگەن تەمىرجول بەكەتى بار. توبىل دەگەن ۇلكەن وزەن بار. وبلىستاعى فۋتبول كومانداسى دا توبىل  دەپ اتالادى. سوندا ايتۋعا جەڭىل دەگەن جەلەۋمەن توبىل اتاۋىن ەلدى مەكەنگە بەرۋ اقىلعا سيا ما؟! «قۇتتى الاپ» دەگەن تاريحي اتاۋعا قارسى شىعۋشىلار ونى ايتۋعا اۋىر، ەكى سوزدەن قۇرالعان دەسەدى. قازاقتا ەكى سوزدەن قۇرالعان اتاۋلار جەتىپ ارتىلادى. ماسەلەن: جەزقازعان، سارىكول، سۇلۋكول،قىزىلوردا، ت.ب. سونداي دا ارگۋمەنت بولا ما ەكەن؟!

بەيىمبەت مايلين «شۇعانىڭ بەلگىسىندە»:  «ول كەزدە زامان قانداي، جەر ادەمى، مال كوپ، ورىستىڭ  ءيىسى دە جوق» - دەپ جازىپتى. ەمەۋرىنمەن ايتىلعان ءسوزدىڭ ماعىناسىنا كەزىندە تەرەڭ ۇڭىلمەپپىز. زاماننىڭ ازۋى، جەردىڭ توزۋى، مالدىڭ ازايۋى ورىس كەلگەن سوڭ باستالعانىن ايتىپ تۇرعان جوق پا؟!

بي-اعاڭ تۋعان تاران اۋدانىنىڭ اتىن وزگەرتۋ، وعان جازۋشى ەسىمىن بەرۋ تۋرالى ۇسىنىستار  «ەگەمەن قازاقستان» جانە «قازاق ادەبيەتى» گازەتتەرىندە بۇدان بىرەر جىل بۇرىن جارىق كورىپ، كوپشىلىكتىڭ قولداۋىنا يە بولدى. ق ر پرەزيدەنتى ن.ءا. نازاربايەۆتىڭ اتىنا دا ءوتىنىش حات جازىلدى. جازۋشىنىڭ الدا كەلە جاتقان مەرەيتويى قارساڭىندا وسى ۇسىنىستى جەرىنە جەتكىزۋ قاجەتتىگى دە ايدان انىق.

اقىلبەك شاياحمەت،

احمەت بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى قمۋ پروفەسسورى، جازۋشى