"قازاق حاندىعىنا 550 جىل" شىعارماشىلىق بايگەسىنە!

(كليونىڭ ىزىمەن)

ەگەر تاريحىمىزدى سوناۋ ب.ز.د  مىڭجىلدىقتاردان باستاۋ العان وشپەيتىن اۋەن دەپ الساق، وندا ول اۋەن قانداي بولار ەدى؟ كوڭىلدى، ىرعاقتى؟ الدە، مۇڭدى، باياۋ ما ەكەن؟

ءبىر مەزەتكە تاريحىمىزدى سولاي ەلەستەتىپ كورەلىك. وندا ناقتى قالىپتاسقان دۋەتتىڭ پايدا بولعان ۋاقىتىن 1465 جىل دەپ الامىز. وعان دەيىنگىلەر قايدا دەمەكسىزدەر عوي؟ وعان دەيىنگى تەنور، باس، باريتونداردىڭ بارلىعى ءار بولەك ورىندالىپ، ءبىر ارناعا توعىسا العان جوق. ارالارىنا توميريس پەن زارينالاردىڭ سوپرانولارىن قوسۋعا بولادى. اربىرەۋى جەكە-جەكە ورىنداۋشىلىق قابىلەتتەرىمەن كورىنە بىلگەنى ءسوزسىز. ءبىراق، تاريحي ساحنادا ۇلكەن بەنەفيس اشىپ، ەلدى ءدۇر سىلكىندىرتكەن كەرەي مەن جانىبەك بولاتىن. ولاردىڭ جۇبى جاڭا كومپوزيسيانىڭ دۇنيەگە كەلىپ، ونىڭ قازىرگە دەيىن جالعاسۋىنا بىردەن-بىر سەبەپكەر بولا ءبىلدى.

ارينە، جاڭا كومپوزيسيا ورىنداۋشىلاردىڭ ەموسيا، كوڭىل-كۇيى، تۇرمىسىنا ساي وزگەرىپ وتىرعانى راس. قاسىم حاننىڭ كەزىندە، مىسالى، مۋزىكالىق نوتالاردىڭ سپەكترى ءبىرشاما ۇلعايدى. تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا پوليگيمنيا اتتى مۋزانىڭ قابىلەتىنىڭ شارىقتاۋ شەگىنە دەيىن جەتكەنىن ايتۋعا بولادى. سەبەبى، شەشەندىك ونەردىڭ، كوسەم ءسوزدىڭ شارىقتاۋىنىڭ ءداۋىرى سول ەتىن. ءبىراق، تاريحىمىزدىڭ ەڭ تانىمال، زور ارياسى – ابىلاي حاننىڭ بيلىك كەزەڭى ەكەنى ءسوزسىز. ابىلايدىڭ شەبەرلىك قاسيەتتەرىمەن قوسا، كالليوپانىڭ تانىس بەلگىلەرىن كورەمىز. سونشالىقتى كوپ باتىرلارىمىزدىڭ ءبىر قولدىڭ استىندا جينالىپ، ەرجۇرەكتىك، باتىرلىق تانىتقانى – ۇمىتىلماس تاريح تاڭباسى. ال، ابىلايدىڭ ءوزىن ايتساڭىزشى! ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن ءبىر ارناعا قوسىپ، كورشى ەلدەردىڭ وپەراسىنا توتەپ بەرۋى – عاجاپ كورىنىس! ارينە، ابىلايدىڭ جانىندا ونىڭ قولداۋشىسى، اقىلگوي كەڭەسشىسى بۇحار جىراۋ بار بولعانىن ەسكەرۋ دە ماڭىزدى. وسىنداي تۇلعادان كەيىن اۋەن ىرعاعى ءبىرشاما وزگەردى: ءىرى تەربەلىستەر پايدا بولىپ، ىرعاق باسەڭدەي باستادى، اۋەنىمىزگە بوتەن ينتوناسيالار كىردى. ابىلاي سولوسىنىڭ سوڭعى ءىزى دەپ كەنەسارىنى ايتامىز. جالپى، ول كەزدە قاھارماندىق بەلگىلەر ءدۇيىم جۇرتتىڭ ىشىندە دە بىلىنە باستادى، پۋگاچيەۆ كوتەرىلىسىنە ءوز ءۇنىن قوسقان جاماعات ءوز ەپيكالىق مۋزىكاسىن ۇسىندى. سىرىم، يساتاي مەن ماحامبەت، جانقوجالاردىڭ جۇرەك ايعايى ءالى دە جادىمىزدا ساقتاۋلى. مەن ولاردىڭ اۋەندەرىنەن قازىرگى حيەۆي-مەتالدىڭ نوتالارىن ەستيمىز. سەگىزىنشى وكتاۆانىڭ نوتالارىن.

مىنە، جان بەرىسكەن سەگىزىنشى وكتاۆادان بىردەن ءبىرىنشى وكتاۆاعا ءتۇسىپ كەتكەن حح عاسىردىڭ باسى دا باستالدى. الدا داۋىس جوعالتۋعا دەيىن بارعان ۇلكەن تراگەديانىڭ كەلە جاتقانىن بىلدىك پە سوندا؟ ءسىرا، بىلگەن جوقپىز-اۋ... ال، الىپ تراگەدياعا دەيىن، ۇلتىمىزدىڭ اۋەنىندە جاڭا ەكپىن كۇش الىپ جاتىر ەدى. الاش! وسى سوزدە قانشا ءمان بار دەر ەدىم، ەسكى ماتىنمەن. عاسىردان دا ۇزاققا جەتكەن زور ءمان. زيالىلارىمىزدىڭ وركەسترى كەرەمەت سەرپىن الىپ، ءار قازاقتىڭ قۇلاعىنا جەتپەكشى بولعان. ناقتى تەرريتوريامىزدىڭ بەلگىلەنۋى، قازاق ءتىلى ءقارپىنىڭ قالىپتاسىپ، گازەت-جۋرنالداردىڭ باسىلىپ شىعۋى – جاڭا وزگەرىستەردى، تەربىلىستى اكەلدى. رۋحىمىزدىڭ بيىككە سامعاپ، ادەبيەتىمىزدىڭ ابايدان سوڭ جاندانا ءتۇسۋى – ءسوز جەتكىزسىز جەتىستىك ەدى. پرەستيسسيمو ىرعاعىندا ءبىر توپ زيالىلار وركەسترى كوپتەگەن ەڭبەكتەرگە قول جەتكىزدى. ارينە، جاپا شەككەنى، تۇرمەگە وتىرعىزىلىپ، لاگەرلەرگە جابىلعانى راس. سوندا دا شاپشاڭ ىرعاعىن جوعالتقان جوق. ءبىراق، 1937-1938 جىلعى وقيعالار اۋەن ىرعاعىن لارگوعا ءتۇسىرىپ، اشتىق جىلدارى 2 ملن باۋىرلاسىن جوعالتقان قازاققا ۇلكەن سوققى بولىپ ءتيدى. قولدىڭ بايلانىپ، ءتىلدىڭ اۋىزدىقتالعانى داۋسىمىزدى شىعارتقان جوق. بۇرىننان قول باستاۋعا، ءسوز باستاۋعا دايىن تۇرار قازاق ءوز كولەڭكەسىنەن دە قورقاتىنداي كەيىپكە ەنگەندەي (شىندىقتى باسا ايتۋ قاسيەتىمىز ءالى كۇنگە دە ءبىر بەينەگە ەنبەي، ءالسىن-السىن ەلەستەيدى). كوممۋنيستىك باعىتتاعى اۋەنىمىز تۇراقتى، ءبىر سارىندى بولدى. اۋەن تۇراقتى دەپ، ورىنداۋشىلار وزگەردى دەگەن ءسوز ەمەس. جوق، حح عاسىردىڭ ورتا كەزى بىزگە ءبىرشاما دارىندى تۇلعالاردى سىيلادى. اكادەميك، پروفەسسور، جازۋشى، اقىن، عالىمدارىمىز كوبەيدى. تاريحتىڭ جۇگىن ارقالاعان ەسەنبەرلين، ماعاۋين، ءالىمجانوۆتاردىڭ كوشىن جاڭا تولقىن جالعادى. شۇبارتىلعان تاريحىمىز جاڭارىپ، ءوز قالپىنا ەنۋ جولىنىڭ جاڭا كىتابى ءوز بەتىن ايقارا اشتى.

ءبىراق، اۋەننىڭ «تاۋەلسىزدىك» اتتى جاڭا تولقىنى، جاڭا ءورىسى 1991 جىلى تۋدى. ءبىز اۋەنىمىزدى بارشا الەمگە پاش ەتە الاتىن جاعدايعا يە بولدىق. ونى كورسەتىپ كەلەمىز دە. ەكونوميكانىڭ باعىتىمەن وركەندەيمىز دەپ، ۇلتتىق يدەولوگيانى، نامىسشىلدىقتى ۇمىتىپ قالعانىمىز، ارينە، وكىنىشتى. اۋەنگە ۇلتتىق ناقىشتاردى قوسۋدىڭ ۋاقىتى باياعىدا-اق كەلگەن، كەشىگىپ قالماساق بولعانى.

مەن نەگە نە سەبەپتەن اۋەن، اۋەن دەپ، ءان دەمەيمىن دەپ ويلاعان شىعارسىزدار؟ كەيبىر زاتتاردى ءتۇسىنۋ ءۇشىن سوزدەردىڭ ەش قاجەتتىلىگى جوق. تەك جۇرەكپەن سەزە ءبىلۋ، ەستي بىلسە بولعانى. مۋزىكالىق ساۋاتتىلىعىم جوق مەنىڭ ءوزىم  تاريح اۋەنىنەن جارقىن-جارقىن ۇلكەن نوتالاردى، كەيدە تىم ءالسىز، ارەڭ-ارەڭ ەستىلەر-ەستىلمەس تەربەلىستەردى بايقايمىن. كليونىڭ كۇشى دە وسىندا بولار. ال، قازىرگى اۋەن... قازىرگى اۋەنىمىز جۇرەكتەن قىسىلماي، تازا شىعادى. جۇرەگىمىزدە بارلىق بابالارىمىزدىڭ كۇش-قۋاتى، ارمانى جينالعان. ءبىراق، ول جاڭعىرىق كەيبىرىمىزدىڭ جۇرەگىمىزدىڭ تىم تەرەڭىندە، نە بولماسا، كەيبىرىمىزدىڭ تاماعىندا تۇرىپ قالعان. شىركىن، بار داۋسىممەن ءبىر دۇرىستاپ ايعايلاسام با ەكەن وسى؟! جوق، كورشىلەر ويانىپ قالار، كۇتە تۇرايىن.

قۇرالاي عالىم قىزى

ل.ن. گۋميليەۆ ات. ەۇۋ، ججسف

3 كۋرس ستۋدەنتى