«استانا كوشەسىنە قايىمنىڭ ەسىمىن بەرۋ –  استانانىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىنا تولىق ساي كەلەدى».

قازاق حالقى ابايدىڭ شىعارماشىلىعىمەن سۋسىنداپ كەلەدى. ابايدى تانىمايتىن، شىعارماشىلىعىن سۇيمەيتىن، اۋەلى مويىندامايتىن قازاق يا قازاقستاندىق جوق شىعار بالكىم. قازاق دەسەك، اباي دەيمىز، اباي دەسەك، قازاق دەيمىز. ولەڭدەرىن اندەتىپ، الەمگە ماقتانامىز. ال ۇلى تۇلعانى قازاقپەن قايتا قاۋىشتىرىپ، تولىققاندى زەرتتەلگەن شىعارماشىلىعىن حالىققا سىيعا تارتقان، مويىنداتقان كىم دەگەندە مۇحتار اۋەزوۆتەن كەيىن ويىمىزعا عالىم قايىم مۇحامەدحانوۆ ورالادى.

2004 جىلى ومىردەن وتكەن قايىم مۇحامەدحانوۆ سانالى عۇمىرىن ابايدى زەرتتەۋگە ارنادى، ۇرپاعىنا مول مۇرا قالدىردى. ۇلى اقىننىڭ ەسىمىن قايتا جاڭعىرتقان عالىمدى كەلەر ۇرپاققا ۇلگى ەتىپ كورسەتۋ – بۇگىنگى بۋىننىڭ مىندەتى. سول ماقساتتا ءوزىنىڭ تۋعان قالاسى سەمەي كوشەلەرىنىڭ بىرىنە 2017 جىلى عالىمنىڭ ەسىمى بەرىلىپ، باسشىلىقتىڭ بۇل ىسىنە الاش جۇرتشىلىعى ريزا بولىپ، العىسىن ايتقان. ال 2018 جىلدىڭ قاڭتارىندا قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ ەسىمى باس قالانىڭ كوشەسىنە بەرىلدى. باس قالانىڭ باس كوشەسىنە بولماسا دا، كىشىگىرىم كوشەسىنە ايتۋلى عالىمنىڭ ەسىمى بەرىلگەنىن ەل ازاماتتارى قولداپ، تاعى العىس ايتتى. سوندا مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى نەسىپبەك ايت ۇلى قايىم مۇحامەدحانوۆ تۋرالى مىناداي ەستەلىكتەرىمەن بولىسكەن ەدى:

«ءوز ومىرىندە قۋعىن-سۇرگىننىڭ سان ازابىن تارتسا دا، ۇستازى اۋەزوۆتى ۇستاپ بەرمەي، ساتقىندىق جاساماي، تۇرمەگە تۇسكەن، ناعىز عالىمعا ءتان قايسار مىنەز كورسەتكەن قايىم اعامىزعا قاشان دا قۇرمەت كورسەتۋىمىز كەرەك. تۇبىندە «حالىق قاھارمانى» اتاعىن بەرۋگە ابدەن بولادى، سەبەبى ول كىسى وسىنداي اتاققا ابدەن لايىق» دەگەن ەدى اقىن.

ءتىپتى استانا كوشەسىنە قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ ەسىمىن بەرۋ وسىدان ءۇش جىل بۇرىن قابىلدانىپ، تالاي تالقىعا تۇسكەن، ءتىپتى قارسى شىققاندار دا بولدى. دەگەنمەن قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ بەلسەندىلىگىڭ ارقاسىندا بۇل ماسەلە وڭىنان شەشىلگەن.

2016 جىلى قازاق حالقى بىلىنەر-بىلىنبەس دارەجەدە عالىمنىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولعان مەرەيتويىن اتاپ ءوتتى. عىلىمي-كونفەرەنسيالار ءوتىپ، عالىمنىڭ ەڭبەكتەرى جيناقتالدى، اقىن-جازۋشىلار، سەرىگى بولعاندار ەستەلىكتەرىمەن ءبولىسىپ، عالىمنىڭ شىرعالاڭ ومىرىنەن سىر شەرتتى. مۇحامەدحانوۆتى ۇلىقتاۋ جۇمىستارى ءالى دە جالعاسىن تابارى ءسوزسىز. ءار قالانىڭ ءبىر-بىر كوشەسىن عالىمنىڭ ەسىمىمەن اتاۋ ارتىق ەتپەيدى.

قايىم مۇحامەدحانوۆ پەن اباي قالاي قاۋىشتى؟

قايىمنىڭ اكەسى تۇتقىندالعاننان كەيىن جىگىتكە اكەسىنىڭ جاقىن دوسى مۇحتار اۋەزوۆ قولداۋ بىلدىرەدى، جانىنا ەرتىپ، رۋحاني ۇستازىنا اينالدى. جازۋشى قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ بويىنان ەرەكشە دارىندى بايقاپ، اباي تۋرالى رومان-ەپوپەيا جازۋى بارىسىندا ونى قاسىنا كومەكشى ءتىلشى رەتىندە الادى. اۋەزوۆتىڭ تاپسىرماسىمەن ول ابايدىڭ ءومىرى جايلى زەرتتەپ، ابايدىڭ كوزىن كورگەن قاريالارمەن تىلدەسەدى. ەڭبەكتەرىن جينايدى. ءسويتىپ ابايدىڭ شىعارماشىلىعىنا دەگەن جىگىتتىڭ قىزىعۋشىلىعى ارتادى.

الايدا مۇحامەدحانوۆتىڭ تاڭداعان جولى اۋىر جول بولدى. اۋەزوۆپەن دوس بولىپ، ابايدىڭ ءومىرىن زەرتتەگەنى ءۇشىن جازاعا تارتىلدى.

1951 جىلى ول «ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى» دەگەن كانديداتتىق ديسسەرتاسيا قورعاپ، سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ قاھارىنا ۇشىرادى.  عالىمعا قاتىستى «ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى جوق، قايىم مۇحامەدحانوۆ پانتۇركيستىك، پانيسلاميستىك يدەيالاردى ناسيحاتتاپ وتىر. كەڭەس ۇكىمەتىنە مىلتىق الىپ كۇرەسكەن ادامداردى ۇرپاق ساناسىنا جاعىمدى جاعىنان ءسىڭىرىپ وتىر. بۇل – اۋەزوۆتىڭ «الاشوردا» تۇسىنداعى باعىتى مەن باعدارىن قولداۋ. ونى زەرتتەۋگە ءماجبۇر ەتىپ وتىرعان – اۋەزوۆ» دەگەن پىكىرلەر ايتىلدى. سونىڭ كەسىرىنەن قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ ديسسەرتاسياسى الىنىپ، ءوزى 25 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلدى. ەڭبەگى «عىلىمي» دەپ مويىندالماي، «اۋەزوۆتىڭ جەكە باسى» دەگەن ايىپ تاعىلدى. ءتىپتى، «ەگەر وسى تاقىرىپتى ۇسىنعان، جازدىرعان، وعان جەتەكشىلىك ەتكەن مۇحتار اۋەزوۆ دەپ مويىنداساڭ، قاماقتان شىعارامىز. ديسسەرتاسياڭدى قالپىنا كەلتىرەمىز. اباي مۇراجايىنىڭ ديرەكتورى رەتىندە قايتا تاعايىندايمىز» دەگەنىنە كونبەي، مۇحامەدحانوۆ ءوز پىكىرىنەن تايماعان، اۋەزوۆتى ساتپاعان. ءسويتىپ قيناۋدىڭ بارلىق ساتىسىنان وتكەن.

«مۇحتار اۋەزوۆتى ءبىر ادام ساتپاسا، ول – قايىم، ەكى ادام ساتپاسا، سونىڭ ءبىرى – تاعى قايىم»، - دەدى بۇل جايىندا جازۋشى تۇرسىن جۇرتباي. 1954 جىلى جەلتوقسان ايىندا ۇكىم قايتا قارالىپ، قايىم مۇحامەدحانوۆ اقتالادى. 1955 جىلى تۇرمەدەن شىقتى.

پروفەسسور ە.يسمايلوۆ مۇحامەدحانوۆ جايلى بىلاي دەگەن: «ق.مۇحامەدحانوۆ مەملەكەتتىك اباي مۇراجايىن العاشقى ۇيىمداستىرۋشى جانە عىلىمي قىزمەتكەردىڭ ءبىرى رەتىندە قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى ابايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا تىكەلەي قاتىسى بار ەرەكشە قۇندى قولجازبالاردى، مۇراعاتتىق، فولكلورلىق ماتەريالداردى جيناقتادى».

قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى ءازىلحان نۇرشايىقوۆ ق.مۇحامەدحانوۆتىڭ زەرتتەۋلەرىنىڭ ماڭىزدىلىعىن، ونىڭ اباي مەكتەبىن زەرتتەۋگە قوسقان ۇلەسىن، ونىڭ م. اۋەزوۆتىڭ ەڭ جاقىن دوسى بولعاندىعىن اتاپ ءوتتى.

«كاكەڭ ابايتانۋ عىلىمىنىڭ ەڭ بىلگىرى بولدى. بۇكىل سانالى عۇمىرىن ابايتانۋ عىلىمىن دامىتۋعا جۇمسادى. اباي شىعارمالارىنىڭ تەكستولوگياسى تۋرالى تاماشا زەرتتەۋ ەڭبەگىن جازدى. سوڭىنا  «ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى» دەگەن ءتورت تومدىق قىمبات قازىنا قالدىردى. «اباي» ەنسيكلوپەدياسىن شىعارۋعا ايانباي اتسالىستى. كاكەڭ ۇلى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ەڭ جاقىن دوسى بولدى. «اباي جولى» ەپوپەياسىنا بايلانىستى كوپتەگەن دەرەكتەردى مۇحاڭ كاكەڭنەن – قايىم مۇحامەدحانۇلىنان الدى»، - دەگەن جازۋشى ءبىر ەستەلىگىندە.

قايىم مۇحامەدحانوۆ عىلىمعا عانا دەن قويدى دەسەك، قاتەلەسكەنىمىز. ول – قازاق ءسسر-ى مەملەكەتتىك گيمنىنىڭ اۆتورى. گيمننىڭ العاشقى جولدارى – «ەر قازاق ەجەلدەن ەركىندىك اڭساعان» - «گەرويچەسكيي كازاحسكيي نارود يزدريەۆلە مەچتال و سۆوبودە» دەپ باستالادى. سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ بيلىگى ۇستەم بولىپ تۇرعان ۋاقىتتا ءدال وسىنداي سوزدەرمەن ولەڭ نە ءان جازۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلمەگەن. الايدا ءور مىنەزدى قايىم مۇحامەدحانوۆ جازا الدى.

وسى جانە وزگە دە ەڭبەكتەرى باعالانىپ، 1995 جىلى ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ق ر مەملەكەتتىك سىيلىعىن عالىمنىڭ قولىنا ءوزى تابىستاعان.  

ەلباسى قايىم مۇحامەدحانوۆتى تانىماي قالدى ما؟

نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ استانا كوشەلەرىنىڭ اتىن رەتتەۋ تۋرالى تاپسىرماسىندا ايتقان ءسوزى كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىن سۋ سەپكەندەي باستى. الايدا ەلباسىنىڭ ءوز قولىمەن سىيلىق تابىستاپ، قۇرمەت كورسەتكەن عالىمدى تانىماي قالماۋى مۇمكىن ەمەس. ءسوزىنىڭ استارىندا ءبىر ءماننىڭ جاتقانى ايقىن. مۇنى جازۋشى تۇرسىن جۇرتباي بىلاي بولجادى:

«نازاربايەۆ قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ كوشەسىن جاۋىپ تاستاڭدار دەگەن جوق. ءبىر كوشەنىڭ قيىلىسى مەن قيىقتارى ءۇش ءتۇرلى اتپەن اتالعان. سونى تارتىپكە كەلتىرۋدى تاپسىردى»، دەي كەلە قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ استاناعا تىكەلەي قاتىسى بارىن ايتىپ ءوتتى.

«قايىم مۇحامەدحانوۆتىڭ استاناعا تىكەلەي قاتىسى بار. 1951-54 جىلدارى اۋەلى ءولىم جازاسىنا، كەيىن 25 جىلعا جەر اۋدارىلىپ كەتكەندە، قاراعاندى، اقمولا، قىزىلجاردىڭ تۇرمەسىندە جاتقان. وسى ءۇش تۇرمەگە ءۇش ايدان اۋىستىرىلىپ وتىرعان. ءتىپتى قاراعاندى تۇرمەسىنەن جازعان حاتتارى دا، ولەڭدەرى بار. سوندىقتان تۇرمەدە وتىرىپ، ايداۋىن وسى جەردە وتكىزگەن قايىمدى اقمولاعا قاتىسى جوق دەپ ايتۋعا بولمايدى»، - دەدى.  ياعني كوشەگە عالىمنىڭ ەسىمىن بەرۋدە ەشقانداي كەدەرگى جوق.

«مەنىڭ ويىمشا، استانا كوشەسىنە قايىمنىڭ ەسىمى بەرىلۋى –  استانانىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىنا تولىق ساي كەلەدى. اباي ءۇشىن، اۋەزوۆ ءۇشىن باسىن قۇرباندىققا شالىپ، مارتتىككە بارۋ – وققا كەۋدەسىن تىككەنمەن بىردەي. ونىڭ ۇلگىسى – تاۋەلسىزدىك جولىنداعى يدەيانىڭ ىشكى تۋى، الاش يدەياسىنىڭ كەپىلى بولدى. اۋەزوۆتەن كەيىن قايىم ارقىلى بۇكىل قازاقستان رۋحانياتى سول الاش يدەياسى كوشىپ جۇرگەندەي سەزىندى. بۇل ءسوزدىڭ ايتىلۋى – كەزدەيسوقتىق نەمەسە تۇسىنبەستىك دەپ ويلايمىن»، - دەپ ءسوزىن ءتامامدادى جازۋشى Qamshy.kz اقپارات اگەنتتىگىنىڭ تىلشىسىنە.

قايىم مۇحامەدحانوۆتى ەندى-ەندى ۇلىقتاپ كەلە جاتقانىمىزدا، تيەسىلى جەردەن ەسىمىن الىپ تاستاۋ – ابەستىك. قالا كوشەسىن عانا عالىمنىڭ ەسىمىمەن اتاپ قويماي، كەلەشەك ۇرپاققا ونىڭ ەڭبەگىن قاز-قالپىندا جەتكىزۋدىڭ امال-شارالارىن قاراستىرعانىمىز ابزال. قازاقتى ابايمەن قاۋىشتىرعان ول قاي زاماندا دا ۇلكەن قۇرمەتكە لايىق.