اياقتالۋىنا ەكى جارىم جىلداي ۋاقىت قالعان جيىرماسىنشى عاسىردىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى، ەڭ قاتال دا ءبىتىمى وعاش ساياسي-قۇقىقتىق قۇرىلىم-توتاليتارلىق مەملەكەتتى دۇنيەگە الىپ كەلگەنى ەدى. تاريحشىلار توتاليتارلىق مەملەكەتتىڭ اۋەلگى نىشاندارى كونە مىسىردا نەمەسە ءقايسىبىر ەجەلگى دەسپوت ەلدەرىندە بولدى دەگەندى ايتىپ جۇرسە دە، «ءتوتاليتاريزمنىڭ ناعىز قاس ۇلگىسى»،-ناق سول حح عاسىر ءتوتاليتاريزمى بولاتىن. ءارى عۇمىرىنىڭ ۇزاقتىعى، امبەباپتىعى جانە ناتيجەلىلىگى تۇرعىسىنداعى الدىڭعى قاسىرەتتى ورىندى ءداپ وسى كەڭەستىك ۇلگىدەگى توتاليتاريزمنەن وزىپ ەشكىمدە الا قويمايدى. كادىمگى ءبىزدىڭ زامانداستارىمىزدىڭ كوبىنىڭ ومىرىمەن تۇسپا-تۇس كەلىپ سول سەبەپتى دە بىرەۋلەر ءۇشىن ءزارلى، بىرەۋلەر ءۇشىن ءارلى بولىپ قىرىق قۇبىلاتىننىڭ ناق ءوزى.
بۇل جەردە ماسەلەنىڭ ءمانىسى، ونىڭ ەش بۇلتارتقىزبايتىن ساندىق كورسەتكىشتەرىنە دە قاتىستى ەمەس. ماسەلە ءتوتاليتاريزمنىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك، پسيحولوگيالىق زارداپتارىنا، ونىڭ بۇگىنگە دە، بولاشاققا دا ۇزاق مەرزىمدەر بويى اسەر ەتە الاتىن سالدارلارىندا بولسا كەرەك.
وكىنىشكە قاراي، وتكەن جۇيەنىڭ سىنشىلارى دا، جاقتاستارى دا ءتوتاليتاريزمنىڭ ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە سونشاما عۇمىرلى بولۋىنىڭ سەبەپتەرى جونىندە كوپ ويلانا بەرمەيدى. ونىڭ كۇللى سەبەپتەرىن جەكە ادامنىڭ مەملەكەتپەن، قاراقان باسىنان، ءوز قىزمەتىنىڭ ناتيجەسىمەن اۋلاقتانىپ كەتكەنىنە قاتىستى دەگەن ابدەن قالىپتاسقان كوزقاراسپەن قايىرا سالۋعا بولار ەدى. ءتوتاليتاريزمنىڭ مۇنداي فيلوسوفيالىق تۇسىنىكتەمەسىنىڭ جۇيەلەنگەنىنە دە تالاي ۋاقىت ءوتتى. ءالى ءدال سول دايەكتەمەنى ءسوز رەتى كەلگەندە ايتا كەتۋ كەرەك، بۇرىنعى انتيكوممۋنيست زينوۆيەۆتەن نەبولشيەۆيكتىك يدەيانى اشىقتان-اشىق مالدانۋشى بۇگىنگى ليمونوۆقا دەيىنگى كوممۋنيستىك يدەيانى جاقتاۋشىلار باس پايدالارىنا جاراتۋدان ءبىر تانباي كەلەدى.
عۇمىرىنىڭ ۇزاقتىعى، امبەباپتىعى جانە ناتيجەلىلىگى تۇرعىسىنداعى الدىڭعى قاسىرەتتى ورىندى ءداپ وسى كەڭەستىك ۇلگىدەگى توتاليتاريزمنەن وزىپ ەشكىم دە الا قويمايدى
ءتوتاليتاريزمنىڭ الەۋمەتتىك كوزدەرى سونشاما ايقىن جانە ول ءقايسىبىر حالىقتار وسىعان بەيىم دەيتىن تۇرلاۋسىز ۇعىمعا ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايدى. ايتپەسە ءوز ۋاقىتىمەن سالىستىرعاندا ءبىلىم دەڭگەيى جوعارى پروتەستانتتىق گەرمانيا مەن حريستياندىق رەسەيدى جانە كاتوليكتىك يتاليانى بىروڭكەي توپتاستىرۋ قاجەتتىگى تۋعان بولار ەدى. ماسەلەنىڭ ءمانىسى سوندا، ءبىرقاتار ۇقساس بەلگىلەرىنە قاراماستان ءتوتاليتاريزمنىڭ تۇپ-توركىنى ءار ەلدە ءار قيلى ىڭعايدا ورىستەيدى.
ءتوتاليتاريزمنىڭ كەڭەستىك ءتيپىنىڭ بويىندا ودان بۇرىنعى تاريحي كەزەڭدەردەن مۇرا بولىپ قالعان ساياسي مادەنيەتتىڭ، يمپەريالىق حاراكتەردىڭ جانە بيۋروكراتيانىڭ شەكتەن تىس ومىرشەڭدىگىنىڭ نىشاندارى سايراپ جاتىر. ونىڭ ۇستىنە، توتاليتارلىق وزگەرىستەر قارساڭىنداعى ءبىرىڭعاي شارۋالار ەلىنە ءتان الەۋمەتتىك قۇرىلىم دا وسى ءبىر وزگەشە قوعامدىق جۇيەنىڭ قالىپتاسۋىنا كادىمگىدەي اسەر ەتتى.
وكىنىشكە قاراي، وتكەن جۇيەنىڭ سىنشىلارى دا، جاقتاستارى دا ءتوتاليتاريزمنىڭ ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە سونشاما عۇمىرلى بولۋىنىڭ سەبەپتەرى جونىندە كوپ ويلانا بەرمەيدى.
ايتسە دە ءبارىن تەك ساياسي مادەنيەت پەن ۋربانيزاسيالىق ءداستۇرى ءالسىز ەلدىڭ الەۋمەتتىك قۇرىلىمىنا اكەپ تىرەپ تاستاۋ دا ءدال بولماس ەدى. كەڭەستىك ءتوتاليتاريزمنىڭ وزىندىك ءبىر ەرەكشەلىگى-ونىڭ يمپەريالىق تابيعاتى. ونىڭ وسى وزگەشىلىگى كۇنى بۇگىنگە دەيىن رەسەيدەگى كەيبىر ۇلتشىل پيعىلداعى انتيكوممۋنيستەردىڭ ءوزىن دە جاڭىلىستىرۋمەن ءجۇر. ەگەر رەسەي عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندە دامۋدىڭ دەموكراتيالىق جولىن تاڭداسا نە بولار ەدى، دەگەن ساۋالعا جاۋاپ تا سونشاما قاراپايىم. ءسوز جوق، ەۋرازيانىڭ ءبىر قاتار ەگەمەن مەملەكەتتەرىنىڭ، ەۋروپالىق ەلدەرمەن سالىستىرۋعا كەلەتىن جوعارى ينتەگراسيالىق پوتەنسيالى بار تولىققاندى مەملەكەتتەردىڭ نەگىزىڭدە تيىمدىلىگى جوعارى ەكونوميكالىق كەڭىستىكتىڭ قۇرىلۋى وتەر ەدى. رەجيمنىڭ ءىس جۇزىندەگى ءباتۋاشىلدىعى يمپەريانىڭ ىدىراۋىنا اكەلىپ سوعار ەدى. ويتكەنى، ءدال كەڭەستىك توتاليتاريزم بۇكىل ەۋرازيالىق كەڭىستىكتەگى يمپەريالىق ۇيىمداردىڭ ساقتالۋىنىڭ باستى تەتىگىنە اينالدى. وسى رەتتەن العاندا دا رەسەيدەگى بارىپ تۇرعان ۇلتشىلدىق پەن سولشىل راديكالدىقتىڭ امپەي-جامپەي وداقتاسۋى دا ءبىر قاراعاندا وعاش بوپ تا كورىنەدى. الايدا ۇلتتىق تاريحىمىزعا، مادەنيەتىمىزگە، مەملەكەتىمىزگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن مالىمدەيتىن كەي ادامداردىڭ وسى عاسىردا ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت قازاق جەرىنە وقپەن دە، اشتىقپەن دە زۇلمات اكەلگەندەردىڭ مۇراگەرلەرىمەن كەنەتتەن اۋىز جالاسىپ كەتكەنىن كورگەندە قاراپتان-قاراپ شاقشاداي باسىڭ شاراداي بولادى ەكەن. ەڭ تاڭقالارلىعى، وسى قاساڭ دا، اسەرسىز توتاليتارلىق جۇيەنى باسقاشالاۋ ىڭعايىمەن قازىرگى زامانعى ءجون جوباعا ۇيلەستىرۋ يدەياسى ءدال سول ۇلتشىل باعىتتاعى ورىس ەليتاسى اراسىندا پايدا بولعان ەدى. رەسەيلىك يستەبلەشمەنتتە بۇل يدەيا 1970-جىلداردان بەرى كورىنىس بەرىپ كەلەدى.
كەڭەستىك ءتوتاليتاريزمنىڭ وزىندىك ءبىر ەرەكشەلىگى – ونىڭ يمپەريالىق تابيعاتى. ونىڭ وسى وزگەشىلىگى كۇنى بۇگىنگە دەيىن رەسەيدەگى كەيبىر ۇلتشىل پيعىلداعى انتيكوممۋنيستەردىڭ ءوزىن دە جاڭىلىستىرۋمەن ءجۇر.
ءتوتاليتاريزمنىڭ ساياسات پەن يدەولوگياداعى يمپەريالىق قۇرىلىمدارمەن سونشاما تىعىز بايلانىستا بولۋى نە سەبەپ؟ بىرىنشىدەن، يمپەريالىق يدەيا پرولەتارلىق ينتەرناسيوناليزمنىڭ ەتنيكالىق ەمەس، الەۋمەتتىك كونسەپسياسىنىڭ تاساسىندا بۇركەمەلەنەدى. ەكىنشىدەن، ەتنوستاردىڭ ىرىلىگىنە، تاريحي «ۇلەسىنە»، كىم-كىمدى وركەندەتتى دەگەندى جۇيە-جۇيە قىلىپ بولەتىن «مادەنيەتتىلىگىنە»، «رەسپۋبليكالىق ۇلت»، «اۆتونوميالىق رەسپۋبليكا، وكرۋگتىك ۇلت» دەپ دارەجە دەڭگەيىنە قاراي «اياز ءالىڭدى ءبىل» تالابىمەن قاتاڭ رەتتەستىرەتىن ءتارتىپ ۇلتتىق قاتىناستاردى قىرىق قۇبىلتىپ باسقارۋعا جاردەمدەستى. تاريحتاعى كەز كەلگەن يمپەريا ۇلتارالىق قاتىناستاردى رەتتەپ وتىرۋ پروبلەماسىمەن بەتپە-بەت كەلەر، ءبىراق ولاردىڭ ەشقايسىسى دا ءدال وسىنداي يدەولوگيالىق كوزبوياۋشىلىقتى مەڭگەرگەن ەمەس. ءتىپتى بۇگىنگى كۇننىڭ وزىندە تاريح قويناۋىنا مۇلدەم كەتكەن وسى يدەولوگيالىق قالىپتار وزدەرىنىڭ جانى سىرىلىگىن كورسەتىپ كەلەدى. ونداعان حالىقتاردىڭ بۇگىنگى حالىقارالىق قۇقىق تەرميندەرى بويىنشا تاۋەلسىزدىك العانى – زامانالىق ماڭىزى بار وقيعا. الايدا سولشىلداردىڭ ايتۋىنشا، ونىڭ ىشىندە قازاقستاندا دا بۇل حالىقتار تاعدىرىنداعى سۇمدىق باقىتسىزدىق...
***
قازاقستان كوممۋنيستەرى باس تەورەتيكتەرىنىڭ پىكىرتالاس كەزدەرىندەگى سوزدەرىندە: سوسياليزم ۇلتتار مەن حالىقتاردىڭ دامۋىنا قۋاتتى سەرپىن بەردى، نارىقتىق قاتىناستار بارلىق ەمنىڭ داۋاسى ەمەس دەگەن سياقتى ويلاردىڭ ايتىلعانى ەسكە تۇسەدى. دەگەنمەن ولار بۇل جەردە وزدەرىنىڭ ارىپتەستەرى نەوكوممۋنيزنىڭ اككى ماسكەۋلىك تەورەتيكتەرى ايتىپ قالاتىن ءبىر دايەكتى ۇمىتىڭقىراپ كەتكەندەي. ول البەتتە، ونەركاسىپتىك ينفراقۇرىلىمنىڭ وراسان قارقىنىمەن ءارى ءتيىمدى وركەندەۋى ەدى.
كەڭەستىك توتاليتاريزم بۇكىل ەۋرازيالىق كەڭىستىكتەگى يمپەريالىق ۇيىمداردىڭ ساقتالۋىنىڭ باستى تەتىگىنە اينالدى.
العاشقى تيپتەگى دالەلدەدى دالەلدەمەلەردى بەكەرگە شىعارۋ وڭاي. راسىندا دا، ەگەر قازاقتار ۇجىمداستىرۋدىڭ جانە وتىرىقشىلدىققا زورلاپ كوشىرۋدىڭ سالدارىنان تۋىنداعان «قىزىل قىرعىننىڭ» اشتىقتىڭ ىندەتتىڭ، اۋا كوشۋدىڭ ناتيجەسىندە مامانداردىڭ ەسەپتەۋلەرى بويىنشا ءوزىنىڭ قىرىق پايىزىنان ايىرلسا ۇلتتاردىڭ قانداي گۇلدەنىپ وركەندەۋى تۋرالى ايتۋعا بولادى. ەگەر مۇنى تاڭىمىزدىڭ اتاۋى دەيتىن بولساق، باتۋىمىز قايسىسى؟ بالكىم، حالىقتىڭ تۇگەل قۇرىپ ءبىتۋى شىعار. ەكىنشى جاعىنان ۇلتتىڭ مادەني تىلدىك ورتاسىنا تۇراقتى تۇردە قىسىم جاسالىپ كەلۋى قازاق ءتىلىن ءسال بولماعاندا جويىپ جىبەرە جازدادى. شاماسى، ءبىزدىڭ قازاقستاندىق كوممۋنيزم تەورەتيكتەرىنىڭ قيالىنداعى ۇلتتاردىڭ گۇلدەنۋى، حرۋششيەۆتىڭ ەگەر ءبىز نەعۇرلىم ورىسشا تەزىرەك سويلەسەك، سوعۇرلىم كوممۋنيزمگە تەز جەتەمىز، دەگەنىمەن استاسىپ جاتقان بولۋى كەرەك...
ماڭىزدى ماسەلەنىڭ ءبىرى – توتاليتارلىق جۇيە جۇزەگە اسىرعان ونەركاسىپتىك جاڭارتۋ (مودەرنيزاسيا) بولعان ەدى. الەمنىڭ ءار ەلدەرىندە حح عاسىردا، اسىرەسە ونىڭ ەكىنشى جارتىسىندا تابىستى جۇزەگە اسىرىلعان جاڭارتۋلاردىڭ تاجىريبەسى كەڭەستىك مودەرنيزاسيانىڭ باسقا ءپرينسيپتى تۇردە ەرەكشەلەنگەنىن كورسەتەدى.
باسقا ەلدەردە مودەرنيزاسيا، ءقازىر قازاقستاندا وتكىزىلىپ جاتقانداي، جەكە ادامنىڭ، ءينديۆيدتىڭ ەكونوميكالىق تالابىنداعى جاڭا موتيۆتەرگە، ونىڭ جەكە باسىنىڭ ىنتالانۋىنا نەگىزدەلگەن. كەڭەستىك مودەرنيزاسيا بولسا، ادامداردىڭ ەكونوميكالىق ىنتالانۋى بويىنشا ەمەس قاتاڭ كۇشتەۋىمەن جۇزەگە استى.
قازاقستاندىق كوممۋنيزم تەورەتيكتەرىڭ قيالىنداعى ۇلتتاردىڭ گۇلدەنۋى، حرۋششيەۆتىڭ ەگەر ءبىز نەعۇرلىم ورىسشا تەزىرەك سويلەسەك، سوعۇرلىم كوممۋنيزمگە تەز جەتەمىز، دەگەنىمەن استاسىپ جاتقان بولۋى كەرەك...
باسقا ەلدەردە تابىستى جۇرگىزىلگەن مودەرنيزاسيانىڭ ناتيجەسىندە ءوزىن-وزى رەتتەستىرىپ وتىراتىن قۋاتتى تۇتقالارى بار يكەمدى دە، سان-سالالى نارىقتىق ينفراقۇرىلىم جاسالدى. كەڭەستىك مودەرنيزاسيانىڭ ناتيجەسىندە شەكتەن تىس ورتالىقتاندىرىلعان، قايتىمى از، يكەمسىز ەكونوميكالىق جۇيە قۇرىلدى. ءتۇپتىڭ تۇبىندە ءدال وسى جاعداي توتاليتارلىق رەجيمدى قۇلاتىپ تىندى. كەڭەستىك مودەرنيزاسيانىڭ قاجەتتىلىگى ءوز جەرلەرىندە شارۋالاردى تاپ رەتىندە جويۋدى دا جۇزەگە اسىردى. ولار ەڭ ارزان جۇمىس كۇشىن قۇرادى. بۇعان قوسا جاپپاي رەپرەسسيالار ناتيجەسىندە اشىلعان سان مىڭ كونسلاگەرلەر شىن مانىندە قۇلدىق ەڭبەكتى پايدالانۋدىڭ ناعىز ۇلگىسى بولعان ەدى. ساياسي رەپرەسسيالاردىڭ نەگە كەرەك بولعانىنىڭ ءبىر سەبەبى وسىندا. ول اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىقتا بولاتىن ءارى تەگىڭ، ءارى قىرۋار جۇمىس كۇشىن جاساقتاۋ ماقساتىن كوزدەگەن-دى.
سويتسە دە ءتوتاليتاريزمدى توڭكەرىپ تاستاعان باستى سەبەپتەردىڭ ءبىرى – ۇلتتىق ماسەلە ەدى. جارتى عاسىردان استام ۋاقىت بويى بۇل ماسەلەنى «جاپقىسى» كەلگەن قانشاما قۇيتۇرقى ساياسات جۇرگىزىلسە دە، ونىڭ جانارتاۋى اقىرى اتىلماي قويمادى. بۇرىنعى جۇيە قۇرىلىمىندا ۇلتتىق ماسەلەنى ءپرينسيپتى شەشۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىنىڭ سەبەبى نەدە ەدى؟ جاۋاپ بەرۋ وڭاي شارۋا ەمەس. ايتسە دە ناقتىلى تاريحي قوعامنىڭ اياسىنان قاراي وتىرىپ، بىرنەشە سەبەپتەردى ءبولىپ اتاۋعا بولادى.
كەڭەستىك مودەرنيزاسيانىڭ ناتيجەسىندە شەكتەن تىس ورتالىقتاندىرىلعان، قايتىمى از، يكەمسىز ەكونوميكالىق جۇيە قۇرىلدى.
بىرىنشىدەن، قازىرگى كۇنگە دەيىن ايتىلىپ جۇرگەن كسرو اۋماعىنداعى حالىقتاردىڭ مادەني وركەنيەتتىلىك ءبىرتۇتاستىعى دەگەن تاپتاۋرىن اڭگىمەدە اسىرەلەۋشىلىك باسىم. ءدىن، ءتىل، مادەنيەتتەگى قيىلىسپايتىن تۇستار بارلىق ۋاقىتتا بولىپ كەلدى جانە سوڭعى جىلدارى ول ايقىن بايقالا دا باستاعان-دى...
توتاليتاريزم ەتنيكالىق تەرريتوريانى داليىپ «بوس جاتقان الەۋمەتتىك كەڭەستىك» دەپ ۇقتى. ونىڭ ايقىن ايعاعى – ءاربىر قازاق ءۇشىن قاسيەتتى بولىپ سانالاتىن رۋحاني ورتا سەمەي جەرىندە يادرولىق سىناق ايلاعىنىڭ جاسالۋى.
ەكىنشىدەن، كەڭەستىك ءتوتاليتاريزمنىڭ تەوريالىق قۇرىلىمدارىندا ءپرينسيپتى كەمىستىك بار. بۇل كەمىستىك الەۋمەتتىك فاكتور رولىنە ەتنيكالىقپەن سالىستىرعاندا قالىپتان تىس ءمان بەرىلەتىندىگى. ال، شىن مانىندە جەكە ادام ءۇشىن ەتنيكالىق توپتار الەۋمەتتىك توپتارعا قاراعاندا ەداۋىر تۇراقتى دا ءماندى اسەر ەتەدى. توتاليتارلىق رەجيمنىڭ اۋىق-اۋىق ۇلتتاردى قۋدالاپ، جەر اۋدارىپ، كەيدە ءتىپتى، ەتنيكالىق گەنوسيد جاساۋىنىڭ ءوزى دە ۇلتتاردىڭ ءوزارا توپتاسۋ مەحانيزمىن ۇزدىكسىز بۇزىپ تۇرۋ ماقساتىن كوزدەدى.
ۇشىنشىدەن، توتاليتاريزم كەزىندەگى بيلىك تەحنولوگياسىنىڭ ءوزى ۇلتتىق مۇددەلەردى جۇزەگە قاراما-قايشى كەلىپ جاتادى. ويتكەنى، ۇلتتىق دامۋدىڭ تابيعي پروسەسىن كوپە-كورنەۋ بۇزىپ گەنەفوندتى جويۋ، قالىپتى الەۋمەتتىك قۇرىلىمدى بۇرمالاۋ ۇستىندە، توتاليتاريزم ۇلت سەركەلەرىنىڭ قارسىلىقتارىنا ۇشىراماي قويمايدى...
كەڭەستىك مودەرنيزاسيا بولسا، ادامداردىڭ ەكونوميكالىق ىنتالانۋى بويىنشا ەمەس قاتاڭ كۇشتەۋىمەن جۇزەگە استى.
سونداي-اق، كەڭەستىك توتاليتاريزم ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى، ۇلتتىق تاريحقا شەكتەن تىس كۇدىكپەن جانە ۇلت مەكەندەگەن تەرريتورياعا ءجۇردىم-باردىم قاراعانى ەدى. توتاليتاريزم ەتنيكالىق تەرريتوريانى داليىپ «بوس جاتقان الەۋمەتتىك كەڭىستىك» دەپ ۇقتى. ونىڭ ايقىن ايعاعى – ءاربىر قازاق ءۇشىن قاسيەتتى بولىپ سانالاتىن رۋحاني ورتا سەمەي جەرىندە يادرولىق سىناق ايلاعىنىڭ جاسالۋى. كەز كەلگەن حالىق ءوزىنىڭ ەتنوگەنەتيكالىق تەرريتورياسىندا ءتول مارتەبەسىن، مادەنيەتىن، ءتىلىن ساقتاۋعا ۇمتىلادى. ال، قازاقستان توتاليتارلىق رەجيم تاراپىنان ۇلتتىق مۇددەلەرگە مەنسىنبەي قاراۋ پيعىلى ەرەكشە جۇزەگە اسقان مەكەن بولدى. قازاق حالقىنىڭ جيىرماسىنشى عاسىر وتىندەگى كوپعاسىرلىق تاريحىندا ءبىرىنشى رەت ءتول اتا مەكەنىندە ازشىلىققا ۇشىراۋىنىڭ ءوزى كەڭەس بيلىگىنىڭ الەۋمەتتىك ۋتوپياسى قازاقتاردىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرىمەن ۇيلەسە مە دەگەن ساۋالعا داۋسىز جاۋاپ.
ۇلتتىق دامۋدىڭ تابيعي پروسەسىن كوپە-كورنەۋ بۇزىپ گەنەفوندتى جويۋ، قالىپتى الەۋمەتتىك قۇرىلىمدى بۇرمالاۋ ۇستىندە، توتاليتاريزم ۇلت سەركەلەرىنىڭ قارسىلىقتارىنا ۇشىراماي قويمايدى...
ۇلتتىق جادتىڭ ىزدەرىن ءوشىرۋ، ەتنوستىڭ مادەني-تاريحي قاتپارلارىن جويۋ مەن تەرريتوريالىق تۇتاستىعىن بۇزۋدان تانباعان توتاليتاريزم اقىرى ەكونوميكالىق جانە سىرتقى فاكتورلارمەن قاتار ءوزى تويتارىس بەرەتىن كۇشتەرگە تاپ كەلىپ كۇيرەپ ءتۇستى.
قازاقستان توتاليتارلىق رەجيم تاراپىنان ۇلتتىق مۇددەلەرگە مەنسىنبەي قاراۋ پيعىلى ەرەكشە جۇزەگە اسقان مەكەن بولدى.
بۇل رەتتەگى ماسەلەنىڭ توركىنى توتاليتارلىق رەجيمنىڭ ءوز قيمىل ارەكەتتەرى مەن ۇلتتىق «مەكەن ءمانىسىن» وزگەرتۋگە ۇمتىلۋىنا بايلانىستى ەدى. حالىقتاردى جەر اۋدارۋدىڭ، كۇشىمەن ەنگىزىلگەن وتىرىقشىلىقتىڭ، اسكەري ونەركاسىپتىك كومپلەكستىڭ ەكولوگيالىق جۇتاۋىمەن بىرگە جۇرەتىن دامۋىنىڭ ءبارى، وسىناۋ جاڭا وتارشىلدىق دۇنيەنىڭ ۇلتتىق بولمىس ءبىتىمىن بۇزادى-اۋ دەگەن قاراپايىم جاعدايدى ەسكەرمەگەنى بولدى. ال ول ۇلتتىق بولمىس ءبىتىمىن بەلگىلى ءبىر مادەني ءمان-ماعىناسى ايقىندالعان تەرريتوريادا عانا عۇمىرلى ەدى. شىنىن ايتقاندا، الدەبىر كرەملدىك بيۋروكرات ءۇشىن جيدەباي، بۋراباي نەمەسە ۇلىتاۋ دەگەن سوزدەر ەشتەڭەنى الاڭداتپايتىنى انىق. ول ءۇشىن بۇل انشەيىن عانا بوس جاتقان الەۋمەتتىك كەڭىستىك .توتاليتاريزم ەشۋاقىتتا دا مۇنداي نازىك قىلدارعا وي جىبەرىپ كورگەن ەمەس، ال ول نازىك ساتتەر قورلانعان ۇلتتىق زەردەدە سانالى دا، ساناسىز دا تۇردە جيناقتالا بەرەدى.
الدەبىر كرەملدىك بيۋروكرات ءۇشىن جيدەباي، بۋراباي، نەمەسە ۇلىتاۋ دەگەن سوزدەر ەشتەڭەنى الاڭداتپايتىنى انىق.
74 جىل ىشىندە رەجيم باسىنداعىلاردىڭ بىردە-بىر وندىرگىش كۇشتەردى ورنالاستىرۋ كەزىندە وسى ۇيالى «مەكەن ءمانىسىن» ەسكەرتۋدى ويلاعان دا جوق.
ءتۇيىپ ايتقاندا، توتاليتارلىق پەن ۇلتتىق ءبىر – بىرىمەن ەش سىيىسپايتىن ۇعىمدار.
توتاليتارلىق كەشەگىمىز تۋرالى وي بايىپتاعانىم رەتى كەلىپ تۇرعان سوڭ ايتىلا سالعان ءسوز ەمەس. وكىنىشكە قاراي كەڭەستىڭ رەجيمدى ءبىرقاتار سەبەپتەرگە بايلانىستى دارىپتەۋشىلىك، وتكەندى عانا ەمەس، بۇگىندى دە ءتۇسىنۋدى شىنمەن بۇرمالاپ جىبەرۋى ابدەن مۇمكىن. ارينە تولىق كۇيىندە الەۋمەتتىك قارىمتا قايتارۋى ءىس جۇزىندە مۇمكىن ەمەس. الايدا ءتوتاليتاريزمنىڭ بەلگىلى ءبىر ۋشىعۋعا قايتالانۋى دا كادىك. سونداي ۋشىعۋعا قارسى ەڭ جاقسى كەپىلدىك – ءوتىپ بارا جاتقان ءجۇزجىلدىقتا ءبارىمىز باستان كەشكەن ىندەت نىشاندارىن ۋاقىتىنان وزدىرماي انىق تا قانىق ۇعىنا ءبىلۋ بولسا كەرەك.
مارات ءتاجين
«انا ءتىلى»
12ماۋسىم 1997 جىل
پىكىر قالدىرۋ