"قازاق حاندىعىنا 550 جىل" شىعارماشىلىق بايگەسىنە!
ن.نازاربايەۆ: « ءبىزدىڭ ەلدىگىمىز، قازاق جۇرتىنىڭ ارعى ءتۇبى عۇنداردان باستالادى. عۇنداردان كەيىن كوك تۇرىكتەرگە جالعاسادى. ودان كەيىن التىن وردا ورنىعادى. قازاق حاندىعى اياق استىنان پايدا بولعان جوق، ونىڭ اكەسى، اتاسى، بابالارى بار. قازاق حاندىعىنىڭ اكەسى – ايگىلى التىن وردا. ال بابالارى شىڭعىس حانعا، ارى كەتسەك، كوك تۇرىكتەر قاعاناتىنا بارىپ تىرەلەدى».
پرەزيدەنتپەن تولىق كەلىسەمىن، تاريحىمىزدىڭ سوناۋ الىستان باستالارى ءسوزسىز. ال، رەسەيدىڭ ايتىپ جۇرگەن ساندىراعى ۇلتىمىزدى تاپتاۋدىڭ بەلگىسى. رەسەيلىك پاتشا ۇكىمەتى قازاق دالاسىن جەدەل وتارلاۋدى XVIII عاسىردىڭ باسىندا قاتتى قولعا الدى. بۇعان تۇرتكى بولعان دۇنيە كىشى ءجۇز حانى ءابىلقايىردىڭ 1730 جىلى پاتشا اننا يوانوۆناعا جولداعان حاتى. وندا: «... وزىمە قارايتىن ورتا جانە كىشى ءجۇزدىڭ بارشا قازاقتارى سىزگە بودان بولعىمىز كەلەدى» دەلىنگەن. جوعارىداعى حاتتى نەگىزگە الا وتىرىپ قاتىن پاتشا 1731 جىلى 19 اقپان كۇنى بارشا قازاقتى بوداندىققا الۋ تۋرالى جارلىققا قول قويدى. وسى وقيعادان كەيىن رەسەي قازاقيانىڭ شۇرايلى hءام باي دالاسىنا كوز الارتا باستادى. استى كەنگە، ءۇستى جەمگە تولى قازاق دالاسىن يەمدەنىپ الۋ ءۇشىن نە كەرەك؟ ارينە، جەردىڭ ۇستىندە قالقيىپ جۇرگەن يەسى قازاقتى قۇرتىپ جىبەرسە بولعانى. جەر دە، ەل دە ورىستىكى بولىپ شىعا كەلەدى. ءسويتىپ وسىدان 250 جىلداي بۇرىن رەسەي قازاقتى قۇرتۋدىڭ جوسپارىن جاساعان. اتاپ ايتقاندا، 1747 جىلى 21 شىلدە كۇنگى ۇكىمەت سەناتىنىڭ №164ء-شى قۇپيا قاۋلىسىندا: «قازاق حالقىنا قارۋ-جاراق،ءوق-دارى،كرەمنيي، قورعاسىن ساتپاۋ كەرەكتىگى جونىندە» ايتىلسا، 1747 جىلى 31 جەلتوقسانداعى ەكىنشى ءبىر قۇپيا قاۋلىسىندا: «قازاقتاردى قورقىتىپ ۇستاۋ ماقساتىندا ورەنبۋرگ گۋبەرناتورى قازاقتىڭ ءبىر نەمەسە ەكى اۋىلىن شاۋىپ، ءتىرى جان قالدىرماي قىرىپ تاستاسىن (ايەلدەر،قارتتار،بالالارىمەن قوسىپ)» دەلىنگەن. ال، 1747 جىلى 10 ساۋىردە قول قويعان شەتەل ءىسى جونىندەگى كوللەگيانىڭ № 220ء-شى «قازاقتار تاراپىنان تۋاتىن قارسىلىققا وراي جوسپار جاساۋ» تۋرالى قۇپيا جارلىعىندا: «قازاقتارمەن كۇرەستى ءوزىمىزدىڭ اسكەرگە ەمەس، كورشى تۇراتىن قالماق،باشقۇرت،كازاك جانە ءسىبىر گۋبەرنياسىنىڭ تۇرعىندارىنا تاپسىرىپ،ولاردىڭ قازاقتاردى ولتىرۋىنە كوز جۇمىپ قاراۋ كەرەك» دەپتى. بۇنىڭ بارلىعى تاريحي دەرەكتەر، قۇجاتتار. ال، تۇپكى استارىندا يمپەرياليستىك تەپكىنىڭ ناعىز ءوزىن كورەمىز.
سونداي-اق ، 1768 جىلى 17 اقپاندا قابىلدانعان № 80 جوعارى جارعىدا: «قازاق حالقىنىڭ بوستاندىعىن جويۋ ءۇشىن، حان سايلاۋىن حالىق ەمەس ءبىز ءوزىمىز شەشۋىمىز كەرەك » دەپ بەكىتكەن. وسىعان وراي، 1779 جىلى 4 قازان كۇنى پاتشايىم II ەكاتەريناعا ساراي قىزمەتكەرلەرى جازعان جوعارى دارەجەلى بايانداۋ حاتىندا: «ابىلاي سۇلتاندى پەتروپاۆلوسك قورعانىسىنا شاقىرىپ، اق پاتشانىڭ قۇزىرىنا باعىنۋعا باس ءيدىرۋ كەرەك، سوڭعى كەزدەرى شاقىرۋعا، گراموتالارىمىزعا جانە ماراپاتتارعا ءارتۇرلى سىلتاۋ ايتىپ كەلمەي ءجۇر جانە جىبەرگەن ەلشىلەرمەن دورەكى قاتىناسادى، ولاردى قابىلدامايدى. بارلاۋ مالىمەتتەرىنە قاراعاندا ابىلاي سۇلتان قىتايمەن جاقىن قارىم-قاتىناستا بولعاندىعى انىقتالدى. ءوز ادامدارىنا ورىس كوپەستەرىن توناۋعا رۇقسات بەرىپ وتىر. پاتشالىقتىڭ قۇزىرىنا كىرمەۋ ارقىلى ول ورىستارعا قارسى ارەكەت جاساپ، قازاق حالقىنىڭ ازاتتىعىن قورعاپ قالماقشى. سوندىقتان دا ابىلايعا گراموتالار، حاندىق ماراپاتتار جانە دە تاعى باسقا سياپاتتاردى بەرمەۋ كەرەك. بۇدان بىلاي ابىلايدىڭ ورداداعى دارەجەسىن تومەندەتىپ، وعان تەڭ بولارلىقتاي قارسىلاس تابۋ كەرەك. قازاق ورداسىنداعى وسى جاعدايلار تۇزەلگەنشە ورىستارعا ورداعا بارۋعا تىيىم سالىنسىن!» دەلىنگەن. الايدا، ابىلايدىڭ مىقتى ساياساتىنىڭ ارقاسىندا رەسەي پاتشايىمىنىڭ ويى جۇزەگە اسقان جوق. ءبىراق، ول جارلىقتىڭ كۇشى 1781 جىلى ابىلاي قايتىس بولعاننان كەيىن تاق مۇراگەرى ءۋاليدىڭ بەدەلىن السىرەتۋ ءۇشىن پاتشا ۇكىمەتى ءبىر قاتار سۇلتاندارعا قولداۋ كورسەتە باستاعانىنان كورىنە باستادى. 1815 جىلى ۋاليگە قارسى پاتشا جانسىزدارى بۇلىك ۇيىمداستىرىپ،ونىڭ ورنىنا پاتشاعا جاعىمدى باراقتىڭ ۇرپاعى بوكەيدى حاندىققا سايلايدى. كەشىكپەي ساراي شەنەۋنىگى م.سپەرانسكيي مىرزا «ۋستاۆ و سيبيرسكيح كيرگيزاح» دەگەندى شىعارادى. ال، بۇل شەشىمگە 1822 جىلى 22 شىلدەدە پاتشا قولىن قويادى. وسىدان كەيىن قازاق دالاسىندا حاندىق بيلىك جويىلىپ، پاتشانىڭ ىعىنا جىعىلاتىن اعا سۇلتاندار پايدا بولا باستادى. كوزدەگەندەرى بىرەۋ-اق: ۇلتتىڭ قامى ەمەس، ءوز بايلىعى، مانسابى. اتالعان جوعارىداعى شەشىم بويىنشا ورتا ءجۇزدى باتىس ءسىبىر ايماعىنىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە تانىپ، 1839 جىلعا دەيىن ايماقتىڭ استاناسى بولىپ توبىل قالاسىتاعايىندالادى. استانا كەيىن، 1839 جىلدان كەيىن ومبى قالاسى بولىپ وزگەرەدى. جوعارىداعى «ءسىبىر قىرعىزدارى (قازاقتارى) تۋرالى» جارعىنىڭ نەگىزىندە 1822 جىلدان باستاپ، قازاق دالاسىن باسقارۋدى وكرۋگكە ءبولىپ تاستاۋ شەشىمى شىعادى. 50-70 قوجالىق (وتباسى) بىرىگىپ، 1 اۋىل (اۋىلناي) بولدى. 10-12 اۋىل - ءبىر بولىس. 15-20 بولىس ءبىر وكرۋگكە بىرىكتىرىلدى. وكرۋگ باسشىلىعىنا اعا سۇلتان وتىردى. سۇلتاننىڭ قول استىندا 4 كەڭەسشىسى بولعان. ولاردىڭ ەكەۋى ورىس، ەكەۋى قازاقتان دەلىنگەن. ولاردىڭ ءوزىن 2 جىل مەرزىمگە گۋبەرناتور تاعايىنداعان. سۇلتان بولسا، 3 جىل مەرزىمگە سايلاناتىنى بەلگىلى. رەسەي پاتشالىعى مۇنىمەن توقتاپ قالماي، 1876 جىلى قازاقتاردىڭ عاسىرلار بويى قولدانىپ كەلە جاتقان ارابشا جازۋىن وزگەرتىپ، ورىس عارپىنە كوشىرۋ تۋرالى جارلىعىن بەكىتەدى. 1880 جىلى 8 قاراشا كۇنى گەنەرال اديۋتانت فون كاۋپفمان اعارتۋ مينيسترلىگىنە جازعان قىزمەتتىك بايان حاتىندا، كوشپەلى قازاق ەلىن تەزىرەك اسسيميلياسيالاپ ورىسقا اينالدىرىپ جىبەرۋ ءۇشىن ولاردى ورتا ازيانىڭ باسقا تۇرعىندارىنان ءبولىپ ۇستاۋ قاجەتتىگىن اتاپ وتەدى. وسىلاي وتارلاۋ ساياساتى قارقىندى جۇرگىزىلە باستاعان 1875 جىلى باتىس ءسىبىر گەنەرال –گۋبەرناتورلىعىنا اسا جاۋاپتى ىستەردى ورىنداۋ ءۇشىن پاتشا ەڭ سەنىمدى شەنەۋنىگى ن.بالكاشيندى جىبەردى. ول 1878-1880 جىلدارى اقمولا، سەمەي، جەتىسۋ وبلىستارىن ارالاپ، ورىستاردى قونىستاندىرۋدىڭ بارلىق باعىت-باعدارىن ايقىنداپ شىعارادى. وزىمەن بىرگە قارۋلى جاساق ەرتىپ كەلىپ قازاقتاردى شۇرايلى جەرىنەن قۋىپ تاستايدى. حالىقتىڭ قانى مەن كوز جاسىن جۇكتەگەن بۇل قاراقشى –جەندەتتىڭ اتىنا كەڭەس وداعى كەزىندە اسپەتتەپ قازاقتىڭ جەرىنەن جەكە اۋداننىڭ اتى بەرىلگەندىگى دە بار.
بۇدان كەيىن دە پاتشا ۇكىمەتى قازاق جەرىن تولىقتاي يەلەنىپ الۋ باعىتىندا جاڭا رەفورمالار جاساي باستادى. سولاردىڭ ءبىرى 1868 جىلى 21قاراشادا قابىلدانعان «دالا وبلىستارىن ۋاقىتشا باسقارۋ جونىندەگى باعدارلاما» ەدى. بۇل باعدارلاما بويىنشا قازاق حالقى XX عاسىردىڭ اياعىندا جەرى جوق، حالقى ماڭگۇرت، ءدۇبارا، ەسالاڭ كۇيگە اينالۋى كەرەك بولاتىن. رەسەيدىڭ VI دۋماسىنىڭ دەپۋتاتى ماركوۆ دەيتىن شوۆينيست امەريكالىقتار قىزىلتەرىلىلەردى قالاي قىرىپ جويسا، ءبىز دە قازاقتاردى سولاي قىرىپ تاستاۋىمىز كەرەك دەگەن رەسمي مالىمدەمە تاراتادى. ءتىپتى 12 ملن ۇندىستەردى وتارلاۋشىلار قالاي قىرىپ –جويىپ، جەرىن يەلەنىپ العانىن زەرتتەپ، ونى قازاقتارعا پايدالانۋ تۋرالى قۇپيا جوسپارىن دايىنداپ تا قويعان. ورىس زەرتتەۋشىسى ۆ.كوزلوۆتىڭ 1983 جىلى ماسكەۋدە جارىق كورگەن «ناسيونالنوستي سسسر » اتتى ەڭبەگىندە: 1897 جىلى رەسەي وتارىندا بولعان بۇراتانا حالىقتارعا ارنايى جۇرگىزىلگەن ساناقتىڭ قورىتىندىسى جاريالانادى. وسىنداعى مالىمەتكە قاراعاندا، سول شامادا رەسەي اۋماعىندا 4 ملن. 84 مىڭ قازاق بولىپتى (وزبەكتەر - 726 مىڭ، قىرعىزدار - 201 مىڭ، تۇرىكمەندەر - 281 مىڭ، تاجىكتەر - 350 مىڭنان اسپاعان). كەلەسى 1916 جىلى جۇرگىزىلگەن ساناق بويىنشا قازىرگى قازاقستان جانە قىرعىستاننىڭ ءبىرقاتار ايماقتارىندا 3994500 قازاق، ورتا ازيادا (سامارقاند، كاسپيي سىرتى، فەرعانا وبلىستارىندا) 235 500 قازاق، استراحان گۋبەرنياسىندا 353 700 قازاق، ورىنبور، سامارا، تومسك، توبىل ماڭىندا 95100 قازاق، رەسەي يمپەرياسىنىڭ جەرىندە بارلىعى 4 678 800 قازاق ءومىر سۇرگەنى جايلى ناقتى دەرەك بار. بۇعان سول كەزدە جۇڭگو مەن موڭعوليادا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان 250 مىڭعا تارتا قازاقتىڭ سانى كىرگەن جوق. شىعىستانۋشى پ.گ. گالۋزونىڭ 1929 جىلى جارىق كورگەن «وتار تۇركىستان» اتتى ەڭبەگىندە: «1915 جىلى قازاقستان حالقى 6 ملن-عا جەتتى» دەيدى. ءدال وسىنداي دەرەكتى الاش ارداگەرى مۇستافا شوقايدىڭ «تۇركىستان سوۆەتتەردىڭ بيلىگىندە» جازباسىنان دا كەزدەستىرۋگە دە بولادى. ارادا جيىرما شاقتى جىل ءوتىپ، 1939 جىلى جۇرگىزىلگەن حالىق ساناعىندا قازاقتاردىڭ سانى - 2 ملن. 300 مىڭدى كورسەتىپ، تابيعي ءوسىمىن بىلاي قويعاندا، ستاتيستيكالىق تۇرعىدان ەكى جارىم ەسەگە كەمىپ كەتكەنى بايقالادى (ال، وزبەكتەردىڭ سانى -3 ملن. 900 مىڭعا جەتىپ، 50 جىلدا 3.5 ەسە وسكەن. تۇرىكمەندەر -760 مىڭ، قىرعىزدار -750 مىڭ، تاجىكتەر - 900 مىڭعا جەتىپ ۇلگەرگەن).
XX عاسىردىڭ باسىندا 5ملن-نان اسقان قازاق 30 جىل وتكەندە نەلىكتەن ەكى ەسەگە كەمىپ كەتتى؟ بۇل ساۋالعا جاۋاپتى كوپ جىلدان بەرى قۇپيا ساقتالعان «بايانداۋ جازبادان » تابامىز.وندا 1926 جىلدىڭ جەلتوقسانى جانە 1937 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا جۇرگىزىلگەن حالىق ساناعىنىڭ ايىرماسى مەن تابيعي ءوسىمى تۋرالى مالىمەت بار. وسىندا كورسەتىلگەن دەرەكتەردە: «1930 جىلى قازاقستاندا بارلىعى 5ملن. 873 مىڭ ادام بولعان. اشتىق جىلدارى (1931-1932 ج.ج.) 1.3 ملن.ادام قازاقستان جەرىنەن باسقا جاققا كوشىپ كەتتى. ...2 ملن.ادام اشتىقتان قازا تاپتى. 1933 جىلدىڭ اياعىندا 2ملن. 493 مىڭ ادام عانا قالدى» دەلىنگەن. ال، ۇلى ناۋبەت جىلدارى قازاقستاندى باسقارعان گولوششەكين اشتىققا ۇرىنعان قازاقتارعا دارىگەرلىك كومەك كورسەتپەۋ تۋرالى جاسىرىن نۇسقاۋ بەرگەن دەيدى روبەرت كونكۆەس ءوزىنىڭ «جاتۆا سكوربي » اتتى كىتابىندا. سول سياقتى قازاق عالىمى مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ «قازاق قالاي ورىستاندىرىلدى؟» اتتى ەڭبەگىندە، وتارلاۋدىڭ جاي-جاپسارى تۋرالى ايتا كەلىپ، 1930 جىلدارى قازاقستاندى باسقارۋعا كەلگەن گولوششەكين اسا قۇپيا تاپسىرما جۇكتەپ قازاقتى قىرىپ تاستاۋ تۋرالى مىندەت العانى جايىندا ايتادى. بۇل زۇلماتتاردان باسقا 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس كەزىندە 275 مىڭ قازاق جازىقسىز وققا ۇشقان ازاماتتارىمىز تاعى بار. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسىندا قاتىسقان 350 مىڭداي قانداسىمىز وتباسىنا ورالعان جوق. مارقۇمداردىڭ مۇردەسى مايدان دالاسىندا شاشىلىپ قالعاندارى دا بار. سوعىس جىلدارى تىلداعى اۋىر بەينەتتەن 150 مىڭ قازاق كوز جۇمدى. 1944 -48 جىلدارى «سوعىس تۇتقىنى» رەتىندە 50 مىڭ قازاقستاندىق قۋعىنعا ۇشىراعان. ءارتۇرلى سىناق پوليگوندارىنىڭ سالدارىنان 23 مىڭ ادام زارداپ شەككەن. 1945-1991 جىلدار ارالىعىندا سوۆەت ارمياسىنىڭ سابىندا مىندەتىن اتقارۋعا بارعان 25مىڭ قازاق ازاماتى ءوز شاڭىراعىنا ورالعان جوق. 1978 -1988 جىلدارى اۋعانستاندا اسكەري مىندەت اتقارعان 1.5 مىڭ قازاق ازاماتى مەرت بولدى...
دەرەكتەر وسىلاي دەيدى. دەموگراف عالىمداردىڭ ەسەبى بويىنشا جوعارىداعى قىرعىنداردى كورمەگەندە بۇگىنگى قازاقتىڭ سانى ەڭ كەم دەگەندە 40 ملن-عا جەتىپ جىعىلادى ەكەن. ارينە، وسىنشاما قورلىقتان سوڭ، بىزدە ەل بولعان جوق دەپ ايتۋ وڭاي. ال، باستان كەشىرگەن وسى شىعىنداردى كىم تولەمەك؟ تولەمەك تۇگىلى، مويىنداعىسى دا كەلمەيدى. اسا اۋىر زۇلمات پەن ناۋبەتتەردى باسىنان وتكىزگەن قازاق حالقى تاۋەلسىز ەل بولعانىنا، مىنە، 24 جىل تولادى. ەندىگى مىندەت وسى تاۋەلسىزدىكتى باياندى ەتۋ، بولاشاق ۇرپاقتىڭ قامىنا قىزمەت قىلۋ. بايىرعى بابالارىمىز قازاقيانىڭ قيان دالاسى ءۇشىن قانىن توگىپ قورعادى، جاسانعان جاۋىنا جارتى قارىز جەرىن بەرمەدى، اق نايزاعا سۇيەنىپ، ات ۇستىندە كۇندەرىن وتكىزدى، جانىن بەرىپ جاhان دالانى بىزگە مۇرا ەتىپ جەتكىزدى. ەندى، مىنە، زامان وزىپ توقىم توزعاندا سۋىق ءجۇز، سۇق قولدار سۋماڭداعانىن قويار ەمەس. كەشە اق پاتشادان ازاپ تارتساڭ ،بۇگىنگى جاۋدىڭ بەتى ودان دا بەتەر.مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنان امەريكا مويىنىن سوزىپ قاراپ وتىر، ىرگەدەگى ايداhار كورشىمىز ۇيىقتاسا تۇسىندە قازاقتىڭ جەرىن كورەدى. بۇلاردىڭ ءبارى سەنىڭ بيلىك باسىندا وتىرعان شەنەۋنىكتەرىڭدى قارداي بوراعان قاعاز اقشاعا كومىپ تاستاپ، ءبىر جاپىراق قاعازعا جانىڭ مەن جەرىڭدى، ءتانىڭ مەن ەلىڭدى قوسا ساتىپ الماسىنا كىم كەپىل؟
ولاي بولا قويماس دەپ تىلەيىك. تاريحىمىزدى باعالاپ، شۇبارلاماي، وڭىمىزدى اجىراتىپ، تاۋەلسىزدىگىمىزدى ساقتايىق! قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى قۇتتى بولسىن!
ارنا ابسەيىت
ل.ن. گۋميليەۆ ات. ەۇۋ-نىڭ ججسف،
3 كۋرس ستۋدەنتى
پىكىر قالدىرۋ