تاريحي جاعراپيالىق ءالقيسا. كەزىندە ۇلى ارمەنيا قۇرىلىپ ولار بۇكىل زاكاۆكازەدان باسقا كاۆكاز بەن جاپسارلاس ولكەلەردى قاداعالادى. الدىمەن ۋرارتۋ ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىن 9-6 عاسىرلاردا جاسادى. ۇلى ارمەنيا تاعى دا تۇلەدى-ۋرارتۋ مەن ۇلى ارمەنيا ءۇش تەڭىزدىڭ اراسىندا ورنالاستى:قارا تەڭىز، جەرورتا تەڭىز جانە كاسپيي تەڭىزدەرى اراسى ەدى. سول زامانعا سايكەس ۆارۆارلىق مەملەكەت ەمەس ناعىز وركەنيەتتى جازباسى مەن ءتول مادەنيەتى دامىعان شاحارلار مەملەكەتى ەدى.ارميان مەملەكەتىنىڭ ءبىر اق كەمشىلىگى- ساۋداگەرلەر مەن قولونەرشىلەر جانعا جانە بيزنەسكە ءجايلى مەملەكەتتەرگە كوشۋدى دۇرىس كورگەن.سول ءۇردىس ارميان مەملەكەتىنە قاتتى زاۋال اكەلدى.بيىك دارەجەدەگى مادەنيەتتكە جەتكەن ارميان حالقى ءدىنشىل،ىنتىماقشىل،ۇلتجاندى،تۇرمىس دارەجەسى جوعارى ۇلتقا اينالدى.ءارقاشان ارمياندار قانداستارىنا الىستان اراشا ءتۇسىپ، ماتەريالدىق جانە رۋحانيە كومەك كورسەتىپ وتىردى. وسمان يمپەرياسىندا ارمياندار تيتۋلدىق ۇلت ەسەبىندە بولدى.كوپتەگەن بيزنەس ، مادەني، ساۋدا، ىشكى جانە سىرتقى ساياسات ارميانداردىڭ قولىندا بولدى جانە سولاردىڭ ەڭبەگىمەن جۇزەگە اسىپ جاتتى.وسمان يمەپرياسىنىڭ وركەندەۋىنە ارميانداردىڭ دا ۇلەسى زور.ءبىراق ءبىرىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىسى باستالىسىمەن وسمان يمپەرياسىندا ارمياندارعا دەگەن كوڭىل بۇزىلدى، ەندى وسمان يمپەرياسىنىڭ باسشىلارى ولارعا قارسى ساياسات جۇرگىزدى.وسمان يمپەرياسنىڭ ساياساتى مۇحادجيرلەر ارەكەتى،باتىس ەلدەرىنىڭ قولپاشتاۋىمەن جانە بيلىكتەگى ۇرداجىقتار نيەتمەن رەپرەسسيالار جاپاي قۇدالاۋ مەن ءتىپتى گەنوسيدكە اينالدى.

ەكونوميكالىق جانە دەموگرافيالىق العىشارتتارتار مەن پوتەنسيالدار.سونىمەن ارمياندار سول جىلدارى اقشقا، ەۆروپاعا،رەسەيگە جاپپاي كوشە بەردى. 1920-1991 جىلدارى  ارميان مەملەكەتى   كەڭەس رەسپۋبليكاسى رەتىندە كسرو قۇرامىندا جاسادى، كەيىن ول ەگەمەن ارميانستان –اياستان بولدى. 1951 جىلى ارمەنيادا 1 ملن.368 مىڭ ادام، بارا كەلە 1957جىلى 1 ملن.648 مىڭ، 1963جىلى-2 ملن. 036مىڭ، 1990 جىلى -3 ملن.543 مىڭعا جەتكەن. كەڭەس ۇكىمىتى ەميگراسيانى شەكتەپ وتىرعان جانە ەميگرانتتاردى قۇدالاعان. ءبىراق كەڭەس ۇكىمىتى باسەڭدەپ قۇلاعان تۇستا ، اسىرەسە 1991 جىلدان باستاپ 2011 جىلعا دەيىن  ارمەنيانىڭ حالقى ازاييا بەردى.سەبەبى كسرونىڭ  قۇلاۋى ارمەنياعا كومەكتىڭ  ازايىپ كەتۋىنە سەبەپ بولدى.تەرريتورياسى شاعىن مەملەكەتتىڭ تىنىسى دا تار ەدى.ودان ارعى كەزەڭدە 1993 جىلى-3 ملن. 409 مىڭنان باستاپ سانى قۇلدىراي بەردى، سونىمەن  2011 جىلى-2 ملن. 965 مىڭعا دەيىن قۇلاپ، كەلەسى جىلدان باستان قايتا وسە باستادى. ماسەلەن، 2018 جىلى-3 ملن.044 مىڭعا قايتادان تولدى.( http://countrymeters.info/ru/Armenia).

قايتا قۇرۋ جىلدارى (1987—1988) قاراباح ءدۇردارىزدىعى ءورشىدى: ارمياندار مەن ءازىربايجاندار اراسىندا ارازدىق سوعىسقا اينالدى.ارمەنيا مەن ءازىربايجان اراسىندا تاۋلى قاراباق ءۇشىن اسكەري سوعىس بولدى(1991—1994). يزرايل  ديپلومات  ايتقانداي 30 تىسياچ ادام ولگەن. (يزرايلسكيي ديپلومات ارمەنيا-كاراباح-ازەربايدجان https://www.youtube.com/watch؟v=jHNmBN9NX4s).1990-2016 جج. ءازىربايدجاننىڭ ءىجو 31.3 ميلليارد  دوللارعا ءوستى(ۆ 5.8 ەسە)  http://be5.biz/makroekonomika/gdp/az.html#main).

Cونىمەن،  ارمەنيادا جۇرتشىلىق 3 ملن.، ال  ءازىربايجاندا - 9 ملن. ەكى مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق الەۋەتىك ارتىقشىلىق  ءازىربايجان جاعىندا. 2015جىلى ءازىربايدجاننىڭ ءىجو 63،98 ملن دوللار، بۇل ارمەنيادان  6 ەسە ارتىق.( سراۆنەنيە ەكونوميك ازەربايدجانا ي ارمەنيي http://ru.axar.az/news/ekonomika/43401.html). ال ءازىربايجان مەملەكەتى قىمباتتاپ كەلە جاتقان مۇناي باعاسىمەن كۇشەيىپ كەلەدى. ال  ارمەنيا گەوگرافيكالىق جاعىنان قامالعان مەملەكەت: ءبىر جاعىنان ارمەنيانى تۇركيا، ءازىربايجان بۇعاتتايدى، ال ساۋدا جولى يران مەن گرۋزيا ارقىلى. (http://be5.biz/makroekonomika/gdp/az.html#main) ءبىراق گرۋزيا ارقىلى ارمەنيانىڭ جولى اسا دامىمادى.قىتايدىڭ قازاقستان ارقىلى ءازىربايجانعا تەمىرجول بەلدەۋى جاقسى ناتيجە بەرىپ كەلەدى.قالاي بولسا دا جان جاعىنان قىسىلعان شاعىن مەملەكەت ارمەنياعا ارميان دياسپوراسىنىڭ كومەگى اۋقىمدى دەپ ەسەپتەلەدى.

ارمەنيانىڭ بيلىگىنىڭ جاڭارۋىنا بايلانىستى  ارمەنيانىڭ سىرتقى ساياساتىنا اسەر ەتپەيدى، ياعني وزگەرمەيدى  دەگەن تۇجىرىم بار. ول بەكەر تۇجىرىم ، ازداپ ساياسات وزگەرەدى.باتىس ەلدەرى تاراپىنان قولداۋ ارمەنيانى قولداۋ ازايادى.ال رەسەي ءوز ساياساتىن ارمەنيادا جانداندىرادى، ءبىراق ءازىربايجان رەسەيدىڭ ارمەنيانى قولداۋدى تىم كوتەرتپەيدى. ءازىربايجان رەسەي ەليتاسىن قارجىلار ارقىلى ءوز جاعىنا تارتادى. سيريانىڭ ارمياندارى اتامەكەنگە –ارمەنياعا قايتىپ جاتىر.سيريادا 80 مىڭ ارمياندار تۋرادى ەكەن.( ارپي ارۋتيۋنيان، ايكۋي بارسەگيان (IWPR، ۆەليكوبريتانيا)سيرييسكيە ارميانە پەرەسەليايۋتسيا ۆ ارمەنيۋ http://www.yerkramas.org/article/36847/sirijskie-armyane-pereselyayutsya-v-armeniyu ). يراننىڭ ارمياندارى ءوز بيزنەستەرىمەن ارمەنياعا قايتۋدا.( اندرانيك اساتۋريان ارميانسكيە كومپانيي ۆوزۆراتيليس يز يرانا س 9 دوگوۆورامي — 22 سەنتيابريا 2017. https://newshay.com/armyanskie-kompanii-vozvratilis-iz-irana-s-9-dogovorami/). سول سياقتى يراكتىڭ ارمياندارى ەلگە ارمەنياعا قايتۋدا.( يراكسكيە ارميانە ۆوزۆراششايۋتسيا ۆ ارمەنيۋ. 9 مارتا 2006.https://news.day.az/armenia/43456.html).يراك پەن سيريادان كەلگەندەر-ولار سول ەلدەردەگى سوعىس زاردابىنان كوشكەن بوسقىندار. يراننان ارمەنياعا كەلگەندەردەردىڭ وتانسۇيگىشتىكتەن باسقا بيزنەس ماقساتتارى بار. نەگىزىنەن ارمەنيانىڭ ارمياندارى رەسەيگە، اقشقا  كوشۋدى ءجون كورەدى.سوندىقتان ارمەنيانىڭ كەرى ميگراسيالىق سالدوسى قولايسىز. 1991-1998 جىلدارى ارمەنيادان  600 مىڭ ادام كوشكەن،1998-2008 جىلدارى تاعى 130 مىڭ ادام كوشكەن، ال 2008 جىلدان كەيىن 260 مىڭنان استام ادام ارمەنيادان كوشتى. سونىمەن،ەگەمەن ارمەنيادان  1 ميلليونداي ارميان كوشتى. ارمەنيادان ارينە ورىستار دا، كۋردتەر دە كوشكەن. ( وتريساتەلنوە سالدو ميگراسيي ۆ ارمەنيي سوستاۆلياەت 7،2% - سوسيولوگ. http://arka.am/ru/news/society/otritsatelnoe_saldo_migratsii_v_armenii_sostavlyaet_7_2_sotsiolog/05.02.2016)

تۇجىرىمدار:

1. ارمەنيانىڭ بيلىگىنىڭ جاڭارۋى ارمەنيانىڭ سىرتقى ساياساتىنا اسەر ەتپەيدى، ياعني وزگەرمەيدى دەگەن تۇجىرىم بار.ارمەنيا- دەموكراتيالىق ەل .ولاردىڭ پرەزيدەنتى ءتورتىنشى مارتە وزگەرمەك.ارمەنيانىڭ ساياسي رەجيمى ءازىربايجاننان تياناقتىراق.
2. باتىس ەلدەرى تاراپىنان ارمەنيانى قولداۋ ازايادى.ال رەسەي ءوز ساياساتىن جانداندىرادى، ءبىراق ءازىربايجان رەسەيدىڭ ارمەنيانى قولداۋدى كوتەرتپەيدى، ياعني رەسەي ەليتاسىن قارجىلار ارقىلى ءوز جاعىنا تارتادى؛

3.ارمەنيانىڭ ەكونوميكالىق، دەموگرافيالىق قۋاتى ءازىربايجاننان ەسەلەپ(2-3ەسە) كەم.بۇل جاعداي ارمەنيانىڭ اسكەري قاۋقارىن ازايتادى.تاريحي پەرسپەكتيۆادا ءازىربايجان ءوز جەرلەرىن –قاراباق ولكەسى مەن  لاشىن ءدالىزىن قايتاراتىن ءتۇرى بار؛

تاعلىمدار:

1)نازاربايەۆتىڭ ىشكى ساياساتى (الەۋمەتتىك ،ەكونوميكالىق جانە ىمىرالاستىق ەتنيكالىق) جانە سىرتقى ساياساتى (گەوساياسي يكەمدىلىگى: رەسەي-قىتاي-اقش اراقاتىناسى مۇددەرىنەن شىعۋى ) ءوزىن اقتاپ شيرەك عاسىر ەلىمىزدىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعىن، ەكونوميكالىق ورلەۋىن ءساتتى نارىقتىق  رەفورمالارىمەن قامتاماسىز ەتتى.

2)ءبىز ءۇشىن وتە قاۋىپتى كەزەڭ ساياسي ترانزيت. كۇندەردىڭ كۇنىندە نازاربايەۆ كەتسە ونىڭ ورنىنا رەفورمانى جاسامايتىن قايراتكەر كەلۋى ىقتيمال. سول سياقتى دەسترۋكتيۆتى پەرسونا دا كەلۋى مۇمكىن.ورىسشىل ازامات كەلسە تاعى دا جامان.ورتا ازيا باسشىلارىنىڭ ءبىرى دە(قىرعىزستاننىڭ ساياسي ريەۆوليۋسيالارى ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك جوقشىلىقتان تۋدى) رەفورماتور بولماعان.سوندىقتان بولاشاقتا قازاقستاندى دەموكراتيالىق ترانزيت كۇتەدى.دەموكراتيالىق ترانزيت جوعارىدان، نە تومەننەن ورىندالادى.ارمەنياداعى ەڭ قولايلىسى- جوعارىدان ورىندالعان دەموكراتيالىق ترانزيت.

3)الەمنىڭ ءار ەلىندە، سونىڭ ىشىندە ورتا ازيالىق ەلدەردە جانە قازاقستاندا سيكلدىق، ەكونوميكالىق، تەحنولوگيالىق، رەسۋرستىق، ەكولوگيالىق جانە ۇلتتىق داعدارىستار قوناقتايدى.

4)ماسەلەن، ءاربىر 10-13-15 جىلدا اينالىپ قايتىپ كەلەتىن  ەكونوميكالىق، سول مەرزىمدە تەحنولوگيالىق،رەسۋرستىق،ەكولوگيالىق داعدارىستار بولادى.

5)داعدارىستىڭ شىنايى بەلگىلەرى مەن كورىنىستەرى بايقالادى. داعدارىستىڭ شىنايى بەلگىلەرى مەن كورىنىستەرى-كولليزيا ، نەمەسە سيمپتوم دەپ اتالادى.مىقتى ساياساتكەرلەر -قايراتكەرلەر دەپ اتالادى.ساياساتتانۋشى شىنشىل بولسا ولار كولليزيا ، نەمەسە سيمپتومداردى الدىمەن بايقايدى دا قاۋىمدى ، ساياساتكەرلەردى ەسكەرتەدى.ءبىراق ساياساتكەرلەر مەن ساياساتتانۋشىلار اراسىندا ارام جانە وپاسىز پەرسونالار  كوپ كەزدەسەدى ، ءبىرازى ازاماتتىق بورىشتىڭ ورنىنا ءجاي باراقات توق تىرشىلىكتى تاڭداپ شىندىقتان اۋلاق جۇرەدى دە ەسەسىنە پاللياتيۆ ۇسىنادى.پاللياتيۆ- جالعان، ءبىراق  شىندىققا تىم ۇقسايدى، كوپ جاعدايدا شىندىقپەن قاتار، نەمەسە شىندىقتىڭ ورنىنا جۇرە بەرەدى.ءتۇبى پاللياتيۆ جارعا سوعادى.

6)داعدارىستاردان شىعا بىلەتىن ۇلت –ماڭگىلىك ەل بولادى.سانى كوپ، ءتول ءتىلىن ساقتاعان ۇلت ماڭگىلىككە جول تابادى.

...............................................................

قوسىمشا دەرەكتەر:

ارمەنيا  حالقىنىڭ سانىنىڭ ديناميكاسى

1994-3 329 808 ادام

1995-3 256 558  تۇرعىندار سانىنڭ ازايۋى-2.20 %

1996-3 198 299 ادام، تۇرعىندار سانىنىڭ ازايۋى-1.79 %

1997-3 155 539 ادام، تۇرعىندار سانىنىڭ ازايۋى-1.34 %

1998-3 125 305 ادام، تۇرعىندار سانىنىڭ ازايۋى-0.96 %

1999-3 103 389 ادام، تۇرعىندار سانىنىڭ ازايۋى-0.70 %

2000-3 084 959 ادام، تۇرعىندار سانىنىڭ ازايۋى-0.59 %

2001-3 068 067 ادام، تۇرعىندار سانىنىڭ ازايۋى-0.55 %

2002-3 053 643 ادام، تۇرعىندار سانىنىڭ ازايۋى--0.47 %

2003-3 041 835  ادام، تۇرعىندار سانىنىڭ ازايۋى-0.39 %

2004-3 031 201 ادام، تۇرعىندار سانىنىڭ ازايۋى--0.35 %

2005-3 020 450 ادام، تۇرعىندار سانىنىڭ ازايۋى-0.35 %

2006-3 008 539 ادام، تۇرعىندار سانىنىڭ ازايۋى-0.39 %

2007- 2 995 139 ادام، تۇرعىندار سانىنىڭ ازايۋى-0.45 %

2008-2 981 573 ادام، تۇرعىندار سانىنىڭ ازايۋى-0.45 %

2009-2 970 569 ادام، تۇرعىندار سانىنىڭ ازايۋى-0.37 %

2010-2 964 802  ادام، تۇرعىندار سانىنىڭ ازايۋى -0.19 %

2011-2 965 740 ادام، تۇرعىندار سانىنىڭ ءوسۋى-0.03 %

2011 جىلدان باستاپ ارمەنيا حالىق سانى ازداپ ءوسىپ كەلەدى

2012-2 973 162 ادام، تۇرعىندار سانىنڭ ازايۋى -0.25 %

2013-2 985 266- ادام، تۇرعىندار سانىنڭ ازايۋى-0.41 %

2014-2 999 173- ادام، تۇرعىندار سانىنڭ ازايۋى-0.47 %

2015-3 011 933- ادام، تۇرعىندار سانىنڭ ازايۋى -0.43 %

2016-3 022 866- ادام، تۇرعىندار سانىنڭ ازايۋى-0.36 %

2017-3 033 839- ادام، تۇرعىندار سانىنڭ ازايۋى-0.36 %

2018-3 044 852- ادام، تۇرعىندار سانىنڭ ازايۋى-0.36 %

ءازىربايجاننىڭ ىشكى جيىنتىق ءونىمنىڭ ديناميكاسى 1990-2016جج.

1990-6.5 ملرد. دوللارو

1991-6.7 ملرد. دوللار

1992-5.3 ملرد. دوللار

1993-4.2 ملرد. دوللار

1994-3.4 ملرد. دوللار

1995-3.1 ملرد. دوللار

1996-3.2 ملرد. دوللار

1997-4.0 ملرد. دوللار

1998-4.4 ملرد. دوللار

1999-4.6 ملرد. دوللار

2000-5.3 ملرد. دوللار

2001-5.7 ملرد. دوللار

2002-6.2 ملرد. دوللار

2003-7.3 ملرد. دوللار

2004-8.7 ملرد. دوللار

2005-13.2 ملرد. دوللار

2006-21.0 ملرد. دوللار

2007-33.0 ملرد. دوللار

2008-48.9 ملرد. دوللار

2009-44.3 ملرد. دوللار

2010-52.9 ملرد. دوللار

2011-66.0 ملرد. دوللار

2012-69.7 ملرد. دوللار

2013-74.2 ملرد. دوللار

2014-75.2 ملرد. دوللار

2015-53.1 ملرد. دوللار

2016-37.8 ملرد. دوللار

ءازىمباي عالي