"قازاق حاندىعىنا 550 جىل" شىعارماشىلىق بايگەسىنە

قازاقتىڭ اتا سالتى (اتا زاڭى) بويىنشا ۇلتتان ۇلتتىڭ ايىرماسى تومەندەگىدەي:

1. مەملەكەتتىڭ (ۇلتتىڭ) ءتىلى.
2. ءدىنى.
3. ۇلتتىڭ رۋلىق (تايپالىق) قۇرامى.
4. جەرىنىڭ (تەرريتورياسى) جالپى اتاۋى جانە سول جەردەگى وزگە دە توپونوميكالىق (جەر، سۋ) اتاۋلار. جەر بەتىندە مۇنداي ايعاققا توقتامايتىن جان جوق.
5. تاڭباسى (گەربى).
6. بيلەۋشىنىڭ ءمورى.
7. ۇرانى (بۇگىندە ول «ءان ۇران» دەپ اتالادى).
8. جالاۋى (تۋى).
9. ءسالت-داستۇرى، ادەت-عۇرپى.
10. ەل (مەملەكەت) بيلەۋشىلەرىنىڭ شىققان تەگى.
11. ەل باسشىلارى مەن ادامدارىنىڭ ەسىمى.
12. مەملەكەتتىڭ اقشاسى. سوناۋ اتام زاماننان بەرى كەز-كەلگەن ەلدىڭ اقشاسىندا (ۆاليۋتاسىندا) ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ اتاۋى مىندەتتى تۇردە جازىلادى. شىندىعىن ايتقاندا وسى ءبىر اقشانىڭ ءوزى-اق، ەجەلگى ۇلتتاردىڭ (مەملەكەتتىڭ) بۇگىنگى ۇرپاقتارىنىڭ كىمدەر ەكەنىن ايقىن اجىراتىپ بەرە الادى. اقشاعا جازىلعان مەملەكەت اتاۋىنىڭ جالعىز ءوزى-اق سول اقشالاردى شىعارعان ەلدىڭ كىم ەكەنىن ايعاقتاپ بەرەدى جانە  قالعان ايعاقتاردىڭ بارىنە سوڭعى نۇكتەنى قويا الادى.

شىڭعىس قاعان قۇرعان قاعاناتتىڭ (مەملەكەتتىڭ) تەگى قازاق ەكەندىگى داۋعا جاتۋعا ءتيىس ەمەس:

1. شىڭعىس قاعان قازاقتىڭ انا تىلىندە سويلەگەن. ونىڭ وزگە ەلدەردىڭ مەملەكەت باسشىلارىن

جازعان حاتتارى وسى تىلدە جازىلعان. «قۇپيا شەجىرە دە» قازاق تىلىندە جازىلعان. ءتىل ۇلتتىڭ تۇعىرى. اتام قازاقتىڭ «ءتىل تۇعىرىڭ، ءدىن دىڭگەگىڭ» دەيتىنى وسىدان. قازاقتىڭ انا ءتىلى دەگەنى مەنىڭ شەشەمنىڭ ءتىلى دەگەنى ەمەس. شەشە جۇرتتىڭ بارىندە دە بار. بىزدەن جانە بىزگە ەڭ جاقىن ەلدەردەن باسقا ەشبىر ەل ءوز تىلدەرىن انا ءتىلى دەپ اتامايدى. ولار تىلدەرىن تۋىسقان (رودنوي)، نەمەسە ورىس ءتىلى، جۇڭگو ءتىلى، اعىلشىن ءتىلى ت.ت. دەپ اتايدى. دەمەك، قازاقتىڭ انا ءتىلى  بۇكىل الەم ەلدەرى تىلدەرىنىڭ اناسى دەگەن ءسوز.

2. شىڭعىس قاعان تاڭىرگە (قۇدايعا) تابىنعان. بۇل سول زامانداردا جازىلعان بارلىق تاريحي

ەڭبەكتەردە ايقىن كورسەتىلگەن.  ءبىزدىڭ «و، قۇدايىم!» جانە سونىمەن قاتار «و، ءتاڭىرىم!» دەيتىندەرىمىزدىڭ سىرى وسى. ولاردا ءدال بىزدەگىدەي اۋليەگە تۇنەيدى، تۋىستارىنىڭ باسىنا بارىپ ساداقا جاسايدى. «قۇپيا شەجىرەدە» شىڭعىس حاننىڭ ءۇش رەت جانى قينالعاندا «مويىنا بۇرشاق سالىپ» تاڭىردەن تىلەك تىلەگەنى جازىلعان. ءۇش تىلەگى دە قابىل بولعان.

3. شىڭعىسحان قۇرعان حاندىقتىڭ قۇرامى قازاق رۋلارىنان بولدى. سول رۋلار كۇنى بۇگىندە دە قازاق حالقىنىڭ قۇرامىندا.

كۇن قاعانى مودە ب.ز.د. 209 جىلى قۇرعان يمپەريادان بەرگى 1500 جىل ىشىندە قازىرگى مۇڭاليا (موڭعوليا) ايماعىندا قازاق ەتنوسىن قۇراعان كوپتەگەن تايپا مەن رۋلار ءومىر سۇرگەن. بۇگىنگى كۇنى كەرىلگەن (كەرۋلەن) وزەنىنىڭ ارناسىنان 25 شاقىرىم جەردەگى شىڭعىس حاننىڭ جازعى جايلاۋى اۆارگادا 1990 جىلى قويىلعان ەسكەرتكىشتە قىرىققا جۋىق قازاق تايپاسى مەن رۋىنىڭ تاڭباسى قاشالعان.  ولار: ارعىن، باعانالى، بالتالى، شاپىراشتى، بەرىش، وشاقتى، جالايىر، تاراقتى، تاما، تابىن، جاپپاس، شەكتى، قاڭلى، تەلەۋ، كەرەي، الاشا، تاز، ىستى، اداي، ءسارىۇيسىن، دۋلات، ۋاق، قوڭىرات، رامادان، التىن، كەتە، ءتورتقارا، قاراساقال، جاعالبايلى، شەركەش، سيقىم، البان، بوتباي، شىمىر، ماتاي جانە تەرىستاڭبالى. قازىرگى قازاقتا  بارلىعى 105 تاڭبالى قازاق رۋى بار دەلىنەدى.

4. شىڭعىسحاندى «ەنشىلەپ» جۇرگەن بۇگىنگى موڭعولداردىڭ جەرى 1921 جىلعا دەيىن تۇركىستان دەپ اتالعان. موڭعولياداعى جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ ءبارى «اسەم ءاننىڭ قايىرماسىنداي» بولىپ قازاق دالاسىنداعى اتاۋلاردى تۇگەلدەي قايتالايدى. مىسالى، بالا كەزىمىزدەن بارىمىزگە جاقسى تانىس، مەكتەپ قابىرعاسىنان جاتتاپ وسكەن

 «ءاي، تايقارباي دەگەندە، ءاي تايقارباي،

قويىڭدى تايقارتاسقا جاي تايقارباي»، - دەگەن جاڭىلتپاشقا ارقاۋ بولعان تايقار وزەنى دە، تايقار جازىعى دا، تايقار تاسى دا وسى مۇڭاليا (موڭعوليا) جەرىندە. تايقارتاس قاڭعا ۇستىرتىندەگى تارباعاتاي مەن ۇلىتاۋدان باستاۋ الاتىن تايقار وزەنىنىڭ بويىنداعى كوك جازىقتىڭ ورتاسىندا ورنالاسقان. قاڭعا ءۇستىرتى دەمەكشى، وسى قاڭعا بابانىڭ جەرلەنگەن جەرى ماڭعىستاۋدىڭ ءتۇپقاراعان اۋدانى جەرىندە. كۇنى بۇگىندە دە قاڭعا بابا دەپ اتالادى.

5. شىڭعىس قاعاننىڭ باس تاڭباسى (گەربى) «ءتىل تاڭبا» بولعان. ونى «قاس بي» تاڭبا دەپ تە

اتاعان. مىسالى، «التان توبىش (التان توبشي)» اتتى ەڭبەكتە وسىلاي كورسەتىلگەن. بۇگىنگى كاسپيي تەڭىزىنىڭ دۇرىس اتاۋى وسى. بۇگىنگى ماڭعىستاۋلىق ادايلاردا ەكى تاڭبا بار. ءبىرىنشىسى «ءتىل»، ەكىنشىسى «جەبە». ەكەۋى دە ادايدىڭ لاقاپ اتى. سەبەبى، ولار بۇگىنگىشە ايتقاندا وسى ۇعىمداردىڭ «اۆتورى». ادايلار كۇنى بۇگىندە دە «ءتىل تاڭبالى ادايلار» دەپ اتالادى. بۇل تاڭبا موڭعولياداعى شىڭعىسحاننىڭ تۋعان جەرى اۆارگادا دا شىڭعىسحانعا ارناپ ورناتىلعان وبەليسكىگە سالىنعان.

6. شىڭعىس قاعاننىڭ «1206 جىلعى مورىندە «كوكتە ءتاڭىر، جەردە قاعان بار. الەم يەسىنىڭ تاڭبا ءمورى» دەپ جازىلعان (ەرەنجەن حارا-داۆان، چيرگيس – حاان كاك پولكوۆودەس ي ەگو ناسلەديە. الماتى 1991، 19 بەت). قاعان تازا قازاق ءسوزى، نەگىزى مان، حان، قازان (قازاق ەلى) دەگەن سوزدەن شىققان. بىزگە جەتكەن ۇلى شەجىرەدە تەك قانا قازاقتان شىعىپ الەمدى بيلەگەن ۇلى كوسەمدەر عانا قاعان اتىن يەمدەنگەن.  بۇكىل الەم تاريحىنىڭ بىردە-بىر ەلىندە، قازاقتان باسقا بيلەۋشىسىن قاعان دەپ اتاعان مەملەكەت بولىپ كورگەن ەمەس. مىسالى، قازاق قاعان، ۇلى الاش قاعان، وگىز (وعىز) قاعان، تونى كوك بىلگە قاعان، بۇمىن كاعان، كۇلتەگىن قاعان، شىڭعىس قاعان ت.ت. ياعني قاعان دەگەن ءسوز بۇكىل الەمگە بيلىك جۇرگىزەتىن ۇلى حان، حانداردىڭ اعاسى، ياعني ەڭ جوعارعى ءامىرشى دەگەندى بىلدىرگەن. بۇل جونىندە ءابىلعازى: «قاعاننىڭ ءمانىسى مىناۋ. كىم دە كىمنىڭ عيززاتى جانە داۋلەتى حاندىق مارتەبەسىنەن ارتىق بولسا، امىرلەر مەن حالىق ونى قاقان  دەر جانە كىمنىڭ مارتەبەسى قاقاننان  جوعارى بولسا ونى قاعان دەر. قاعاننان جوعارى مارتەبە، قۇرمەت بولماس» دەيدى. (تۇرىك شەجىرەسى 110 بەت).

شىڭعىسحاننىڭ ءمورى قازاقشا جازىلعان. ونى ەشكىم تەرىسكە شىعارا المايدى. ال ەندى ويلاپ قاراڭىز، ورىس مەملەكەتىنىڭ ءمورى اعىلشىن تىلىندە، فرانسۋز تىلىندە بولۋى مۇمكىن بە؟ انگليا كورولدىگىنىڭ ءمورى نەمىس تىلىندە بولۋى مۇمكىن بە؟ قازاق مەملەكەتى – قازاق تىلىندە.

تۇسىنىكتەمە: مەن بۇل جەردە «تۇرىك» دەگەن ءسوزدى ادەيى قولدانباي وتىرمىن. سەبەبى، تۇرىك قازاقتىڭ بالاسى ەكەندىگى ەجەلگى شەجىرەلەردە ايتىلعان. ءبىزدىڭ (قازاقتىڭ) سوزدىك قورىمىزداعى «ءاز تۇرىك» دەگەن ءسوز،  تۇرىك قازاقتىڭ بالاسى دەگەندى بىلدىرەدى. ءاز ناۋرىز، ءاز جانىبەك، ءاز تاۋكە، ءاز ەلباسى ت.ت. دەيتىنىمىز وسىدان. قازاقتىڭ ءتۇپ اتاسى ءاز اۋليە.  بۇل ماڭعىستاۋلىق 360 اۋليەنىڭ ەڭ ءبىرىنشىسى، ەڭ ۇلىسى، ەڭ ارداقتىسى دەگەن ءسوز. «ول نە سونشاما، ءاز اۋليە مە؟»، «ول ءاز اۋليە ەمەس قوي»، «تاستاشى، ءارى ءاز اۋليە قىلماي» دەيتىنىمىز وسىدان. ەسكە ۇستاعانىمىز ءجون، ءاز (از) بۇگىنگى كۇنگە قازاق دەگەن اتپەن جەتكەن ۇلى ەلدىڭ ءتۇپ اتاسى وسى. بۇتكىل جەر بەتىندەگى ەڭ ۇلى قۇرىلىقتىڭ ازيا اتانىپ جۇرگەنىنىڭ دە سىرى وسى. ءاز اۋليەنىڭ دە مولاسى ماڭعىستاۋ دا (ۇستىرتتە).

7. شىڭعىسحان قاعاناتىنىڭ ۇرانى «الاش» بولعان. ونىڭ ساربازدارىن الاندار (الاشتار) دەپ اتاعان. قازاقتىڭ دا ۇرانى الاش ەمەس پە؟ شىڭعىس قاعاناتىنىڭ اقشالارىندا «الاش» دەگەن جازبالار بولعان. ونىڭ كەيىنگى ۇرپاقتارى ءبارىمىز بىلەتىندەي، الاش وردا حاندىعىن قۇردى.

كەيىنگى «الاشورداشىلار» قوزعالىسىنىڭ كوسەمدەرى ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن سانجار اسپەندياروۆتىڭ ۇلى شىڭعىسحان بابامىزدىڭ تىكەلەي ۇرپاعى ەكەندىگىن بىلە جۇرگەنىمىز ابزال. سول سياقتى، سوناۋ كەرەي مەن جانىبەكتەن باستاپ، قاسىم، ەسىم، تاۋكە، تاۋەكەل، ابىلاي، ءابىلقايىر سىندى، قازاق حاندارىنىڭ بارلىعى دا، ءتىپتى قازاقتىڭ تۇڭعىش عالىمى شوقان ۋاليحانوۆتىڭ دا شىڭعىس قاعاننىڭ تىكەلەي ۇرپاعى ەكەندىگىن زەردەلەي جۇرگەنىمىز دۇرىس. ەگەر ءبىز شىڭعىسحاندى جانە قازاققا 650 جىل بويى قاعان (حان) بولعان ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ قازاق ەكەنىن مويىنداي الماساق، وندا بىزدەردىڭ دە ءوزىمىزدى قازاقپىز دەپ اتاۋعا قۇقىعىمىز جوق. بۇل بۇگىنگى قازاق ەلباسىن قازاق ەمەس دەگەنمەن بىردەي.

8. شىڭعىس حاننىڭ تۋى-توعىز شاشاقتى ۇشكىل اق ماتا. ول تۋدىڭ سابىنا ءۇش جەردەن بايلاناتىن بولعان. ال تۋدىڭ ءدال ورتاسىندا باۋىرىنا اۋلاپ العان جەمتىگىن قىسىپ، قاناتىن جايىپ، ۇشىپ كەلە جاتقان كوك قارشىعانىڭ سۋرەتى سالىنعان.

تۇسىنىكتەمە: اق ءتۇس – اقيقاتتى، ادالدىقتى جانە وسى ۇعىمداردى دۇنيەگە اكەلگەن اتالارىمىز بەن اعالارىمىزدى بىلدىرەدى. ادامنىڭ (ادايدىڭ)  ءسوز ءتۇبىرى اد (ات)، ادا (اتا)، ال اعانىڭ ءسوز ءتۇبىرى اع (اق) بولاتىنى وسىدان. ەسكە ۇستايىق. اتام قازاق تا ءسوز ءتۇبىرى (ءوز ءتۇبى، ءسوزدىڭ اتاسى) ەشقاشان جاڭىلىسقان ەمەس.  انانىڭ اق ءسۇتى، اق نەكە، اق نيەت،  اق تىلەك، اق ادال مال، اق ورامال، اق جاۋلىق ت.ت. وسى ايتقانىمنىڭ ايداي ايعاعى بولماق. توعىز شاشاق، مۇڭالدىڭ الدىنداعى توعىز بۋىن اتالارى مەن اعالارى.

ولار، ءبىرىنشى بۋىن ادايدىڭ ەكى بالاسى، ياعني ءاعالى-ىنىلى قۇدايكە مەن كەلىمبەردى. نەمەرەلەرى: ەكىنشى بۋىن تازىكە، ءۇشىنشى بۋىن قوساي، ءتورتىنشى بۋىن قۇنانورىس (رىسقۇل)، بەسىنشى بۋىن اقپان، التىنشى بالىقشى (شىبىنتاي، قىپشاق)، جەتىنشى جەمەنەي (بۇزاۋ)، سەگىزىنشى سەميت، توعىزىنشى توبىش، ونىنشى بۋىن موڭعول (مۇڭال). موڭعول مۇڭالدىڭ ساندىق اتاۋى، ياعني لاقاپ اتى.

ءۇش بۇرىش – ءۇش ءجۇز (ءۇش انالى قازاق) جانە نۇق پايعامبار شىققان رۋ (قوساي مەن قوڭىراتتى) بىلدىرەدى. ءۇش سانى قوسايدىڭ ساندىق اتاۋى. ال، قوساي مەن قوڭىراتقا كەلسەك، قوساي ادايدىڭ (اتاسىنىڭ) قاراشاڭىراعىندا قالعانى، قوڭىراتتار ءبولىنىپ شىققانى.  ءۇش بۇرىشتى تۋدىڭ سىرىققا ءۇش جەردەن بايلاناتىن سەبەبى وسى. نۇق پايعامباردىڭ ءۇش ۇلىنىڭ (قام، سام جانە ياپەس) ەلى.

«نۇح پايعامبار ءۇش ۇلىن ءۇش تاراپقا: حام اتتى ۇلىن ءۇندىستان جاققا، سام اتتى ۇلىن يران جاققا، يافەس اتتى ۇلىن سولتۇستىك جاققا جىبەردى. ...يافەس اتاسىنىڭ امىرىمەن جۋدى (قازىرگى اتاۋى قازىعۇرت (قازىق جۇرت)) تاۋىنان كەتىپ ەدىل مەن جايىق سۋىنىڭ اراسىنا قونىس تەپتى. يافەستىڭ تۇرىك، حازار، ساقلاپ، ورىس، مەڭ، شىن، كەيمار، تاريح  اتتى سەگىز ۇلى بولدى. يافەس ولەرىندە ءوز ورنىنا ۇلكەن ۇلى تۇرىكتى وتىرعىزىپ، وزگە ۇلدارىنا: «بارشاڭىز تۇرىكتى پاتشا ءبىلىپ، ونىڭ سوزىنەن شىقپاڭىزدار»، - دەپ وسيەت قىلدى، وعان يافەس ۇعلانى دەگەن لاقاپ ات قويدى. (ءابىلعازى «تۇرىك شەجىرەسى» 12-13 بەتتەر).

كوك – كوك اسپان ەلىنىڭ ۇرپاعى دەگەن ءسوز.

قارشىعا – ءسوز ءتۇبىرى «قار»، بۇل اق، اعا جانە اقيقاتتىڭ بالاما اتاۋى. اقشا قاردى قار دەيتىنىمىز وسىدان. ال، قاردىڭ ءتۇبىرى «ار»، بۇل شىڭعىسحاننىڭ ارعى اتالارى جارىنىڭ ءسوز ءتۇبىرى. اراپتار دا (ار اپالار) بىزدەن تارايدى. ولار وزدەرىن ەرتە زاماندا تازىكە ەلى (ادايدىڭ ءبىرىنشى نەمەرەسى)  دەپ اتاعان.

اتا سىيلاساڭ، اعا سىيلاساڭ وسىلاي سىيلا. تۋ جاساساڭ وسىلاي جاسا. ءبىر تۋدىڭ ءوزى-اق بۇكىل اتا تاريحتى سايراتىپ تۇرعان جوق پا؟ ناعىز دانالىق دەپ وسىنى ايت. سول ۇشىندە ولاردى قاس بي دەپ اتاعان. كاسپيي تەڭىزى اتاۋىنىڭ نەگىزگى ماعىناسى وسى.

9. سالت-داستۇرلەرى مەن ادەت-عۇرىپتارىنىڭ دا قازاقتان ەش ايىرماسى جوق. 100% cايكەس

كەلەدى. مىسالى، شىڭعىسحان ەلىندەگى كەلىندەر جۇبايلارىنىڭ جاسى ۇلكەندەرىنە ءيىلىپ سالەم ەتەدى. بۇنداي سالت قازاقتان باسقا ەشبىر ەلدە جوق. شىڭعىستى حان بولاردا دا، قاعان بولاردا دا حالىق سايلاعان. حان سايلاۋ قازاق ءداستۇرى. موڭعولدار دا حان، قاعان دەگەن ۇعىمدار جوق. ولار بيلەۋشىلەرىن قونتايشى دەپ اتايدى.

10. ەشبىر ەل وزگە ەلدىڭ، وزگە ۇلتتىڭ ۇرپاعىن حان سايلامايدى. تەمىردى (شىڭعىستى) حان

بولاردا دا، قاعان بولاردا دا، ونىڭ بۇكىل ۇرپاقتارىن دا قازاقتار وزدەرىنە «اق كيىزگە سالىپ كوتەرىپ» حان سايلاپ وتىرعان. 1986 جىلعى د.قونايەۆتى ورنىنان الىپ، ورنىنا ورىس كولبيندى تاعايىنداعاندا نە بولعانىن ەسكە الايىق.

11. ح11 عاسىردا مۇڭال دالاسىندا (قازىرگى مونعوليا) ءومىر سۇرگەن شىڭعىس قاعاننىڭ

اينالاسىنداعى ادامداردىڭ دا، رۋ-تايپا  اتتارىنىڭ ءبارى دە تەك قانا قازاققا ءتان. ولار، ەسەكەي، التان، قۇشار، ساعابەك، تەمىر، تاستەمىر، شىڭعىس، ولەڭ، بورتە، جىبەك، مارال، جامۇقا، بەلگىتاي، قاسار، ناقۋ-بايان، باۋىرشى، تارعىتاي، جەلمە، التان، مۇقالى، جەمەنەي، ەسەن، بوكەن، جاناي باتىر، ۇگەدەي، جولشى (جوشى)، تولە، ءدارىتاي، شاعاتاي، تايشار قاراساقال، جەبە ت.ب. ونىڭ ۇستىنە قيات، جادىران، جارى، اداي، باي ۇلى، ماڭعىت، كەرەي، نايمان، مەركىت، جالايىر، قوڭىرات، ۇيعىر، جابال ت. ب. ەل، رۋ، تايپا اتاۋلارىن قوسىڭىز. سول كەزدەگى جوعارىدا كورسەتىلگەن رۋ-تايپالاردىڭ بارلىعى دا قازىرگى قازاق حالقىنىڭ قۇرامىندا.

شىڭعىسحاننىڭ اينالاسىنداعى ادامداردىڭ  كوپشىلىگىنىڭ اتتارىنىڭ قاسىنا  «اد»، «داي»، «اداي»، «جارى» دەگەن تەگى (قازىرگىشە ايتقاندا فاميلياسى) قوسىلىپ وتىرادى. مىسالى، «جاجير-اداي»، «تۋحۋ-اداي»، «ءبورى-اداي»(186 بەت)،  «نوياق-اداي»، «قاران-داي»، «بۋدا-اد»، «داحال-اداي»، «ارۋل-اد» (187 بەت)، «داي-سەشەن» (190 بەت)، «جارشى-اداي» (200 بەت)، «شىرعى-اداي باتىر»، «جاجير – ادايلىق جامۇقا» (220  بەت)، «جىرعى اداي (جەبە)» (223 بەت)، «جۇرمە اداي» (234 بەت)، «جارى ادايلىق قارىدار» (239 بەت)، «جۇرشە اداي»(240 بەت)، «بارى ادايلىق ناياان» (251 بەت)، «جۇرجە داي»، «دولى اداي» (259 بەت)، «يدىك اداي»، «قىنكيا اداي» (260 بەت)، «جارى اداي-ەگەن» (265 بەت)، «الشى اداي» (271 بەت). (ءىلياس ەسەنبەرلين «اسىل اڭىز» موڭعولدىڭ كادىمگى جيناعى. الماتى، 2002 «كوشپەندىلەر باسپاسى).

ءدۇبۋن-باياننىڭ (ءدۇيىم-بايان م.ق.) ەكى بالاسىنىڭ اتى بىلگە-اداي، بەكجە-اداي. (ءابىلعازى.

«تۇرىك شەجىرەسى» 46 بەت).

بۇل جاعداي ەسكى تاريحي جازبالاردا كوپتەپ كەزدەسەتىن «اد»، «داي» تايپالارىنىڭ ادايلارمەن ءبىر تەكتەن شىققانىن جانە قازىرگى ادايلاردىڭ سول «اد»، «داي»-لاردىڭ زاڭدى جالعاسى، ياعني بۇگىنگى ۇرپاعى ەكەندىگىن كورسەتەدى.

سونىمەن قاتار، شىڭعىس حاننىڭ اتا-بابالارىنىڭ جانە ونىڭ اينالاسىنداعى ادامداردىڭ ەسىمىنە قازاق حالقىندا كۇنى بۇگىندە دە قولدانىستا جۇرگەن «باتىر»، «مەرگەن»، «شەشەن»، «بەك، بەگى، بەكى»، «حان»، «قاعان»  دەگەن ەلدەن ەرەك، بۇكىل حالىق مويىنداعان قۇرمەتتى اتاقتارى مەن لاۋازىمدارى قوسىلىپ جازىلعان. مىسالى، «ناشىن-باتىر»، «بۇلتەگى-باتىر»، «بارتان-باتىر» (187 بەت)، «ەسۋگەي-باتىر»(«189 بەت)، «سۇبەتەي-باتىر» (210 بەت)، «اۋشى-باتىر» (220 بەت)، «تاقوي-باتىر» (225 بەت)، «گۇرى-باتىر) (229 بەت)، «قاداق-باتىر (241 بەت)، «مۇقالى شىلايىن-باتىر» (264 بەت)، «حورىشار-مەرگەن»، «بورجىعىتاي-مەرگەن»، «دوبۋن-مەرگەن»، «بارقۇداي-مەرگەن»، «قورىلارتاي-مەرگەن» (183 بەت)، «ءدۇمبىلاي–شەشەن» (187 بەت)، (داي-شەشەن» (190 بەت)، «قۇيىلدىر-شەشەن» (241 بەت)، «توقتا-بەكى»، «قۇدىق-بەكى»، «بەلگى-بەكى» (220 بەت)، «الاق-بەكى» (276 بەت)، «ۆان-حان» (202 بەت)، «تورۋىل-حان» (204 بەت)، «دالدۇر-حان» (212 بەت)، «بۇيرىق-حان» (220 بەت)، «تايان-حان»، «كۇشلىك-حان» (246 بەت)، «التان حان» (282 بەت)، «قابىل-قاعان»، «قۇتىلا-قاعان» (187 بەت)، «امباعاي-قاعان» (192 بەت). ءىلياس ەسەنبەرلين «اسىل اڭىز».

12. ءسوز تۇسىنەتىن اقىل-ەسى ءتۇزۋ جانداردى بىردەن مويىنداتاتىن جاعداي، شىڭعىسحان قاعاناتى

اقشاسىنىڭ تەڭگە دەپ اتالۋى جانە وندا «قازاق»، «الاش» جانە «اعا حان» دەگەن جازبالاردىڭ بولۋى.

«اعا حان» دەمەكشى، «اعا حان» مەن «قاعان» سينونيم سوزدەر. ايىرماسى، ق-اعا-ن دەگەنىمىزدە، حان سىرتىندا قالىپ، اعا ءسوزى ورتاعا اۋىسادى. ماڭعىستاۋدا قانعا بابا دەگەن اۋليە-قورىم بار. بۇل العاشقى حاندىق قۇرىلعان جەر. قانعانىڭ تولىق ماعىناسى حان اعا. ال «قاعان (اعا حان)» دەگەنىمىز، بۇتكىل جەر بەتىندەگى بارلىق حانداردىڭ اعاسى دەگەن ءسوز.

باس تاڭباسى «ءتىل»، وزگەلەر قاس بي (كاسپيي) دەپ اتاعان قازاق قاعاناتىنىڭ سوزدىك قورىندا  ءدال وسىنداي «قۇپيا» ماعىناسى بار سوزدەر بارشىلىق. ولار:  ساداق (س-ادا-ق) – ساق اتا (ساقتاردىڭ اتاسى)، ساناق – ساق انا، ساباق  - ساق اپا، سەنەك – ساق ەنە، ساعاق – ساق اعا (سۋ اقپايتىن با ەدى ساعادان، ءسوز باستالمايتىن با ەدى اعادان) ت.ت. بولىپ جالعاسىپ كەتە بەرەدى. بۇل جەردە اۆتورلىق قۇقىق ساقتالىپ تۇر. ءسوز جاساساڭ وسىلاي جاسا. تاريح جازساڭ وسىلاي جاز. بۇدان اسقان دانالىق بولۋى مۇمكىن بە؟

قورىتىندى: سوڭعى ەكى مىڭجىلدىقتىڭ ەڭ ۇلى تۇلعاسى بولىپ بۇكىل الەم ەلدەرىمەن (يۋنەسكو) مويىندالعان شىڭعىس قاعاننىڭ تەگى قازاق ەكەندىگى داۋعا دا، كۇمانعا دا جاتپايدى. ەگەر ءبىز وسىنى مويىنداي الماساق، بىزدەرگە ءوزىمىزدى دە قازاقپىز دەپ اتاۋعا قۇقىعىمىز جوق.

قوجىرباي ۇلى مۇحامبەتكارىم، اقتاۋ قالاسى