كۇنى كەشە دۇنيەدەن وتكەن بەلگىلى اقىن قاجىتاي ءىلياسوۆتىڭ 70 جىلدىعى قارساڭىندا جازىلعان سىنشى ارميابەك ساعىندىق ۇلى وچەركىن قايتا جاڭعىرتۋدى ءجون كوردىك.
قاجىتاي ءىلياسوۆ! وسى ەسىمنىڭ ءوزى ءقازىر ءيسى قازاققا اقبەرەن اقىننىڭ، سۇڭگى ءسوزدى ساتيريكتىڭ، سىرشىل سازگەردىڭ، سۇڭعىلا سىنشى اتبەگىنىڭ، داڭعايىر كۇيشىنىڭ، دارىندى گارمونشىنىڭ، سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى اسىل ازاماتتىڭ جارقىن بەينەسىن ەلەستەتىپ وتەتىن ەڭسەلى ەسىم. مۇنداي ءار الۋان قاسيەتتەردىڭ قاجىتايدىڭ بويىنا دارۋى ءتاڭىردىڭ وعان تارتۋ ەتكەن ايرىقشا سىيى دەپ تۇسىنگەن ءجون. قاجەكەڭ بويعا بىتكەن وسى دارىنىن جارتى جولدا، جارتىكەش كۇيىندە تاستاپ كەتكەن ەمەس. سونىڭ ءبارىنىڭ ءتورت اياعىن تەڭ باستىرىپ، تالانت تابيعاتىن مول تانىتىپ كەلە جاتقان تارلانبوز. ءوز زامانىنىڭ ارمان-مۇراتتارى مەن ار تازالىعىنىڭ جالىندى جىرشىسى بولا بىلگەن، ونەردىڭ ءار قىرىنان اتوي سالعان اقبەرەن اقىننىڭ ارمان جولىنداعى سان-سالالى، ساليقالى ازاماتتىق ساپارى بۇگىن، مىنە جەتپىس دەيتىن اسقارالى بيىككە جەتكەن ەكەن.
نەمىستىڭ ايگىلى جازۋشىسى گيۋنتەر گراس «ۇلتتىڭ ار-نامىسى بولۋدى ۇناتاسىز با؟» دەگەن ساۋالعا: −جوق، ۇناتپايمىن. قولىندا بيلىگى بارلار ۇلتتىڭ ار-نامىسىن توگەدى دە، قولىندا بيلىگى جوق بىزگە ونىڭ جاراقاتىن ەمدەڭدەر دەيدى. بۇعان توزۋگە بولمايدى»، − دەگەن ەكەن. بۇل گۇلدەنگەن، قۇدىرەتتى مەملەكەتتىڭ قۇشاعىندا وتىرعان نەمىس جازۋشىسىنىڭ ايتىپ وتىرعان ءسوزى. ال بۇكىل ۇلت رەتىندە باسىندا تەڭدىگى، قولىندا بيلىگى بولماعان قازاق سياقتى حالىقتىڭ يمپەريالار سالعان جان-جاراسى مەن قورلانعان ار-ۇجدانىن قازاقتىڭ ۇلتىن سۇيگەن، ۇلتشىل اقىن-جازۋشىلارى عانا ەمدەپ جازىپ كەلدى. ۇزاققا سوزىلعان بوداندىق، كىرىپتارلىق زاماندا حالىقتىڭ ساناسىنا ۇلتىق ساۋلە ءتۇسىرىپ، قازاق دەگەن كىسىلىكتى، كوشەلى حالىق ەكەندىگىن قايتا-قايتا قاپەرىنە سالىپ كەلگەن ۇلتتىڭ ار-ۇجدانى − اقىن-جازۋشىلارى ەكەنىن بۇگىندە ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. بۇعان ءبىزدىڭ باسىپ وتكەن ءومىر جولىمىزداعى رۋحاني كەڭىستىگىمىزدىڭ كوكجيەگىن كوكتەي ءوتىپ، شولىپ شىقساق تا كوز جەتكىزۋ قيىن ەمەس. مىنە، سونداي ات توبەلىندەي ۇلتتىڭ اقىن-جازۋشىلارىنىڭ قاتارىندا قاجىتاي ءىلياستىڭدا تۇرعاندىعى، تۇراتىندىعى تالاس تۋدىرماسقا كەرەك. ۇزاققا سوزىلعان بوداندىق، كىرىپتارلىق كۇيدى باستان كەشىردىك دەپ جاتىرمىز عوي، ال قاجىتاي ءىلياس ۇلى − وسى يمپەريالىق وكتەمدىكتىڭ قىتايلىق، كەڭەستىك مەكتەپتەرىنىڭ بارىنەن وتكەن اقىن.
جۇڭگو شەگىندە قالىپ قويعان ەجەلگى ۇيىقتى جۇرت، بارقىت بەلدىڭ باۋرايى − ەمىل وزەنىنىڭ جاعاسىندا دۇنيەگە كەلگەن قاجىتاي ءىلياس ۇلى ءوزىنىڭ جالىن قۇشقان جاستىق ءداۋىرىن، شەكارانىڭ ارعى شەگىندە، جۇڭگو ەلىندە وتكىزەدى. سول ولكەدەگى ۇلت-ازاتتىق كۇرەستەردىڭ، ۇلتتىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن تەڭدىگىن ارمان ەتكەن الاش يدەياسىنىڭ جەتەگىندە ەسەيىپ، ەرجەتتى. شىعىس تۇركىستانداعى قازاق جاستارىنىڭ جوعارعى وقۋ ورنىنا قابىلدانىپ، شىڭجاڭ ينستيتۋتىنىڭ جۇڭگو ءتىلى فاكۋلتەتىن بىتىرەدى. وسىدان كەيىن قاجىتاي ءىلياس ۇلى ءۇرىمجى قالاسىندا شىعاتىن ولكەلىك «شىڭجاڭ» گازەتىندە ءتىلشى-جۋرناليست بولىپ، ءوزىنىڭ ەڭبەك جولىنا، ونەر جولىنا قادام باسادى. بۇل ەندى قاجىتايدىڭ جەكە ءومىرىنىڭ شەكارانىڭ ارعى شەگىندە باسىپ وتكەن بەل-بەلەستەرى.
ال قاجىتايدىڭ ومىرگە قادام باسقان جىلدارى مەن ات جالىن تارتىپ ءمىنىپ، ازامات بولعان تۇستارى شىعىس تۇركىستان ولكەسىنىڭ دە تاعدىرى قىل ۇستىندە، قىلىش جۇزىندە تۇرعان كىلتەڭ كەزەڭى بولاتىن. بۇل ولكە كەشە عانا قازاقتىڭ قاھارلى حانى ابىلاي، ءباھادۇر قولباسى قابانباي جانە ەر جانىبەكتەر جوڭعار شاپقىنشىلارىنىڭ تابانىنان بوساتىپ، نايمان مەن كەرەي تايپالارىن اپارىپ قونىستاندىرعان، قازاقتىڭ ەجەلگى اتا-قونىسى، قۇت قونعان قۇيقالى مەكەنى بولاتىن. ونداعى از بولسا دا ارىستان جۇرەكتى الاش جۇرتى، وسى ولكەنى جات تابانىنا تاپتاتپاي، تاۋەلسىز بوستان ەل ەتىپ ساقتاپ قالۋ جولىندا قاراقۇرىم جۇڭگو، شۇپىرلەگەن شۇرشىتپەن جان الىسىپ، جان بەرىسىپ، اتتىڭ جالى، اتاننىڭ قومىندا تىرلىك كەشىرىپ كەلە جاتقان بولاتىن. سول كۇرەستىڭ اقىرى شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى دەپ اتالعان مەملەكەتتىڭ قۇرىلۋىنا مۇمكىندىك جاساعانى بەلگىلى. سونداعى قولىنا قارۋ الىپ، ازاتتىق جولىندا اتقا قونعان حالىقتىق قوسىننىڭ ساپىندا 85% قازاق حالقىنىڭ جاۋىنگەر ۇلدارى تۇردى. وسىلار اقىرى جەڭىسكە كول جەتكىزىپ، شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسى دەگەن اتپەن تاريحتا قالعان، جاڭا ءبىر تاۋەلسىز تۇرىك مەملەكەتىنىڭ كوك تۋىن كوك اسپاندا جەلبىرەتكەن بولاتىن. مىنە، قاجىتاي ءىلياس ۇلى تاپ وسى مەملەكەتتىڭ العاش قۇرىلعان جىلدارى دۇنيەگە كەلگەن ەكەن. بىلايشا، قاجىتايدى ازات، تاۋەلسىز ەلدە دۇنيەگە كەلگەن ۇرپاقتىڭ وكىلى دەۋگە دە بولادى. ءبىراق وكىنىشكە وراي، بۇل مەملەكەتتىڭ عۇمىرى ۇزاققا بارعان جوق. 1945 جىلعا كەلگەندە ورىس پەن جۇڭگو يمپەريالارى ەندى عانا بوي كوتەرگەن تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ تاعدىرىن تالكەككە ءتۇسىرىپ، جانى اشىماس جاتتىقپەن، قاسيەتتى تۋدى قايتا جىعىپ تىندى. بۇدان كەيىنگى تىرلىك بەلگىلى − الباستىداي باسقان وتارشىلىق، بوداندىقتىڭ باياعى قۇرساۋ قامىتى. كەشە عانا قولىنا قارۋ الىپ، ۇلتتىڭ ازاتتىعى جولىندا كۇرەسكەن، ەندى ونىڭ الداعى بۇلدىر بولاشاعى تۋرالى ويلاپ، جانىن قولعا ۇستاعان جالاڭتوستەردىڭ بارلىعىن تۇتقىنعا الىپ، اتاقتى تارىم لاگەرىنە توپ-توبىمەن ايداي باستاعان بولاتىن. شىڭجاڭداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى قاجىقۇمار شابدان ۇلى باستاعان قازاقتىڭ العاشقى بۋىن زيالىلىرىن تارىم لاگەرىنە ايداۋى جوعارىداعى ءسوزىمىزدىڭ دالەلى. قاجىتايدىڭ ات جالىن تارتىپ مىنگەن جاستىق شاعى، جاڭاعىداي ازاتتىقتىڭ ءدامىن تاتا قالعان ەلدىڭ، قايتادان قۇلدىق قامىتىن كيىپ، قىتايدىڭ قولىنا ءبىرجولاتا قاراپ قالعان، كىرىپتار كەزىمەن تۇسپا-تۇس كەلدى. از جىل بولسا دا ازاتتىقتىڭ التىن كۇرەك جەلىمەن جەلپىنىپ قالعان ەل، بوداندىققا قايتا تۇسكەنىمەن ىشكى بۇلقىنىسى ءالى دە باسىلا قويماعان بولاتىن. نوقتاعا باسى سىيماي، قايتا-قايتا بۇلقىنا بەرگەنى دە سوندىقتان. بۇعان شىعىس تۇركىستانداعى قازاقتاردىڭ ۇلت-ازاتتىق كۇرەسىنىڭ 50ء-شى جىلداردىڭ سوڭىنا دەيىن جالعاسقان تولاسسىز تولقۋلارى كۋا. قازاق حالقىنىڭ ءبىر تۇتاستىعى، قازاقستانداعى، قىتايداعى، موڭعولياداعى قازاقتاردىڭ باسىن قوسىپ، ءۇش وتاۋدىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ءبىر تۋدىڭ تۇبىنە جينالۋ يدەياسى دا تاپ مىنە، وسى كەزدە ومىرگە كەلگەن بولاتىن. بۇل دا ات توبەلىندەي ازعانا قازاقتىڭ ءار ەلدىڭ بودانىندا، بوساعاسىندا ءجۇرىپ، جەكە-جەكە جۇتىلىپ كەتۋىنەن ساقتانۋ ءۇشىن ويلاستىرىلعان، الاش جۇرتىنىڭ قول سوزعان كوپ ارماندارىنىڭ ءبىرى بولعان. وسىنداي ۇلى ماقساتتاردىڭ جەتەكشى بولعاندىعىندا كۇمان جوق، 1962 جىلعى اتاماكەن قازاقستانعا قاراي ۇدىرە كوشكەن ۇلى كوشتىڭ بۇيداسىن ۇستاپ كەلگەندىردىڭ ءبىرى دە -قاجىتاي ءىلياس ۇلى بولاتىن. قاجىتايدىڭ سول كوشتىڭ باستالعان، الاساپىران كۇندەرىنىڭ بىرىندە، بۇگىنگى كۇنى التى الاشقا اتى ءماشھۇر بولعان، قازاقتىڭ كلاسسيك جازۋشىسى، سول كوشتى تىكەلەي ۇيىمداستىرىپ جۇرگەن قابدەش ءجۇمادىلۇلىن ءتونىپ تۇرعان تۇتقىندىقتان قۇتقارىپ كەتەتىن ازاماتتىق ەرلىگى ءوز الدىنا جىر قىلىپ ايتۋعا تۇراتىن، بولەك ءبىر جاتقان حيكايا.
قازاقستانعا كەلگەننەن كەيىن جاڭا جۇرت، جاڭا ورتاعا بەيىمدەلۋ، تەمىر تەگەۋىرىندى يمپەريالىق ساياساتقا مويىنۇسىنۋ، قيا باسقان تىرلىگىڭ بارىپ تىرەلەتىن ورىس ءتىلىن ۇيرەنۋ، كەڭەس وداعى جاۋ كورىپ وتىرعان جۇڭگو ەلىنەن كەلۋىڭ، ەكىنشى سورتتى ادام رەتىندە كوزتۇرتكى بولىپ، وگەي ءومىر وتكىزۋىڭ، بۇكىل تۋعان-تۋىسقانىڭنىڭ شەكارانىڭ ارعى جاعىندا قالىپ قويۋى – وسىلاردىڭ بارلىعى اقىن رەتىندە دە، ادام رەتىندە دە ءبىر ادامنىڭ جۇرەگىنە از سالماق تۇسىرمەسى انىق. مىنە، وسىنداي اۋىر سالماقتى قاجىتايدىڭدا كوتەرۋىنە تۋرا كەلەدى:
شۇبىرعان تۇيەلى كوش ساعىم ويناپ،
تۇسىمنەن شىقپاي قويدى-اۋ اۋىل-ايماق.
ءدام-تۇزىم دارالاندى-اۋ بارعان سايىن،
قايىقتاي الىستاعان داۋىل ايداپ!
بۋىندى بەكىتپەسە ءدارى ءىشىلىپ،
ءتارىزدى سۇيەگىمنىڭ ءبارى سىنىق.
كەيىنگى زەيىندىگە كەرەك-اۋ دەپ،
جىر جازىپ، ءان شىعاردىم جانۇشىرىپ، -
دەپ جازۋى وزەگىن ورتەگەن ساعىنىشتىڭ، كوز الدىن تۇمانداتقان مۇنارلى مۇڭنىڭ اسەرىنەن تۋىلعان جىرلار ەكەندىگى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. اقىن بۇل تاقىرىپقا الدە نەشە ورالىپ، جىر نوسەرىن كوز جاسىنا قوسىپ، وقتىن-وقتىن توگىپ تاستاپ وتىراتىنى ءقورىنىپ-اق تۇر. ءبىراق بولمىس-بىتىمىندە بۇلتاعى جوق، تابيعاتىنان جانى نۇرعا، جۇرەگى جىرعا تولى، كوپشىل اقىن ەشبىر جاندى جات كورىپ، بوساعا جاقتا جاتىرقاپ تۇرىپ قالماعان كورىنەدى. كەرىسىنشە، كەلەلى كەڭەستىڭ كەۋدە تۇسىنا ۇمتىلىپ، ءوزى سياقتى جانى جايساڭ جاندارمەن قول ۇستاسىپ، كوكىرەگىندە كولدەي شالقىعان سىرى مەن جىرىن اسقاقتاتا ايتىپ كەتە بارعان سىڭايلى. 1965 جىلى قاجىتاي كازگۋ-دىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنە وقۋعا ءتۇسىپ، وسى وقۋ ورىنىن ءتامامداپ شىعادى. بۇدان كەيىن رەسپۋبليكا دەڭگەيىندەگى باسپالار مەن ءار ءتۇرلى گازەت-جۋرنالداردىڭ رەداكسيالارىندا ەڭبەك ەتە ءجۇرىپ، وزەگىنە بىتكەن وزگەشە بوياۋلى ولەڭ جىرلارىن تۋعان حالقىنا تولاسسىز ارناپ كەلەدى.
مەن ءوز باسىم قاجىتاي اقىنمەن كوپ بىرگە ءجۇرىپ، قويان-قولتىق ارالاسىپ، كورمەگەن اداممىن. وقتا-تەكتە كەزدەسىپ، اڭگىمەلەسە قالعان ساتتەردە قاجەكەڭنىڭ كول-داريا تولقىعان اقىن ەكەندىگىن دە، بۇلتارىس-بۇلتاعى جوق اقپەيىل، اڭعىرت ادام ەكەندىگىنە دە كوز جەتكىزگەندەي بولامىن. سوعان كوزىم جەتەدى دە، ياپىراۋ، ناعىز اقىن دەگەن وسىنداي تۇلعاسىن تۇمان باسپاي، توڭىرەگىنە شۋاق شاشىپ جۇرەتىن جانداردىڭ سويىنان ەكەن-اۋ دەگەن ويعا تىرەلە بەرەمىن. ول سەنىمەن تۇڭعىش كەزدەسىپ، تانىسقان ءساتتىڭ وزىندە دە، باز-بىرەۋلەرشە سىناپ، مىنەپ، باس-اياعىڭا قاراپ، سىرتقا تەۋىپ، سىزداپ تۇرمايدى ەكەن. سەن كىم ەدىڭ، قايدان كەلدىڭ، قايدا باراسىڭ دەپ تە قۇرتتاي قۋالاپ، ىزىڭە ءتۇسىپ، ىندەتىپ جاتپايتىندىعى تاعى بار، ەجەلگى تانىس، سىرلاس ادامىڭداي ەش بۇكپەسىز، ايتار ويلارىن اڭىراتىپ، ايتىپ جۇرە بەرەدى ەكەن. سودان باستاپ قاجىتاي اقىننىڭ شىعارماشىلىعىمەن ەپتەپ تانىسا ءجۇرىپ، سوڭعى شىققان ەكى تومدىق تاڭدامالىلارىن وقۋدىڭ دا ءساتى ءتۇستى. وسى تاڭدامالىنى وقىپ وتىرىپ تا اقىننىڭ تاۋ سۋىنداي تاسقىنداعان اقىندىق تابيعاتىن تانىعانداي بولدىق. ماقالا جازۋىمىزعا تۇرتكى بولعان دا وسى اسەردىڭ ىقپالى ەكەندىگى شىندىق.
اقىن قاجىتاي ءىلياس ۇلىنىڭ ونەر جولىنداعى، ولەڭ ولكەسىندەگى جان دۇنيەسى تاڭ نۇرىنداي تازا، كىرشىكسىز. ول ءوزىنىڭ باسىپ وتكەن ءومىر جولدارىن، ءار قيىردا وتكىزگەن ءومىر كەرۋەنىن ولەڭمەن ورنەكتەپ وتىرعاندا بۇكىل جان دۇنيەسىن جاسىرىپ، قالقالاپ ۇستاپ قالماعان اقىن ەكەن. ول قۋانىشىن دا، قايعىسىندا، وكىنىشتەرى مەن وكپە-نازىندا جاسىرماي جازىپ وتىرىپتى. ايتار ويىن، ارمان-اڭسارىن كۇلبىلتەلەپ كۇيكى كۇيگە تۇسىرمەي، اڭىراتىپ، اشىق ايتىپ وتىرىپتى. وندادا ەشكىمگە ەلىكتەپ-سولىقتاماي، وزەگىنەن شىققان ءوز ءسوزىن ايتىپ قالعان ەكەن...
وسىناۋ جارقىن جىرلارىنىڭ ۇزىنا-ىرعاسىنان اقىننىڭ باسىپ وتكەن ءومىر جولدارىندا، باسىنان كەشىرگەن قيلى تاعدىر، تاپ بولعان ءتۇرلى قيانات قىرسىعىندا تانىپ، ءتۇسىنىپ وتىراسىڭ. ويتكەنى، بۇل ولەڭدەردىڭ ءون بويىنان زاماننىڭ قۇلقى، ادامداردىڭ پيعىل-نيەتتەرى، جاقسىلىق پەن جاماندىق، قىل-قىسقاسى كۇللى ءومىردىڭ وزەگى ەگىز قاتار ءورىلىپ، اقىن جاساعان ءداۋىردىڭ ديدارى ايقىن تانىلىپ وتىرلادى. اتا-جۇرتقا العاش كەلگەن جىلدارى اقىن:
وزىمدە دوس تاباتىن، قاس تاباتىن،
كۇتەم سول باقىتىمنىڭ ءسات ساعاتىن.
كىتاپقا اسىقپايمىن جاستاناتىن،
ولەڭگە اسىعام جۇرت باس سالاتىن،-
دەپ جىرلاعان ەكەن. اقىن وسى ءسوزدى سەرت دەپ بىلگەن سىڭايلى. بۇنى اقىننىڭ ونەر جولىنا قويعان ءوزىنىڭ ايقىن ماقساتى دەپ بىلگەن دۇرىس. جانى جايساڭ، ۇساق-تۇيەك پەندەشىلىككە بوي الدىرا بەرمەيتىن، ارمانشىل اقىنعا جانى تازا، نيەتتى حاق دوستىڭ دا تابىلا كەتەتىنى شىندىق. قاجىتايدىڭ جۇماتاي جاقىپبايەۆ باستاعان كوپتەگەن تالانتتى اقىندارمەن ومىرلىك دوس بولىپ، سىيلاسىپ، سىرلاسىپ ءوتۋى − سونىڭ ايعاعى. ال ەندى اقىنعا ءتان ونداي تازا تىرلىك ىشىنە جاقپايتىن، قۋ ءمۇيىز قىلقۇرتتاردىڭ دا بار ەكەندىگى، ولاردىڭ اقەدىل، اڭعىرت اقىندى قالتارىستا تۇرىپ، قاپىسىن تاۋىپ، قاۋىپ الاتىندىعى دا شىندىق:
قۇرىشپىن كورىگىندە جالىنداعان،
كۇمىسپىن تارالعىڭا شابىلماعان.
مۇڭلى-اقپىن قۇلاعىڭا شالىنباعان،
قىمباتپىن بازارىڭا بارىلماعان.
باتىلمىن تاعدىرىنا تابىنباعان،
اقىنمىن جۇرتىنا ءالى تانىلماعان،
قازاقپىن پيعىلى ءالى تارىلماعان،
ازاماتپىن قىرسىعى ارىلماعان،-
دەيدى. بۇل سوناۋ 1970 جىلداردىڭ باسىندا جازىلعان ولەڭ. وسى ولەڭنىڭ وزىنەن-اق قاجىتاي اقىننىڭ بۇكىل بولمىسى كورىنىپ تۇرعان جوق پا؟ ءبىر قيىردان تاۋ اسىپ، تاس باسىپ كەلگەن، جالعىز اتتى جىگىتتىڭ تالاي جىلدارعا دەيىن كورىنگەنگە كوز تۇرتكى بولىپ، وبال-ساۋاپقا قارامايتىن تالاي قىرسىق، قياناتتى كورگەنى دە راس. “قىرسىعىم ارىلمادى” دەيتىنى سول. ايتپەسە قاجىتايدىڭ ەشكىمنىڭ قايناپ تۇرعان قازانىڭ توڭكەرىپ كەتپەگەنى بەلگىلى. اقىن ءوزىنىڭ وسى كۇرمەۋى قيىن تاعدىرى تۋرالى كوپ ويىسىپ، كوپ تولعانىپ وتىرعان. شاۋىپ كەلە جاتقان جۇيرىكتى شاۋجايدان تارتىپ، الاماننىڭ ارتىنا الىپ قالاتىن الا باقان ارامدىق جانىن تالاي-تالاي جارالاسا كەرەك. بىلايعى تولعاۋ، جىرلارىندا عانا ەمەس، اقىن ءتىپتى وسى تاقىرىپتا «ارمان-اي» دەگەن ءان دە شىعارعان ەكەن:
زاماننىڭ قايران قالىپ پىسىعىنا،
شىدادىم كور شەڭگەلدەي قىسىمىنا.
كوڭىلىم ارىستانداي الاس ۇردى-اۋ،
كوز جەتپەي قياناتتىڭ ۇشىعىنا!
ۋا، داريعا، جالعان-اي!
جالىنىم بارىپ-بارىپ سونەر مەيلى،
سوندادا وزەگىمدى ونەر جەيدى.
اتتەڭ-اي، وكىنىشىم شاشىمنان كوپ،
ەر جىگىت تىرشىلىكتە نە كورمەيدى؟!-
دەپ ارمانىن دا، وكىنىش-وكسىگىن دە انگە قوسىپ، اسقاقتاتا شىرقاپ، شەر قۇماردان ءبىر شىعاتىن كەزدەرى دە ءجيى بولىپ تۇرسا كەرەك. قۋانىشقا جارلى جاس جانىنىڭ وگەيلىك كورگەن وسىنداي تۇستارىن ءومىرىنىڭ وزەگىن جارىپ شىققان وسىنداي ولەڭدەرىمەن ورنەكتەي كەلىپ، ونى انمەن الديلەپ ماۋقىن باسىپ وتىرعاندىعى كورىنىپ تۇر. ءبىراق وسىنداي جولىن كەسكەن قىزعانىش-قىرسىق، قياناتتار اقىننىڭ ساعىن سىندىرىپ، ەڭسەسىن تۇسىرە قويماعان سياقتى. قايتا ونى ىشتەي شيرىقتىرىپ، ءورشىل ولەڭدەر جازىپ، ورشەلەنە تۇسۋىنە تۇرتكى بولعان سىڭايلى.
بەرگەنىم بار، كوپ ءالى بەرەرىم دە،
سوندىقتان، سۇڭگيمىن ءوز تەرەڭىمدە.
مەنىڭ قۇتىم، قۋاتىم ونەرىمدە،
كەرتىپ بەرەم جۇرتىما كەرەگىندە.
پىسقىرماي، كەششششەسىنە، كەرەڭىنە،
الشاڭ-الشاڭ باسپاي ما ەر ەلىندە؟!-
دەۋى سونىڭ دالەلى.
ءان دەمەكشى، قاجىتاي اقىن جيىرمادان استام ءان، الدەقانشا سوقتالى كۇي جاساعان كانىگى سازگەر ەكەن. بۇل اندەرى مەن كۇيلەرىنىڭ راديو مەن تەلەديداردا قانشالىقتى بەرىلىپ، ناسيحاتتالىپ جاتقانىن بىلمەيمىن، ال وسى اندەردى ءزاۋدىعالام ءوز اۋزىنان نەمەسە كەيبىر جەكە انشىلەردىڭ وڭاشا ورىنداۋىنان ەستىپ قالساڭىز، قازاقتىڭ بايتاق-بايابان دالاسىنىڭ سامالى جەلپىپ وتكەندەي، الپىس ەكى تامىرىڭىزدى يدىرەدى. بۇگىنگى كۇنى بۇكىل ساحنانى نەبىر شاتا-شالىق ءاۋماسىر اۋەزسىماقتار جاۋلاپ العان زاماندا الابوتەن تەبىرەنىسپەن جازىلعان الگىندەي ايشىقتى اندەردىڭ نەگە ناسيحاتتالمايتىنى بەلگىسىز. بۇل اندەرىندە دە قاجىتاي اقىن ءوزىنىڭ ارمان مەن وكىنىشكە تولى ءومىرىن اسەم اۋەنمەن الديلەپ، مۇڭلى كۇيلەرمەن كومكەرىپ كەتىپ وتىرعان ەكەن. ارينە،“قولىڭنان كەلسە، قونشىڭنان باس” دەگەندى قازاق وسىندايدا ايتسا كەرەك.
اقىن قاجىتاي ءىلياسۇلىن بىلايعى جۇرتتىڭ بارلىعى ساتيريك اقىن دەپ قابىلدايتىن سياقتى. ال مىنا تاڭدامالى ەكى تومدىعىن قولعا الىپ قاراعانىمىزدا، قاجىتايدىڭ كانىگى ليريك اقىن ەكەندىگىنە كوز جەتكىزدىك. ليريكالىق ولەڭدەرى، تولعاۋلارى،وقيعالى داستاندارى تەك شاقپا ءتىلدى، ءبىرىڭعاي سىقاقشى ساتيريك قانا ەمەس، جىر جولدارىن جوسىلتىپ اكەتەتىن جوتالى اقىن ەكەندىگىنە دە كۋا بولىپ وتىردىق. ساتيرا جانرىنداعى قيىپ تۇسەر قىلىش ءتىلدى قاسيەتى ءوز الدىنا ءبىر قىرى بولىپ، قىلپىلداپ تۇرعانىن بايقايسىز. قاجىتايدىڭ ۇستازى، پروفەسسور تەمىربەك قوجەكەيەۆ: “مەن «ساتيرانىڭ تاريحى مەن تەورياسى جانە جانرلارى» دەگەن ەڭبەگىمدە قاجىتايدىڭ «ابايشا» دەپ جازاتىن پاروديالارىنىڭ بىرەۋىن ۇلگى رەتىندە ۇسىندىم. ويتكەنى بىرىنشىدەن، بىردە ولاي، بىردە بۇلاي بولىپ جۇرگەن پاروديانىڭ ىرگەسىن ورنىقتىرۋعا، ءمان-ماعىناسىن، ۋىتىن تەرەڭدەتۋگە قاجىتاي قوسقان ۇلەس ايدان-انىق. وعان باسقا دالەل ىزدەمەي-اق، «ماحامبەتشە»، «ابايشا» دەپ جازاتىن پاروديالار سيكلىن الساق جەتكىلىكتى. ەكىنشىدەن، ۇلتتىق ساتيرامىزدىڭ تاريحىندا قاجىتايعا دەيىن مىسال-باللادا، مىسال-داستان دەگەن دۇنيە جوق. ەندەشە ول ساتيريكتىڭ جاڭالىعى، جانردى جاڭعىرتقانى دەمەي نە دەيمىز؟!”، - دەپ جازعان ەكەن. ساتيرا ۇستازىنىڭ سوزىنەن قاجىتايدىڭ سول جانردا جازىپ جۇرگەن قاتارداعى جاي ساتيريكتەردىڭ ءبىرى عانا ەمەس، قازاق ساتيراسىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان جاڭا تۇرلەرىن تۇڭعىش ومىرگە اكەلگەن جانە ونى ورنىقتىرعان جاسامپاز اقىن ەكەندىگىن تانىپ، بىلەمىز. اقىننىڭ تاڭدامالى شىعارمالارىنىڭ ەكىنشى تومىنا نەگىزىنەن ساتيرالىق شىعارمالارى توپتاستىرىلعان ەكەن. وسى شىعارمالارىن وقىساڭىز، قازاق قوعامىنىڭ بويىنداعى كىناراتتار مەن كەسەل-كەساپات اتاۋلىنىڭ بارلىعىنا ساتيرا ساڭلاعىنىڭ سۇڭگى ءسوزى تۇيرەپ وتپەگەنى جوق ەكەندىگىنە كوزىڭىز جەتەدى. ۇشىقتالماعان كەسەل، الاستالماعان اۋرۋ جوق. جاڭاعى بىلگىر عالىم ايتقان، قاجىتاي ايلانىمعا كىرگىزگەن پاروديانىڭ «ابايشا»، «ماحامبەتشە» دەپ اتالاتىن تۇرلەرىنىڭ ءوزى قانداۋىرداي قادالىپ، ءتىلىپ تۇسەتىن وتكىر جانرلار ەكەن. كەرەناۋلىق پەن كەسەلدىڭ، وسپادارلىق پەن وپاسىزدىقتىڭ يت تەرىسىن باسىنا قاپتاپ كەتەتىن اباي، ماحامبەت داستۇرىنە ويىسىپ، سولار سالعان سارا جولعا بەت بۇرۋى اقىننىڭ ءسوز سۇڭگىسىن ءتىپتى دە وتكىرلەي تۇسكەن ەكەن، وقىپ كورەيىك:
ونەرگە ولەرمەننىڭ كوزقاراسى
( ابايشا)
ولەڭ − سونىڭ نان شايى، ءسوز ساماسى،
ۇرتتاپ شايقاپ توگەتىن ەز بالاسى.
تىلگە شوگىر، جۇرەككە كىرى ءتيىپ،
تەپ-تەگىس ىعىر بولدى اينالاسى.
بوتەن ويمەن بۇلعانسا ءسوز اراسى،
تۇسىنبەي تويتىڭدايدى بەيشاراسى.
قوقىمنان قولاقپانداي توم جاسادى،
جىمپيعان، جىلپىڭداعان ءبىر پاراسى.
........................
«تاڭداما»، توپتاماسى، باتتاماسى،
وتپەگەنمەن ،
وتەدى تاپقان اسى.
تارتساڭىز تارازىعا، تانىساڭىز
شىركىننىڭ اپ-ايقىن عوي اق، قاراسى...دەپ كەلەدى.
اقىن وسىنداي ساتيرا سۇڭگىسىن كوبىنەسە ادەبيەت پەن ونەردىڭ ءارى مەن ءنارىن كەتىرىپ جۇرگەن تالانتسىز توبىرلارعا تىرەپ وتىرعان ەكەن:
... قاينايدى قانىڭ،
اشيدى جانىڭ،
“شۋماقتارىن”كورگەندە.
اقىندىق قيىن،
جەتپەيدى ميىڭ-
دەپ ءناسيحات بەرگەندە.
ۇياتسىز، ارسىز سالتىنان،
تاعىدا جازار ارتىنان،-
دەيدى. مىنە وسى ولەڭدەردىڭ وزىندە ءسوز ءقادىرىن كەتىرىپ، ادەبيەتتى كاسىپكە ايلاندىرىپ العان جارتىكەش، جەتەسىزدەردى اباي سارىنىمەن تۇيرەپ، كۇلكىمەن كوزگە شۇقىپ وتىرعانىنا كۋا بولاسىز. ساتيريك قاجىتايدىڭ بۇل تاقىرىپتا جازعان ولەڭدەرى اسا اۋقىمدى ەكەن. ساتيرانىڭ بارلىق جانرىندا: ءازىل-وسپاق، سىن-سىقاق، فەلەتون، پاروديا، مىسال-باللادا، مىسال-داستان، ءازىل-سىقاق اڭگىمەلەر دەيسىز بە وسى جانرلاردىڭ بارلىعىنا دا قالام تەربەپ، قۇنىن جويماس قۇندى دۇنيەلەر جاساعان. جانە وسى شىعارمالارىنىڭ بارلىعىندا ادام پەندەسىنىڭ كىسىلىك كەلبەتىنە كولەڭكە تۇسىرەتىن؛ داڭعازا، داراقىلىقتى، توعىشارلىق پەن تۇرپايىلىقتى، تۇرلاۋسىزدىق پەن تابانسىزدىقتى، بەيپىل اۋىز-بەرەكەسىزدىكتى، ەتەكباستى، ەنجارلىقتى، توي-دۋمانشىل، ەڭبەكسىز ەرىنشەكتىكتى، جاندايشاپ، جارەۋكە، جاعىمپازدىقتى، اپەرباقان اۋلەكىلىكتى، قۋ ءمۇيىز قىلقۇرتتىقتى، جەگىقۇرت جىكشىلدىكتى، الاياق، ارسىز ارامدىقتى، اكىرەڭ قاققان، اڭگۇدىك اۋماسىرلىكتى، كەرى كەتكەن كەراناۋلىقتى، كەردەڭ قاققان كەكىرلىكتى، ءقوزبوياۋشى، ەكىجۇزدى ساتقىندىقتى ءقارادۇرسىن ناداندىقتى وسى تەكتەس تولىپ جاتقان رۋحاني بەيشارالىقتى، جان دۇنيەدەگى جابايى، جابىلىقتى كوك سەمسەردىڭ جۇزىندەي وتكىر ولەڭدەرىمەن ءولتىرىپ ءتۇسىرىپ وتىرعان. بۇنىڭ ىشىندە قازاق ساتيراسىندا بۇرىن بولماعان، مىسال-باللادا، مىسال-داستان سياقتى جاڭا تۇرلەرىنە تىڭنان تۇرەن ءتۇسىرىپ، ولاردىڭ تۇعىرعا وتىرىپ، تياناق تابۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوسقان قالامگەر.
كوكەيدە كولدەي كولكىپ تۇنىق جىرىم،
ءوتىپتى-اۋ، ارپالىسپەن قىرىق جىلىم!-
دەپ قىرىق جاسقا كەلگەندە اقىن ءوز ءومىرىن انگە قوسسا، ودان بەرى دە شيرەك عاسىردان استام ۋاقىت تاعىدا سول الاقۇيىن ارپالىسپەن ءومىر وتكىزىپ، جەتپىس دەيتىن جەتەلى بيىككە دە، جەر تايانباي جەتكەن ەكەن.
اقىن قاجىتاي ءىلياس ۇلىنىڭ جالپى اقىندىق بولمىسىنا دا، ادامدىق بولمىسىنا دا زەر سالا قاراساڭىز، ونىڭ كۇلبىلتە، كۇيكى پەندەشىلدىكتەردەن بيىك تۇرعان كىرشىكسىز، تازا كىسىلىك كەلبەتىن كورەسىز. جازعان شىعارمالارى دا كوركەمدىك ءبىتىمى جاعىنان ولەڭ ولكەسىنە（ساتيرالىق پوەزياعا） وزىندىك وزگەشە ورنەكتەر اكەلگەن، ءومىردىڭ اقيقات اعىسىنان جارالعان وتكىر دە، ومىرشەڭ تۋىندىلار. اقىن ابايدىڭ ايتقان: “دوسىڭا دوستىق-قارىز ءىس، دۇشپانىڭا ءادىل بول” دەيتىن اتالى ءسوزدى ءومىرى مەن ونەرىنە ارقاۋ ەتىپ ءومىر كەشكەن سياقتى. ءسوزىمىزدىڭ سوڭىندا، ادالدىقتىڭ اق تۋىن كوتەرىپ، اقيىق ونەردى ارداقتاپ وتكەن، اقبەرەن اقىندىق ومىرىڭىزگە اللانىڭ اق نۇرى جاۋا بەرسىن دەمەكشىمىز!
ارميابەك ساعىندىق ۇلى، سىنشى، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى
پىكىر قالدىرۋ