"قازاق حاندىعىنا 550 جىل" شىعارماشىلىق بايگەسىنە 

(الاش يدەياسى كونتەكستىندە)

جۇرەكتىڭ ءتۇرىپ قۇلاعىن،

ويلانىپ تاعى قاراشى.

كىمسىڭ سەن، قايدا تۇراعىڭ،

ەندى قايدا باراسىڭ؟

ومار ھايام

«قازاقتار وزدەرىنىڭ كىم ەكەندىكتەرىن بىلگەندە،

 بۇكىل الەمدى جاۋلاپ الار ەدى!»

ورىس پاتشايىمى II ەكاتەرينا

ءبىر ماقالا − ءبىر عۇمىر. تەپسىنىپ كەلگەن تولعانىس جازۋ ۇستەلىنە كەلگەندە سۋ سەپكەندەي باسىلا قالاتىنى بار، ەكپىنى باسەڭكىرەپ، تىنىسى تارىلاتىنى بار. سەبەبى قينايتىن دۇنيە كوپ، جۇكتەلەتىن جاۋاپكەرشىلىك جوعارى. سولاردىڭ ەڭ باستىسى جاۋاپسىز سۇراقتار، ساناڭدى توقپاقتاپ تۇراتىن تىكەلەي ومىرلىك مانگە، ماعىناعا قويىلعان سۇراقتار، نۇكتەسىنە، جاندى جەرىنە ءتيىپ، مەجەسىن تاپقان سۇراقتار، بىلىمدىلەر ايتاتىن سوكراتتىق ديالوگتارداعى مەتافيزيكالىق سۇراقتار، ماڭگىلىك سۇراقتار، قىسقاسى قاجەتتى ءارى جاۋاپسىز سۇراقتار، جاۋابى تابىلماعان سۇراقتار، تاعى دا جاۋاپسىز سۇراقتار. بۇل قينايتىنى بولاتىن، ال جاۋاپكەرشىلىك دەگەننەن شىعادى، كەز كەلگەن وقىرمانىن سىيلايتىن، ونى جوعالتىپ الماۋعا تىرىساتىن، ونىڭ الدىندا، ونىڭ وزىنە بولىنگەن ۋاقىتىنىڭ الدىندا كىشكەنە بولسا دا جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنەتىن، تۇسىنەتىن جازارمانعا «نە جازدىم؟ نەگە جازدىم؟ قالاي جانە كىمگە جازدىم؟» دەگەن سۇراقتارعا قانشالىقتى جاۋاپ بەرۋ قاجەت ەتىلسە، كەز-كەلگەن بيىك تابىسقا جەتەم دەگەن، العا جىلجيمىن، قاتارعا قوسىلامىن دەگەن ەلگە ەڭ الدىمەن «ءبىز كىمبىز؟ قايدان كەلدىك؟ قايدا بارامىز؟» دەگەن سۇراقتارعا دا سونشالىقتى جاۋاپ بەرۋ قاجەت ەتىلەتىنى، كەرەك ەتىلەتىنى بار. ولاي بولسا ءبىزدىڭ ماقالانىڭ نەگىزگى جەلىسى دە وسى التى سۇراقتىڭ اينالاسىندا ءوربىپ وتىرماق.

سونىمەن «نە جازدىڭ، نەگە جازدىڭ، قالاي جانە كىمگە جازدىڭ؟».

نە جازدىم؟

جازعانىمنىڭ، جازعاندارىمنىڭ نەگىزگى جەلىسى جوعارىدا ايتقانىمداي جاۋابى بەرىلمەگەن، ۇلتتىق يدەولوگياعا قاتىستى سۇراقتار. ياعني، ۇلتتى ۇيىستىراتىن، ونىڭ نەگىزگى دامۋ باعىتتارىن انىقتايتىن، قۇندىلىقتارىن تانىتاتىن «ءبىز كىمبىز؟»، «قايدان كەلدىك؟»، «قايدا بارامىز؟» سىندى ماڭگىلىك سۇراقتارى تۋرالى جازدىم. ۇلتتىڭ كەشەگى-بۇگىنگى ءسالت-داستۇرى مەن مەنتاليتەتىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرىپ، تاريحى مەن ادەبيەتىن تارازىلاپ، ول سۇراقتاردىڭ كونسەپسيالىق جاۋابىن ۇسىنۋعا تىرىستىم.

نەگە جازدىم؟

قازىردە ۇلتتىق يدەولوگيا تۋرالى ەكىنىڭ ءبىرى جازادى. ءبىراق  جۇرت  جازىپ جاتىر ەكەن، مەن دە جازۋىم كەرەك دەگەننەن جازعام جوق، ارينە. ونىڭ وزىندىك سەبەبى بولدى. ول - كوزقاراس ماسەلەسى. ەڭ الدىمەن، قوعامدىق عىلىم سانالاتىن تاريحقا، ادەبيەتكە دەگەن كوزقاراس ماسەلەسى جايلى ايتام. 11 جىل مەكتەپتە نە وقىدىق، نە وقىتتى؟ اينالدىرعاندا تاۋەلسىز ۇلتتىڭ ۇلتتىق يدەولوگياسىن قالىپتاستىراتىن نەگىزگى ورىن سانالاتىن مەكتەپتە ون ءبىر جىل وقىپ، ۇلتتىق ەرەكشەلىگىمىز جايلى ورنىقتى ۇستانىم، ال، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىز، يدەالدارىمىز جايلى جۇيەلى كوزقاراس قالىپتاستىرا الدىق پا؟ الماعانىمىز ايان، الۋعا تىرىستىق پا ءوزى؟ ودان بولەك، نەگە جازدىمنان تۋادى: «نەگە قاجەت بۇل ءوزى؟». جالپى ول جاۋاپ قىزىل كەڭىردەك بولىپ تالقىلاعاندا بىزگە نە بەرەدى ءوزى؟ مەنمەندەۋ بولسا دا، شاتاقتاۋ بولسا دا، قيسىندى سۇراق ەكەنىنە داۋ جوق. قيسىندى دەگەنىمىز تالقىلاۋ قاجەت ەمەستىگىمەن كەلىسكەنىمىز ەمەس، ارينە. سەبەبى، تاريح، ءوز ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن تانىپ، سول نەگىزدە الدىڭعى باعىت باعدارىن ايقىنداپ، يدەالدارىن، قۇندىلىقتارىن قالىپتاستىرعان ەلدەردىڭ تابىسقا ءبىرشاما ەرتە جەتەتىنىن كورسەتىپ وتىر. ونىڭ جارقىن مىسالى، قازىرگى الەمدىك دەرجاۆا سانالاتىن، دەر كەزىندە وزىندە مەكەندەگەن حالىقتىڭ كوپ بولىگىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن، ومىرلىك ماقساتتارىن، قۇندىلىقتارىن تانىپ سول باعىتتاعى جۇيەلى جۇمىستاردى جۇرگىزە بىلگەن، وزىندىك «امەريكاندىق ارمان»، «امەريكاندىق ەرەكشەلىك (يسكليۋچيتەلنوست)» سىندى كونسەپسيالار جاساپ، حالىقتى سول اسقاق يدەيالار جولىندا جۇمىلدىرا العان، ورتاق قۇندىلىقتار قالىپتاستىرا العان امەريكا قۇراما شتاتتارى بولا الادى (ارينە امەريكادا ەشقانداي ۇلت تۋرالى ءسوز بولۋى مۇمكىن ەمەس دەسەڭىز، بۇل باسقا داۋدىڭ ەنشىسى ەكەنىن دە ۇمىتپاعانىڭىز ءجون. سەبەبى ءبىز يدەولوگيانىڭ جەمىسى، ناتيجەلىلىگى جايلى ايتىپ وتىرمىز، كىمدەردى ۇلت، كىمدەردى ۇلت ەمەس دەپ ەسەپتەۋ جايلى ەمەس). ال، ءبىزدىڭ ونداي كونسەپسيالاردى جاساي الماعاندىعىمىز بارىمىزگە ايان ەمەس پە؟ سوندىقتان دا مەن وسى ماقالانى جازۋعا بەل بۋدىم.

قالاي جانە كىمگە، كىمدەرگە ارناپ جازدىق؟

قالاي جازعانىمىزدى، قانشالىقتى دارەجەدە جازا العانىمىزدى باعالاۋدى ءقادىرلى وقىرمان ءسىزدىڭ ەنشىڭىزگە قالدىرۋدى ءجون كوردىك. وسىندا ەسكەرتىپ كەتەتىن تاعى ءبىر دۇنيە رەتىندە ءبىز ماقالامىزدىڭ وسى بولىگىنە دەيىن پۋبليسيستيكالىق ستيلدە جازىپ كەلدىك تە، نەگىزگى بولىمدە، ياعني «ءبىز كىمبىز؟»، «قايدان كەلدىك؟»، «قايدا بارامىز؟» دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ ۇسىنۋ بارىسىندا بۇل سۇراقتارعا ۇسىنعان جاۋاپتارىمىز سەنىمدى شىعۋى ءۇشىن، عىلىمي ستيلدە جازۋدى ءجون كەردىك. ال، كىمگە ارناپ جازعانىمدى ايتسام ءوزىم كورىپ بىلمەگەن وقىرمانعا قيانات، پافوس بولىپ كەتەر، ءبىراق مۇندا دا ايتىپ كەتەتىن، ايتپاسقا بولمايتىن ءبىر دۇنيە − بۇل ماقالا تەك قازاقتارعا عانا قاتىستى ەمەس ەكەندىگى، ءوزىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتىمىن، پاتريوتىمىن دەگەن كەز-كەلگەن ۇلت وكىلى تالقىلاپ، ءوز ويىن ايتا الاتىن تاقىرىپ ەكەنىن ەسكەرتكىم كەلەدى. سەبەبى، ۇلتتىق يدەيا بۇل قازاقتىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىنەن تۋعان يدەيا بولسا دا، ۇلتتىق يدەولوگيا رەتىندە قازاق جەرىندە ءومىر سۇرەتىن بارلىق ۇلت پەن ۇلىستاردى قامتيتىنىن، ولاردى دا وسى جولدا جۇمىلدىرا الۋى قاجەت ەكەنىن، سوعان قابىلەتى جەتە الۋى كەرەك ەكەنىن دە ەستەن شىعارماعانىمىز ابزال.

ال ەندى ماقالامىزدىڭ نەگىزگى ماتىنىنە كوشسەك. سونىمەن «ءبىز كىمبىز؟»، «قايدان كەلدىك؟»، «قايدا بارامىز؟».

بىردەن باسىن اشىپ كەتەتىن دۇنيە بۇل سۇراقتاردى تازا وسى كۇيىندە قاراستىرۋ كۇتكەن ناتيجەگە جەتكىزە قويمايتىنى انىق، وعان سۇيەنىش، نەگىز، باستاۋ بولارلىق دۇنيە قاجەت ەتىلەتىنى اقيقات. ال مۇنداي باستاۋ، ۇسىنعان جاۋابىمىزعا تاريحي نەگىز، ويمىزدى دالدەۋگە سۇيەنىش بولاتىن، ۇلتتىق تاريحىمىزدا كەدەيدى دە، بايدى دا، قوجانى دا، تورەنى دە بىرىكتىرە العان حح عاسىر باسىنداعى ۇلت زيالىلارىنىڭ قايراتكەرلىگىنىڭ جەمىسى ءبىرتۇتاس الاش يدەياسى بولۋى ءتيىس ەكەنىنە ەشكىم دە داۋ ايتپاسا كەرەك. سەبەبى، ءبارىمىز بىلەتىندەي، الاش يدەياسى –ۇلتتى بىرىكتىرىپ، ۇلى ماقسات جولىنا جۇمىلدىرا العان يدەيا، ياعني ءبىزدىڭ ۇلتتىق يدەيامىز. ال بۇلاردىڭ بارلىعى جوعارىدا ايتىپ وتكەن ماڭگىلىك ءۇش سۇراقتىڭ جاۋابىن تاپقانداعاندا عانا مۇمكىن بولادى.  دەمەك بۇدان كەلىپ شىعىپ، ءبىزدىڭ الاش يدەياسى كونتەكستىندە «ءبىز كىمبىز؟»، «قايدان كەلدىك؟»، «قايدا بارامىز؟» دەگەن سۇراقتاردىڭ جاۋابىن ىزدەۋىمىز دە اقىلعا قونىمدى دۇنيە بولماق.

«ءبىز كىمبىز؟»  

سوكراتتىڭ: «ءوزىڭدى تانىتپاي جاتىپ، وزگەنى تانيمىن دەگەنى كۇلكىمدى تۋدىرادى» دەگەنىن ەسكەرىپ، ەڭ الدىمەن، «ءبىز كىمبىز؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ كورسەك. «ءبىز كىمبىز؟» بۇل سۇراقتىڭ جاۋابى ءبىزدىڭ جانىمىزدى، رۋحاني الەمىمىزدى تانىتاتىن ادەبيەتتە جاتقاندىعى اقيقات. ءبىراق ادەبيەتتى، كوركەم تۋىندىنى تالداۋدىڭ سان ءتۇرلى جولى بار. ءبىز جوعارىداعى سۇراقتىڭ جاۋابىن انىقتاۋ ءۇشىن فيلوسوفياداعى «يدەال» كاتەگورياسىن باسشىلىققا العىمىز كەلەدى. سەبەبى، ادەبي كوركەم تۋىندىلارداعى جاعىمسىز كەيىپكەرلەر حالىقتىڭ ءوزىن ەمەس، ونىڭ نەدەن جيىركەنەتىنىن، نەنى ۇناتپايتىنىن تانىتسا، ونداعى جاعىمدى كەيىپكەرلەر ونىڭ نەنى ۇناتاتىنىن، ادام بويىنداعى قانداي قاسيەتتەردى جوعارى باعالايتىنىن كورسەتەدى. ال يدەال بەينە بولسا، حالىقتىڭ، ۇلتتىڭ نەنى اڭسايتىنىن، ارماندايتىنىن كورسەتەدى، جان قالاۋىن تانىتادى. حالىقتىڭ جان قالاۋى ونىڭ ەرەكشەلىگىن، كىم ەكەندىگىن، قۇندىلىقتارىن ايعاقتايدى. سوندىقتان دا «ءبىز كىمبىز؟» دەگەن سۇراققا دا ءبىزدىڭ يدەالدارىمىز كىم ەكەنىدىگىن كورسەتۋ ارقىلى جاۋاپ بەرە الماقپىز. بۇل − ءبىر. ەكىنشىدەن، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، ءبىز بۇل سۇراقتارعا جاۋاپتى الاش يدەياسى كونتەكستىندە انىقتاۋعا تىرىسامىز جانە بۇل جاۋاپتىڭ گەنەزيسىن ۇلتتىق تاريحىمىزبەن، مادەنيەتىمىزبەن، ادەبيەتىمىزبەن ساباقتاستىرا جۇرگىزەمىز. سوندىقتان، ەڭ الدىمەن، الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ باستى يدەولوگى ءاليحان بوكەيحاننىڭ «قازاق» گازەتىندە جاريالاعان ماقالارىندا سول كەزدەگى قوعامعا ۇسىنعان يدەالىن انىقتاۋ ارقىلى «ءبىز كىمبىز؟» دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابىن تاۋىپ كورمەكپىز. كەيىن ونى ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدەگى يدەالدارىمىزبەن ساباقتاستىرامىز. وسى سەبەپتى «قازاق» گازەتى جارىققا شىعا باستاعان العاشقى جىلىنداعى ءاليحان بوكەيحاننىڭ جاريالاعان ماقالالارىن سارالاپ قاراعاندا، ماقالا تۇيىندەرىندە بەلگىلى ءبىر دارەجەدە جەكە ادامدار بويىندا بولۋ قاجەتتى قاسيەتتەردى اتاعانىن بايقايمىز. ولاردى جيناقتاپ كەلگەندە اۆتور بەينەلەگەن تۇلعا «جول تاپقان، جۇرت ءۇشىن قىزمەت ەتكەن، اتا بالاسى جاقسىلار، ءادىل كىسى، حارام جيمايتىن، حالىق ءۇشىن جاۋمەن الىساتىن، دۇنيەگە قىزىعىپ ساتىلمايتىن، شىنشىل، تۋرا، ۇلتىنا، جۇرتىنا قىزمەت قىلۋ بىلىمنەن ەمەس، مىنەزدەن ەكەنىن ۇققان كىسى» بولۋى قاجەت [2، 75-236]. بۇل اتالعان يدەال بەينەنى ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدەگى يدەالدارمەن بىرگە قاراستىراتىن بولساق، ويىمىزعا اباي قۇنانباي ۇلى ۇسىنعان «تولىق ادام» ءىلىمى، شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى ۇسىنعان «ار» ءىلىمى ورالادى. ال بۇل ىلىمدەردىڭ نەگىزىندە ءال-فارابيدىڭ «قايىرىمدى قالا تۇرعىندارى» سىندى تراكتاتتارى، ءجۇسىپ بالاسۇعىننىڭ «قۇتادعۋ بىلىك» سىندى كىتاپتارى جاتقاندىعىن قازىرگى عىلىم دالەلدەپ وتىر [3]. دەمەك الاش يدەياسى ۇستانىمدارىنىڭ، قۇندىلىقتارىنىڭ ءبىزدىڭ تەرەڭ تاريحىمىزدان شىعىپ جاتقاندىعىن كورەمىز. ال بۇل تالاپتاردىڭ، ۇستانىمداردىڭ يدەولوگيا رەتىندە جۇزەگە اسقاندىعىن الاش پارتياسىنا مۇشەلىككە ءوتۋ ءۇشىن قويىلعان «الاش پروگرامماسىنان تايمايتىن، وتىرىك ايتپايتىن، شىنىنان قايتپايتىن، جاقىندىق، تۋىسقاندىققا بۇيرەگى بۇرمايتىن، دۇنيەلىككە قىزىعىپ ساتىلمايتىن، شىنشىل، ءادىل، تۋرا، كىسى وسى پارتياعا كىرەدى» دەگەن سىندى تالاپتاردان بايقاساق بولادى [4، 39]. ەندى بۇل ايتىلعانداردى جيناقتاپ «ءبىز كىمبىز؟» دەگەن سۇراققا كونسەپسيالىق جاۋاپ ىزدەپ كورسەك. ارينە بۇل جەردە بىزگە شىعارماشىلىق ىزدەنىس تە تالاپ ەتىلدى. سەبەبى وسى ۋاقىتقا دەيىن الاش كوسەمى بولسىن، جالپى قازاق ادەبيەتىنىڭ كەز-كەلگەن بەلدى وكىلى بولسىن بۇل سۇراقتىڭ اينالاسىندا تولعانىپ، قازاقتىڭ تيپتىك وبرازىن، يدەالدى بەينەسىن جاساۋعا تىرىستى، ەندى بىزگە وسى مول ادەبي ماتەريالدار مەن قازاق حالقىن بىرىكتىرگەن الاش يدەياسىنىڭ ساباقتاسقان جەرىنەن «ءبىز كىمبىز؟» دەگەن مەتافيزيكالىق سۇراقتىڭ كونسەپسيالىق جاۋابىن تابا ءبىلۋىمىز قاجەت ەتىلەدى. الاش كوسەمى ۇسىنعان «جۇرت ءۇشىن قىزمەت قىلاتىن، اتا جولىن قۋعان، ءادىل، تۋرا، شىنشىل، حارام جيمايتىن» كىسىسىن، الاش پارتياسىنا وتە الاتىن «وتىرىك ايتپايتىن، شىنىنان قايتپايتىن، جاقىندىق، تۋىسقاندىققا بۇيرەگى بۇرمايتىن، دۇنيەلىككە قىزىعىپ ساتىلمايتىن، شىنشىل، ءادىل، تۋرا» كىسىسىن، اباي قۇنانباي ۇلى ۇسىنعان «تولىق ادامى» مەن شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى ۇسىنعان «ارلى» ادامىن قازاق جالپىلاما تۇردە كىم دەپ اتاعانىن انىقتاساق، ءبىزدىڭ كىم ەكەندىگىمىز انىقتالماق. ال مۇنداي ادامدى قازاق، ءبارىمىز بىلەتىندەي، كۇندەلىكتى ومىردە دە، جالپى تانىمدىق دەڭگەيدە دە تەكتى ادام دەپ اتاعان. ءيا، ءيا، ءدال ءوزى. تەكتى ادام. تەكتى حالىق. تەكتى ۇلت. ءبىر قىزىعى، بۇل ۇعىمدى باسشىلىققا الىپ الاشوردا كوسەمى مەن يدەولوگى ءاليحان بوكەيحاننىڭ سان قىرلى تاقىرىپتا جازىلعان ماقالالارىن قايتا تالدايتىن بولساق، وسى يدەياعا ساياتىن مورالدىق ۇستانىمداردى، رۋحاني قۇندىلىقتاردى ايقىن كورەمىز، بىردەن بايقايمىز. حالىققا وسىنداي رۋحاني تالاپ قويىپ قانا قويماي، ءوزى دە وسى دارەجەگە لايىق بولۋعا تىرىسقانىن بۇكىل ءومىر جولى ارقىلى دا، «ءتىرى بولسام، حان بالاسىندا قازاقتىڭ حاقىسى بار ەدى، قازاققا قىزمەت قىلماي قويمايمىن» دەگەن ومىرلىك ۇستانىمدارى ارقىلى دا كورە الامىز. ودان بولەك،  الاش كوسەمىنىڭ الەمدىك ساياسي پروسەستەرگە دە تەكتىلىك بيىگىنەن باعا بەرگەنىن «باس سالىپ ءالى كەلگەندى تال تۇستە تالاپ الاتىن بولسا، ۇيات، ابىرويدان تىسقارى بولسا، جىعىلعان جاققا قىلعانى يتتىك بولسا مۇنىڭ جەتىلگەن ەۋروپالىعى، حريستياندىعى قايسى؟ ءوزى تۋرالىق جولدان شىعىپ، ادام بولا تۇرىپ «يت بولامىن» دەگەن بۇل ءتورت دوسقا سىرىڭ قايىرلى بولسىن دەمەس پە؟» [2، 234] − دەپ تۇرىكتەردىڭ ىشكى تۇراقسىزدىعىن پايدالانىپ جابىلىپ، جەرىنە باسا كوكتەپ كىرىپ جاتقان ەۋروپا كورولدىكتەرىنىڭ تەكسىزدىكتەرىن اشىق سىناعان ماقالاسىنان دا بايقاۋ قيىن ەمەس. حالىق ءوزىنىڭ ادەبيەتى ارقىلى يدەالدار جاساپ، سول يدەالدارعا تالپىناتىنى، ال ول ونىڭ تاريحي كونتەكستە كىم ەكەندىگىن تانىتاتىندىعى جايلى تۇجىرىمىمىزدى دا ءاليحان بوكەيحاننىڭ «جەنششينا پو كيرگيزسكوي بىلينە كوبلاندى» ماقالاسىنداعى مىنا پىكىرىمەن ساباقتاستىرساق بولادى: «كاجدايا، ەپيچەسكايا داجە، پەسنيا نوسيت نا سەبيا وتپەچاتوك سۋبەكتيۆنوي ليچنوستي سلاگاتەليا س ەگو ۆزگليادامي نا جيزن ي س ەگو سترەملەنىيامي ي يدەالامي، ۆمەستە س تەم وتليچاەتسيا، ناسكولكو ەتو ۆازموجنو، يستوريچەسكوي پراۆديۆوستيۋ» [5، 295]. بۇلاردان كەلىپ شىعاتىنى، الاش كوسەمى يدەولوگ رەتىندە تىكەلەي تەكتىلىك ۇعىمىن اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەمەسە دە، بۇكىل عۇمىر جولى، ىس-ارەكەتى ارقىلى وسى اتقا ساي بولۋعا تىرىسقانىن، باسقالارعا دا وسىنداي تالاپ قويا العاندىعىن، ءوزىن، حالقىن تەكتى دەپ تانىعاندىعىن، سوندىقتان دا الەمدەگى باسقا ۇلتتاردىڭ تەكسىزدىككە بارىپ جاتقانىن كورسە، اشىق سىناۋدان تايسالماعاندىعىن كورىپ وتىرمىز. «ءبىز كىمبىز؟» دەگەن سۇراققا عىلىمي تولعانىسىمىزدى قورىتا كەلگەندە، ءبىز ادام بويىنداعى ادىلدىكتى، شىنشىلدىقتى، نۇرلى اقىلدى، ىستىق قايراتتى، جىلى جۇرەكتى، ارلىلىقتى، قايسارلىقتى، تۋرالىقتى، تازالىقتى باعالايتىن، وزىنە دە سونداي بيىك، ىزگى تالاپتار قوياتىن، سول اتقا ساي بولۋعا تىرىساتىن تەكتى حالىقپىز، تەكتى ۇلتپىز، تەكتى قازاقپىز.

قايدان كەلدىك؟ بۇل سۇراققا كەلگەندە الاش كوسەمى ءارى يدەولوگى ءاليحان بوكەيحاننىڭ قىزمەتىن ەكىگە ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى. ءبىرىنشىسى، قازاق جازبا تاريحىن جازىپ، قازاقتىڭ ءتۇبىن تانۋعا تىرىسقانى، «الاش» ۇران كونسەپسياسى ارقىلى سول كەزدەگى كەڭ بايتاق قازاق جەرىن بىرىكتىرگەنى، قازاق حالقىن ءبىر تۋدىڭ استىنا جيناعانى بولسا، ەكىنشىسى، قازاق تاريحىنا تەكتىلىك تۇرعىسىنان قاراپ، سول زامانداعى جانە قازىرگە دەيىنگى وريەنتاليستەردەن وزگەشە، جاڭاشا كوزقاراس ۇسىنىپ، سول بيىكتەن كەلىپ شىعىپ باسقالاردى دا سىناپ، تالاپ قويىپ، وسى نەگىزدە مەملەكەتتىك ساياساتقا يدەولوگيالىق باعدار بەرە بىلگەنى بولماق. ەندى وسى قىزمەتتەرگە كەزەك-كەزەك توقتالىپ وتەتىن بولساق. ءبىرىنشى كەزەكتە، الاش كوسەمى «قازاق» گازەتىنىڭ العاشقى ساندارىنان باستاپ «قازاقتىڭ تاريحى» اتتى ماقالالار سەرياسىن جاريالاپ، وندا كوبىنە-كوپ قازاقتىڭ ءتۇبىن، جەكە دارا ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن، ونداعى رۋ-تايپالاردىڭ قازاق جەرىن بۇرىننان مەكەندەگەنىن جانە ولاردىڭ جالپى اتاۋى «الاش» بولعانىن، ياعني بارلىق رۋلاردىڭ ءتۇبى، جيىلاتىن ۇرانى ءبىر ەكەنىن، «الاش» ءسوزىنىڭ «وتان كىسى» («وتەچەستۆەننيك») دەگەن ماعىنا بەرەتىندىگىن باياندايدى [6، 375-408]. دەمەك وسىعان قاراپ الاش كوسەمى يدەيالىق دەڭگەيدە قازاقتىڭ ءتۇبى ءبىر، «الاش» بۇكىل قازاقتىڭ ورتاق ۇرانى، قوسىلاتىن نۇكتەسى ەكەنىن تانىتۋعا تىرىسقانىن كورەمىز. بۇل تۋرالى بەلگىلى الاشتانۋشى د.قامزابەك ۇلى بىلاي دەيدى: «وتاندىق زەرتتەۋشىلەردىڭ ىشىندە شوقان ۋاليحانوۆتان باستاپ الاش ۇعىمىن زەردەلەگەنىن بايقايمىز. ول قازاق پەن الاش ۇعىمدارىن قاتار قويا وتىرىپ («ناچالو نارودا كازاحوۆ يلي الاچ»)، بىلاي دەپ جازادى: «ۋ كيرگيز رازنىە رودى يمەيۋت سۆويۋ تامگۋ ي ۋران. ۋران ۋ ۆسەح كيرگيز ەست الاچ». بۇدان «الاشتىڭ» ەلدىك-مەملەكەتتىك رامىزگە اينالعان ۇعىم ەكەنى كورىنەدى. حح عاسىردىڭ باسىندا ءا.بوكەيحان باستاعان ۇلت قايراتكەرلەرى الاش اتىن پارتياعا دا، ۇكىمەتكە دە بەرگەندە وسى ۇستانىمدى باسشىلىققا العانى انىق»، [7، 216] – دەيدى. ورىندى ايتىلعان، ونىڭ دالەلى «قازاق» گازەتىنىڭ 31 جەلتوقسان 1917 جىلعى سانىنداعى «الاش بىرلىگى» ماقالاسىندا: «الاشقا قانى بىرگە الاش ۇلىنان ارتىق جاناشىر تابىلماس. الاشتاپ ۇران سالىپ، الاشتىڭ تۋىن تىكسەك، سۇيەگىندە شاقپاقتىڭ قۋىنداي جىگەر، نامىسى بار الاشتىڭ ۇلىنىڭ شىققان شىعىنىنا، تارتقان بەينەتكە ەتى اۋىرماس دەپ، اللاعا تاۋەكەل قىلدى. توزعاندىقتىڭ بەلگىسى ءبىرسىپىرا الاشتىڭ بالاسى قالىڭ الاشتىڭ بالاسى باباسىنىڭ اتىن اتاپ، تۋىن تىكپەگەن سوڭ تۇركىستان اۆتونومياسىنا قوسىلىپ وتىر... تۇركىستانعا قوسىلعان ەلدىڭ ادامدارىمەن سويلەسىپ، باباسى الاشتىڭ اق وردا، التىن بەسىگىنە قول ۇستاسىپ، بىرگە قىزمەت ەتپەككە شاقىرادى. ولار قۇشاعىن جايىپ، قوينىن اشقان باۋىرىن كەۋدەگە يتەرمەس» [8، 50] – دەلىنگەن سوزدەر بولا الادى. دەمەك «الاش» ەتنونيمى ۇلتتى ۇيىستىراتىن يدەولوگيالىق اتاۋ بولدى جانە ءوزىنىڭ جەمىسىن بەردى، سول كەزدەگى قازاق جەرىن ءبىر تۋدىڭ استىندا بىرىكتىرە الدى. بۇل يدەيانىڭ دا تامىرى تەرەڭدە جاتقاندىعىن عالىم اقسەلەۋ سەيدىمبەك قازاق حاندىعى قۇرىلعان كەزدەگى «الاش» ەتنونيمى تۋرالى: «ەڭ الدىمەن، قازاق حاندىعىنىڭ اياسىنداعى الاشابىر رۋ-تايپالاردىڭ ەتنوگەنەولوگيالىق (ەتنوگەنەتيكالىق) جادىن جاڭعىرتىپ، ءتۇبى ءبىر تۋىسقاندىق سەزىمدەرىن وياتاتىنداي سيمۆول-ەتنونيم كەرەك ەدى. وسى ورايدا، قازاق حاندىعىن قۇراعان رۋ-تايپالاردىڭ ءبىرتۇتاس تۋىسقاندىق سەزىمدەرىنە تۇعىر بولعان سيمۆول-ەتنونيم رەتىندە «الاش» اتاۋىنىڭ تاڭدالعانىنا دەن قويۋعا بولادى» [9، 71] − دەگەن تۇجىرىمى ارقىلى باعامداساق بولادى. بۇل دەڭگەيدە يدەولوگ رەتىندە ءاليحان بوكەيحان تابىستى جۇمىس جۇرگىزە العانىن بۇگىنگى كۇن دالەلدەپ وتىر.

«قايدان كەلدىك؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ تابۋدىڭ ەكىنشى تيىمدىلىگى رەتىندە ۇلتتىق تاريحقا جاڭاشا كوزقاراس ۇسىنىپ، بۇگىنگى باعىت-باعداردى انىقتاۋ، ۇلتتىق رۋحتى كوتەرۋگە، بۇگىنگى كۇن تۇرعىسىنان قانداي باعىتتىڭ تيىمدىلىگىن تانۋعا مۇمكىنشىلىك تۋاتىنىن ايتۋعا بولادى. ءاليحان بوكەيحاننىڭ  يدەولوگ رەتىندەگى قىزمەتىنىڭ بۇل قىرى قاتتى تۇششىندىرادى. مىسالى، الدىمەن قاراپايىم قازاقتىڭ ءوز ىشىندە ايتاتىن بولساق، وتكەنگە دەگەن بيىك مورالدىق كوزقاراس الاش كوسەمىنىڭ «بۇرىنعىدان قالعان جاقسى مۇرا» اتتى 1889 جىلعى ماقالاسىندا قازاقتىڭ تەكتى ءداستۇرىن سيپاتتاپ، بارا-بارا بۇل قۇندىلىقتار ۇمىتىلىپ جاتقاندىعىن كۇيىنىپ جازعانىنان، كەيىن قازاق داستۇرىندەگى «جىلۋ» تۋرالى ايتا كەلىپ، بۇل كەز-كەلگەن اۋىر جاعدايعا تۇسكەن ادامعا، ەل-جۇرت بولىپ، باي نەمەسە كەدەي دەپ الالاماي، بارىنشا شىن-نيەتپەن جۇزەگە اساتىن كومەك ەدى، ءقازىر ول تەك ابىرويى بار ادامدارعا جاسالىپ جۇرگەندىگىنە اشىنىپ: «اتالارىڭنان قالعان جول كومەكتى سولاي بەرسىن دەدى مە، اتالارىڭنىڭ جولى سولاي ما!؟» [5، 272] − دەپ سىناعانىنان كورە الامىز. ال حالىقارالىق قاتىناستاردا كورىنگەن ۇلتتىق تاريحىمىزداعى تەكتىلىگىمىز  جايلى ءاليحان بوكەيحاننىڭ «ۆ ميرە مۋسۋلمانستۆا» گازەتىندە «زامەتكي چيتاتەليا (پو پوۆودۋ ۋستاۆا و ۆوينسكوي پوۆيننوستي)» اتتى ماقالاسىندا رەسەي يمپەرياسىنداعى جالپى مۇسىلمانداردىڭ جاعدايىن، ولاردىڭ قۇقىقتارى تۋرالى ەشقانداي جۇيەلى زاڭ جوبالارى جوقتىعىن، ەسكەرىلمەگەندىگىن، ءتىپتى مۇسىلمان ءدىنىنىڭ ءدىني قىزمەتكەرلەرىنىڭ سالىقتان، باسقا دا مىندەتتەمەلەردەن بوساۋى بىلاي تۇرسىن، اسكەري قىزمەتتەن بوساتىلۋى قاراستىرىلماعانىن ايتا كەلىپ، تاعىلار دەپ وقىتىلىپ جۇرگەن كەزىندەگى وردا حاندارىنىڭ وزدەرىنە جات ءدىننىڭ قۇقىقتارىن اياققا تاپتاماي، ءتىپتى ول ءدىننىڭ ءدىني قىزمەتكەرلەرىن بارلىق سالىقتان بوساتقاندىعىن، سول ورىس تاريحشىلاردىڭ وزدەرى كەلتىرگەن دەرەكتەر ارقىلى دالەلدەپ، وسى ارقىلى قازاق حالقىنىڭ مورالدىق، رۋحاني دارەجەدەگى تەكتىلىك دەڭگەيىن تاريحي مىسالدارمەن كورسەتىپ بەرەدى [5، 361-365]. وعان قوسا جوعارىدا كەلتىرگەن الاش كوسەمىنىڭ «كەرەك ءسوز» ماقالاسىنداعى  ەۋروپانىڭ ءتورت كورولدىگىن تەكسىزدىكتە سىناعانىنان، «بالقان سوعىسى» ماقالاسىنداعى: «يتتىكتى رۋمىنياعا قىلعىزىپ وتىرىپ، ونىڭ قىلعانىنا ءۇن شىعارماي، ەۋروپا پاتشالىقتارى: «ءبىز مادەنيەتتى ەۋروپامىز!» دەپ ماقتانادى» [10، 484] − دەپ سىناعانىنان دا، ونىڭ سىرتقى ساياساتتا رۋحاني قاعيداتتاردى الدىڭعى قاتارعا شىعارىپ، بيىك ادامگەرىشىلىك ۇستانىم تانىتا العاندىعىن كورەمىز. جانە بۇل رۋحاني ۇستانىمنىڭ قازاقتىڭ تەرەڭ تاريحىندا جاتقاندىعىن قازىبەك ءبيدىڭ «ءبىز قازاق مال باققان ەلمىز» دەگەن تولعاۋىنان، ياعني ءبىز ەشكىمنىڭ جەرىن باسا كوكتەپ شاۋىپ كىرمەگەنبىز، ال ءبىزدىڭ جەرىمىزگە تىكەلەي شاۋىپ كەلگەن جاۋدىڭ بەتىن قايتارا العاندىعىمىز تۋرالى ۇستانىمدارىنان كورەمىز. ال ودان دا تەرەڭگە بويلايتىن بولساق، بۇل ۇلتتىق تەكتىلىكتى كۇلتەگىن ەسكەرتكىشتەرىندەگى جۇڭگو يەروگليفتەرىنىڭ جولما-جول اۋدارماسىندا: «بۇلاپ تالاۋ مەن زورلىق-زومبىلىق جويىلسا، ساداق-جەبەنى جاساۋدى دوعارىپ، قارۋدى قويماعا قويساق، سەن مەنى الداماساڭ، مەن سەنى الداماسام، شەكارادا، تاعى دا سۇعاناقتىق بولماسا، وندا جامان با؟» [11، 216-218] −  دەگەن، «ءبارى بەيبىت، ءبارى تاتۋ، ءبارى قاعاندى» («كۇلتەگىن») بولسىن دەگەن ۇستانىمداردان انىق بايقايمىز. بۇگىنگى كۇندە ەلباسىمىزدىڭ: «قازاق ءوزىنىڭ ارگى-بەرگى تاريحىندا ەشقانداي دا ۇيالاتىن ءىس جاساماعان»، –دەگەن تۇجىرىمى دا وسى ويىمىزدى تولىقتىرىپ وتىر. وسىنداي تەكتى تاريحتىڭ ارقاسىندا عانا الاش كوسەمى ءوز ماقالالارىندا وزگە ەلدەردى سىناي العاندىعى اقيقات. سەبەبى ءوزى ونداي اتقا ساي بولماسا، وزگەگە ونداي تالاپ قويۋ مۇمكىن ەمەس قوي. ياعني ءبىز تەكتى ۇلتپىز، ءبىراق ءبىزدىڭ تەكتىلىگىمىز وزگەلەردىڭ بىزدەن تومەندىگىن بىلدىرمەيدى، كەرىسىنشە ءبىزدىڭ ەشكىمنەن كەم ەمەس ەكەندىگىمىزدى تانىتادى، وسى ۇلتتىق تەكتىلىگىمىز ءبىزدىڭ وزگە ءالسىز كورشىلەرىمىزگە زۇلىمدىق جاساماۋىمىزعا سەبەپ بولىپ، ءبىزدىڭ جەرىمىزگە باسا كوكتەپ كىرىپ كەلگەن جاۋىمىزعا قاسىق قانىمىز قالعانشا تويتارىس بەرۋگە كۇش بەرەدى. وسىلاردى  قورىتا كەلگەندە، ءبىز قازاق بۇگىنگى كۇنگە تەگىمىزدى تانىپ، ءسالت-داستۇرىمىزدى قۇرمەتتەپ، اتا-بابامىز مۇراسى – ءتىلىمىز بەن ءدىنىمىزدى، ەلىمىز بەن جەرىمىزدى قاسىق قانىمىز قالعانشا سىرتقى جاۋلارىمىزدان قورعاۋدىڭ، مەملەكەتىمىز قانشالىقتى كۇشەيىپ كەتسە دە تەكتىلىگىمىزدى ساقتاپ، رۋحاني قاعيداتتارىمىزدى ەڭ باستى قۇندىلىعىمىز ەتىپ قاستەرلەي الۋىمىزدىڭ، ىزگى، تەكتى، قايسار قاسيەتتەرىمىزدىڭ ارقاسىندا كەلىپ جەتتىك.

«قايدا بارامىز؟»  وسى كەزدە بىزگە ەلباسىمىز ءوزىنىڭ «قازاقستان 2050 – ءبىر ماقسات، ءبىر مۇددە، ءبىر بولاشاق» اتتى جولداۋىندا ۇسىنعان، بابالارىمىز ارمانداعان «ماڭگىلىك ەل» قازاقتىڭ ۇلتتىق يدەياسى «الاش يدەياسى» كونتەكستىندە دە تولىققاندى جاۋاپ بەرىپ تۇرعاندىعىن بايقاۋ قيىن ەمەس. سەبەبى «ماڭگىلىك ەل» – ول ءبىزدىڭ تاريحي تامىرىمىزدان قايناپ شىققان ۇلتتىق يدەيامىز، ال «الاش يدەياسىنىڭ» تامىرى سول ۇلتتىق ەرەكشەلىكتە جاتقاندىعىن ايتىپ كەتكەن بولاتىنبىز. جانە بۇل يدەيانىڭ «الاش» قوزعالىسىنىڭ دا نەگىزىندە جاتقاندىعى دالەلدى قاجەت ەتپەيدى. سەبەبى الاش قوزعالىسىنىڭ باسشىلارى، يدەولوگتارى ماڭگىلىك قازاق مەملەكەتىن ارماندادى، «بۇگىن بولماسا ەرتەڭ» قازاق ەلى تاۋەلسىزدىك الاتىنىنا سەندى، سول جولدا ومىرلەرىن دە قۇربان ەتتى. ولار كەلەشەككە، كۇندەردىڭ كۇنىندە ولاردىڭ ۇرپاقتارى ولار جاساعان ەڭبەكتى باعالايتىنىنا سەندى، قازاق ەلى قۇرىپ كەتپەيتىنىنە، ماڭگىلىك ەكەنىنە سەندى. ولار وزدەرىنە ارتىلعان جۇكتى، كىم ەكەندەرىن، ىشكى رۋحاني ماندەرىن، تاريحي تامىرلارىن ءجىتى ۇقتى. الاش قوزعالىسىنىڭ كوشباسشىسى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ءوزى: «كەيىنگىلەر عيبرات الارلىق ۇلگى تاستاپ كەتىپ العىس الارمىز با؟ جوق، دالاعا لاعىپ، ءجونسىز كەتىپ قارعىس-لاعىنەت الامىز با؟ كەۋدەسىندە كوزى بار ادام كوپ ويلانارلىق جۇمىس»، – دەپ، بولاشاق ۇرپاق الدىنداعى پارىزدارى بار ەكەندەرىن ايتىپ كەتتى. احمەت بايتۇرسىن ۇلى دا: «ەل بۇگىنشىل، مەنىكى ەرتەڭ ءۇشىن»، – دەپ، قازاقتىڭ جوعالىپ كەتپەيتىنىنە، ولاردىڭ ۇلت الدىنداعى ەڭبەكتەرى لايىقتى باعاسىن الاتىنىنا يمانداي سەنىپ كەتتى. ءبىر قىزىعى، بەلگىلى الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتباي اعامىزدىڭ «ماڭگىلىك ەل» يدەياسى تۋرالى: «ماڭگىلىك ەل» نىساناسىنىڭ «رەيحتىق»، «اعىلشىندىق-امەريكالىق» ۇلگىدەن ايىرماشىلىعى، وندا تەكتىك شەكارا بار. ول ناسىلدىك جىكشىلدىك ارتپايدى، ءبىراق اتامەكەننىڭ ازاتتىعىن، اتا-تەگىنىڭ تازالىعىن، تۇركى ۇلتىنىڭ رۋحاني جانە داستۇرلىك، تىلدىك تاۋەلسىزدىگىن باستى قاسيەت رەتىندە ۇستانادى. بۇل نىسانانى الەمنىڭ بارلىق ۇلت پەن ۇلىستارىنا «ۇلگى» رەتىندە تاڭبايدى. كەرىسىنشە «ءبارى بەيبىت، ءبارى تاتۋ، ءبارى قاعاندى» («كۇلتەگىن») بولسا دەپ تىلەيدى. ءبىراق سونى تىلەي وتىرىپ، تۇركى ەلىن دە سىيلاۋدى، ونىمەن ساناسۋدى تالاپ ەتەدى. ...دەمەك، «ماڭگىلىك ەل» − تۇركى تەگىنىڭ تۇتاستىعى مەن تاۋەلسىزدىگىنىڭ كەپىلدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە ارنالعان تەكتىك، ءيا! − تەكتىك تازالىق پەن ەركىندىك يدەيالوگياسى» [12، 45] − دەگەن تۇجىرىمىنان دا ءبىزدىڭ جوعارىداعى تەكتىلىك تۋرالى ايتقاندارىمىزدىڭ «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىمەن بايلانىسىپ تۇرعانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. قورىتا كەلگەندە، الاش يدەياسىن «تەكتى توپىراقتا وسىپ-ونگەن تەكتى حالىقپەن ماڭگىلىك ەلگە قادام باسۋ» ۇستانىمىنىڭ ايانالاسىندا تۇسىندىرە الساق كەرەك.

   بۇل جوعارىداعى ءۇش سۇراققا قاتىستى وزىندىك تولعامدار بولاتىن. تازا وسى كۇيىندە ونىڭ قولدانبالىق قىرى اشىلما قالاتىنى تاعى بار. ەندى بۇگىنگى قازاق يدەولوگتارىنىڭ باستى مىندەتى وسىلاردى قايتا قاراپ، حالىقتىڭ وزىنە، زامانعا بەيىمدەپ جاڭاشا قىرىنان تانىتۋ بولىپ وتىر. بۇل ءۇشىن ماڭگىلىك ءۇش سۇراققا كونسترۋكسيالىق، كونسەپسيالىق جاۋاپ ۇسىنۋ جانە حالىقتى سوعان باعىتتاۋ عانا قاجەت ەتىلەدى. ءبىز دە وسى سارا جولدى تاڭداپ، ماڭگىلىك سۇراقتاردىڭ ءارقايسىسىنا جەكە توقتالىپ، ونىڭ ماڭىزى مەن تيىمدىلىكتەرىن، نەگىزگى قاعيداتتارىن اشىپ بەرۋدى ءجون كوردىك.

«ءبىز كىمبىز؟» دەگەندە تەكتى حالىقپىز دەدىك. ال «تەكتىلىكتىڭ» ءوزى قازاقتا ەكى ءتۇرلى ماعىنا بەرەدى. ءبىرىنشى، اتا تەگى حالىق الدىندا بەدەلگە يە، ابىرويلى وتباسىدان شىققان ۇرپاقتار بولسا، ەكىنشىسى «الەۋمەتتىك ورتادا ءوزىن جاقسى جاعىنان كورسەتە بىلگەنىنە، ءوزىن جەتىلدىرۋ ارقىلى بەلگىلى ءبىر قوعامدىق دارەجەگە جەتكەنىنە» بايلانىستى دا تەكتى اتانعاندار بولادى [1، 330]. دەمەك تەكتىلىك دارەجەسى – قازىرگى كوپشىلىك ويلاپ جۇرگەندەي تەك اتا-باباسى ەل الدىندا بەدەلدى ادامدار ەمەس، ءوزى دە بەلگىلى-بىر قوعامدىق ەڭبەك ءسىڭىرىپ، حالىققا قىزمەت ەتكەن، ءوزىن-وزى دامىتىپ، ىزگى، ۇلگىلى ىستەرىمەن كورىنگەن بولسا ولارعا دا مۇنداي قوعامدىق دارەجە بەرىلەدى دەگەن ءسوز. ال «مۇنىڭ قاجەتتىلىگى بار ما؟»، «ارتىقشىلىعى نەدەن كورىنەدى؟» دەگەن سۇراقتارعا  كەلەتىن بولساق. بۇل، بىرىنىشىدەن، حالىقتىڭ وز-وزىنە دەگەن سەنىمىن ارتتىرادى. ەكىنشىدەن، قوعامدىق قۇندىلىقتارىمىزدى انىقتاۋعا كومەكتەسەدى، رۋحاني قاعيدا ورناتادى، حالىقتى ىزگىلىككە جەتەلەيدى. ۇشىنشىدەن، قازىرگى دەموگرافيالىق جاعدايىمىزعا قارايتىن بولساق، ءبىر جارىم ميللياردتىق الىپ قىتايعا، ءجۇز وتىز ميلليوندىق رەسەي فەدەراسياسىنا، وتىز ميلليوندىق وزبەكستانعا تەرەزەسى تەڭ مەملەكەت بولىپ قارىم-قاتىناس جاساي الۋىمىز ءۇشىن ءاربىر ازاماتىمىز ولاردىڭ ونىنا تەڭ بولۋى، بارلىعى تەكتى بولۋى قاجەت ەتىلىپ وتىر. تورتىنشىدەن، تەكتىلىك كونسەپسياسى قازىرگى قازاق اراسىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان بارلىق ۇلت وكىلدەرىن قامتي الاتىن، ولاردىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارىنا قايشى كەلمەيتىن ىزگى ءارى ورتاق كونسەپسيا قىزمەتىن اتقارا الادى. وعان دالەل رەتىندە نەمىس ۇلتىنىڭ وكىلى، جازۋشى، اۋدارماشى، تانىمال تۇلعا گەرولد بەلگەر اعامىزدى، ادال ەڭبەگىمەن، قازاق ەلىن، كوك تۋىن الەمگە تانىتىپ جۇرگەن، بوكستان الەم چەمپيونى گەنناديي گولوۆكيندى، قوعامدىق قىزمەتكە بەلسەندى ارالاسىپ، قازاق تىلىنە قامقورلىق تانىتىپ جۇرگەن اسىلى وسمان اپامىزدى جانە ت.ب. وسى دارەجەدەگى قوعامدىق قىزمەتتە تانىلىپ جۇرگەن وزگە ۇلت وكىلدەرىن دە قازاق بۇگىننىڭ وزىندە تەكتى اتاپ، ولاردىڭ ۇرپاقتارى دا تەكتىنىڭ ۇرپاعى عوي دەپ قۇرمەتتەلەتىنىن كەلتىرە الامىز. بەسىنشىدەن، قازىردە ۇلكەن كومپانيالار تاجىريبەسىندە ورتاق يدەيا ءۇشىن جۇمىس وتە ءساتتى جۇزەگە اسىپ وتىر. مۇنىڭ نەگىزىندە ءبىز قوعامدا تەكتىلىكتى يدەال رەتىندە كورسەتىپ سوعان تالپىنۋعا مۇمكىندىك جاساي الامىز. بۇل، ءبىر جاعىنان، موتيۆاسيا قىزمەتىن اتقارسا، ەكىنشىدەن جەمقورلىققا، ماتەريالدىق يگىلىكتەر ءۇشىن بولاتىن الاۋىزدىققا شەكتەۋ قويىپ، رۋحاني قاعيدا قىزمەتىن اتقارا الادى. سەبەبى قازاق ءوز مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريحىندا «تەكتىلىك» كريتەرييلەرىن زامان بەيىمىنە ساي جاڭارتىپ وتىرعان. مىسالى، ماحامبەت، شەرنياز شىعارمالارىندا ۇلت ءۇشىن ات ۇستىندە قايسارلىق پەن باتىرلىقپەن تانىلعان يساتاي سىڭدى باتىرلار ايتىلسا، كەيىن جارتى عاسىر ءوتىپ ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ وكىلدەرى اباي قۇنانباي ۇلى، شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى شىعارمالارىندا زيالىلىق، ءبىلىمدارلىق الدىڭعى قاتارعا شىققانى ايقىن كورىنە باستادى. بۇل بىرەۋى دۇرىس، بىرەۋى بۇرىس بولدى دەگەنىمىز ەمەس، زامان بەيىمىنە ساي اكسەنتتەر، كريتەريلەر وزگەرگەندىگى، سوعان ساي حالىققا، ۇلتقا قىزمەت ەتۋ، سول جولدا ءومىرىڭدى ارناۋ يدەياسى، ياعني تەكتىلىك كونسەپسياسىنىڭ مازمۇنى اۋىسپاي، فورماسى عانا جاڭارعانى تۋرالى ايتقىمىز كەلىپ وتىر. ال اباي قۇنانباي ۇلى، شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى ۇسىنعان يدەالداردىڭ قازاق قوعامىندا كەڭ تاراۋى ناتيجەسىندە ءبىز جوعارىدا اتاپ وتكەن حح عاسىر باسىنداعى الاش ازاماتتارى ومىرگە كەلدى. ەندى قازىرگى تاۋەلسىز قازاق قوعامى الدىندا ءححى عاسىرداعى قازاقتىڭ تەكتىلىككە قويىلاتىن كريتەرييلەرىن جاساۋ ەڭ ماڭىزدى مىندەتىمىز بولماق.

قايدان كەلدىك؟ بۇل سۇراققا جاۋاپ ەكى ءتۇرلى ماقساتتا بەرىلەدى. ءبىرىنشى، تاريحي تامىردىڭ بىرلىگىن تانىتۋ بولسا، ەكىنشى، ۇلتتىڭ ۇلى تاريحىن ۇلىقتاپ، بۇگىنگى كۇنگى قوعامعا جاڭاشا سەرپىن سىيلاۋ. ءبىرىنشى ماقساتقا كەلەتىن بولساق، ەڭ نەگىزگى جول قازاقتىڭ شەجىرەلىك تاريحى بولىپ تابىلادى. بۇل نەگىزدە كوپشىلىكتىڭ قارسىلىعىن تۋدىراتىن: «ءبىزدىڭ رۋلىق قاتىناستارىمىزعا قايتا تىرەلىپ، ترايبوليزم دەرتىن ۋشىقتىرىپ المايمىز با؟» − دەگەن قورقىنىش بولسا كەرەك. بۇل قورقىنىش ورىندى دا، سەبەبى كەشە عانا قازاق جۇزدەرىن، رۋلارىن ساناپ بولشەكتەۋگە تىرىسىپ جۇرگەن سىرتقى-ىشكى كۇشتەر، مەملەكەتتىك جۇيەنىڭ قىرىق ەكى تامىرىنا بويلاپ بارا جاتقان ترايبوليزم ىندەتتەرى، جەرشىلدىك، بوس ماقتان مەن كەۋدە سوعۋشىلىق، وتكەنمەن ءومىر ءسۇرۋ سىندى ىندەتتەردىڭ بۇگىندە، وتكەنىمىزگە دەگەن ورنىقتى ۇستانىمسىز، قوزىپ كەتۋى وپ-وڭاي بولىپ وتىر. ءبىراق سولاي ەكەن دەپ مىڭجىلدىقتار بويى قالىپتاسىپ كەلە جاتقان قۇندىلىقتارىمىزدى، ۇلتتىق ەرەكشەلىگىمىزدى ۇمىتۋعا، ولاردان باس تارتۋىمىزعا بولمايدى. سۋن-سزىدىڭ:  «رازلاگايتە ۆسە حوروشەە، چتو يمەەتسيا ۆ سترانە ۆاشەگو پروتيۆنيكا» – دەگەن ءسوزىن ۇرانعا العان وتارلاۋشى كۇشتەر ءبىزدىڭ ەڭ جاقسىمىزدان ايىردى ەكەن دەپ، ولاردان باس تارتاتىن بولساق، وندا ءبىز ءوزىمىزدى وزدىگىمىزدەن، ۇلتتىق ەرەكشەلىگىمىزدەن ايىرعان بولامىز. ەلباسىمىز ن.ءا.نازاربايەۆ ءوزىنىڭ «الاش مۇراسى جانە وسى زامان» ماقالاسىندا: «الاش» پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا ءداستۇر مەن جاڭاشىلدىقتى ۇشتاستىرۋ ارقىلى بۇرىنعى قازاق قوعامىنداعى بەلگىلى قايشىلىقتاردان ارىلۋعا مۇمكىندىك تۋدى. ...شىعىس مەملەكەتتەرىنىڭ جاڭارۋ تاجىريبەسى  جاپونيا مەن كورەيا سياقتى ءداستۇرلى بايلانىستارى كادەگە جاراعان جەردە عانا كاپيتاليزمنىڭ گۇلدەنەتىنىن كورسەتتى» [13، 17]، – دەپ ايتقانىنداي بىزگە بۇل دەڭگەيدە وسى ءداستۇر مەن جاڭا زاماندى ۇيلەستىرە ءبىلۋ قاجەتتىلىگى تۋىپ وتىر. سەبەبى دەرتكە ءمان بەرمەي، ونى ۇمىتۋعا تىرىسقانمەن، ول دەرت جازىلىپ قويمايدى، قايتا كۇندەردىڭ كۇنىندە ءوزىڭدى جەپ ءبىتۋى مۇمكىن. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ الدىمىزدا اتا-بابا ءداستۇرىن جاڭا زامانعا بەيىمدەپ، جاڭا قىرىنان قاراستىرۋ، جاڭاشا تۇلەتۋ قاجەتتىلىگى تۋىپ وتىر. بۇل كەزدە دە بىزگە الاش قايراتكەرلەرىنىڭ سالعان جولى ەڭ ءتيىمدى جول بولماق. بۇل جول، بىرىنشىدەن، بۇكىل قازاقتىڭ ءتۇبى بىرلىگى يدەياسى بولسا، ەكىنشىدەن، ءتۇبىن تانۋدى ماقتان ءۇشىن ەمەس، اتا-بابا، بولاشاق ءۇرىم-بۇتاق، تۋعان ەل مەن جەر الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىك رەتىندە وقىتىپ، ناسيحاتتاۋ بولىپ تابىلادى. اشىپ ايتاتىن بولساق، «الاش» ەتنونيمىن قازاق زيالىلارى قازاق حالقىن بىرىكتىرۋ ءۇشىن يدەولوگيالىق ماقساتتا تاڭداپ الدى دەدىك، وسى نەگىزدە ءبىزدىڭ تاريح عىلىمىنىڭ الدىندا دا شەجىرەنىڭ وسى قىرلارىن جاڭعىرتۋ جولى تۇرعانىن كورەمىز. تاعى دا ەلباسىمىز ايتقانداي: «نەلزيا زابىۆات گلۋبيننۋيۋ سۋت ساموي تراديسيي شەجيرە، ونا نە زاكانچيۆاەتسيا نا ودنوم رودە، پلەمەني. شەجيرە – ەتو دريەۆو پوكولەنيي، كوتوروە سۆوديتسيا ك ەدينومۋ كورنيۋ. شەجيرە پوكازىۆاەت ي دوكازىۆاەت، چتو كورني ناشي ەدينى، چتو ۆسە مى كازاحي ەدينى. شەجيرە نە راسكالىۆاەت ناس، ا وبەدينياەت».  عالىم اقسەلەۋ سەيدىمبەك اعامىز ايتقانداي: «شەجىرەلىك دەرەكتەر ءوزىنىڭ مازمۇندىق ءار الۋاندىعىنا، كوپ نۇسقالىلىعىنا، تىپتەن قيال-عاجايىپتىعىنا قاراماستان، ءبىرتۇتاس ەتنوجارالىم يدەياسىنان، ياعني، ۇلتتى ۇيىستىراتىن ۇلى بىرلىك يدەياسىنان استە اۋىتقىمايدى» [9، 67]. قازىردە قازاق شەجىرەلەرىن تەرەڭ زەرتتەپ تاريحشى ماقسات الپىسبەس ايتقانداي: «...گەنەالوگيچەسكوە سودەرجانيە شەجيرە، كاك يسلەدۋەموي نارودنىە تراديسيي، كاك يزۋچاەموگو ۆيدا يستوچنيكا، دولجنو بىت نا پوددەرجانيە وبشەناسيونالنوي يدەنتيچنوستي ي سوحرانەنيە ەتنيچەسكوي سەلوستنوستي، نا وبششەگراجدانسكۋيۋ كونسوليداسيۋ. ۆ ەتوم پلانە گەنەالوگيچەسكوە زنانيە موجەت يمەت پراكتيچەسكوە زناچەنيە، نۋجنو ناپراۆليات ەە ۆ پولەزنوە دليا وبشەستۆەننوگو ي گوسۋدارستۆەننوگو رازۆيتيا رۋسلو» [14، 24]. قاراپ وتىرساق، ەلباسى دا، عالىمدارىمىز دا «شەجىرەنىڭ» ءبىزدى بولەتىن ەمەس، قايتا ۇلتتىق بىرلىگىمىزدى تانىتاتىن بەلگى رەتىندە تيىمدىلىگىن كورسەتىپ وتىر. ءبىز دە بارىنشا وسىعان اكسەنت قويۋىمىز قاجەتتىگى كورىنىپ وتىر. سەبەبى يدەولوگيالار بىر-بىرىنەن ءبىر قۇبىلىسقا ءار ءتۇرلى كوزقاراس ۇسىنۋمەن عانا ەرەكشەلەنەتىنىن تاريح عىلىمى دالەلدەپ وتىر. بۇل الاش كوسەمدەرىنىڭ ءبىرىنشى جولى بولسا، ەكىنشى جول رەتىندە شەجىرەنى ءوز رۋىمەن ماقتانۋ ءۇشىن عانا ەمەس، اتا-باباسى، رۋلاستارى، كەلەشەكتە ءوزىن «مەنىڭ ءتورتىنشى اتام، بەسىنشى اتام» دەپ اتايتىن ءۇرىم-بۇتاعى الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىنۋ ءۇشىن دە وقىتۋ، تانىتۋ، ءتۇسىندىرۋ جولىن اتاي الامىز. بۇعان تاعى دا الاش كوسەمىنىڭ: «تۇگەن دەگەن حان، پالەن دەگەن بي، باتىر وتكەن، ەرلىگى، ەڭبەگى كوپ دەپ ماقتانامىز. ولار سونداي بولسا، قازاق نەگە سورلى؟ ءبىزدىڭ كەمشىلىگىمىز – اركىم تاريح ارقالاتقان جۇكتى بەلگىلى جەرگە اپارماي، سوڭىنداعىلارعا تاستاپ كەتەتىندىگى» [15، 4]، – دەگەن ۇلاعاتتى ءسوزى دالەل بولا الادى. جانە رۋلاسى، تانىسىن ەلگە ادال قىزمەت ىستەمەسە دە، ۇلت ءۇشىن ەڭبەك ەتتى دەپ جالاڭ دارىپتەۋشىلىككە دە تىكەلەي قارسىلىق تانىتۋىمىز قاجەت. سەبەبى كەزىندە وسىنداي بوس ماقتاننىڭ زياندى ەكەنىن سەزىنىپ، الاش قوزعالىسىنىڭ باستى يدەولوگى ءاليحان بوكەيحاننىڭ «اشىق حات جاپان بالاسىنا» اتتى ماقالاسىندا يسا بەردالى دەگەن بولىستىڭ ومىردەن وتكەنىن بايانداپ، «حالىقتىڭ پايداسىن ويلايتىن ازامات ەدى» دەپ كوپە-كورنەۋ وتىرىك جازعان جاپان بالاسىنا، «قانداي زۇلىم ولسە دە» ولىگىنىڭ ۇستىندە جاماندىعىن ايتپاۋشى ەدى، ءبىراق «جاپان بالاسى سەكىلدى ەرلەر سويلەتپەي قوياتىن ەمەس» دەپ باستاپ، بولىستىڭ قاراپايىم حالىققا جاساعان زۇلىمدىقتارىن، جابىرلەرىن ايتا كەلىپ: «قاعاز نە جازسا دا كوتەرەدى، ءبىراق ۇيات تا كەرەك نارسە»، – دەپ جاساماعان ەرلىگى ءۇشىن قۇر ماقتاۋدى تىيۋ كەرەك دەپ ءوز ۇستانىمىن تانىتقان ماقالاسى [16] نەگىز بولا الادى. ال وسىلاردى قورىتا كەلگەندە، بۇلاردى يدەولوگيالىق تۇرعىدا جۇزەگە اسىرساق بىزگە نە بەرەدى دەگەندە:

1. ۇلتتى ۇيىستىراتىن ۇلى بىرلىك يدەياسىن جەتكىزەمىز.
2. اتا-بابا، بولاشاق ءۇرىم-بۇتاق الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىندىرەمىز.
3. ءبىرتۇتاس «الاش» ۇرانىمەن، ترايبوليزم دەرتىنە توسقاۋىل قويامىز.
4. ۇلتتىق ءسالت-داستۇردىڭ ساقتالۋىنا قول جەتكىزەمىز.
5. قوعامعا، ۇلتقا قىزمەت ىستەۋگە موتيۆاسيا بەرەمىز.
6. ەشكىم جانە ەشنارسە ۇمىتىلمايتىنىن جەتكىزەمىز.

(شەجىرەنىڭ ارتىقشىلىقتارىن تانىتاتىن قازىرگى گەنەتيكالىق عىلىمنىڭ جاڭالىقتارىن دا وسى قاتارعا قوسساق بولادى. سەبەبى بۇل دا ءبىزدىڭ قانى تازا تەكتى ۇلت ەكەندىگىمىزدىڭ باستى ايعاقتارىنىڭ ءبىرى ەكەندىگىنە ەشكىم كۇمان كەلتىرمەسە كەرەك.)

«قايدان كەلدىك؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپتىڭ ەكىنشى ماقساتى تاريحقا جاڭاشا كوزقاراس قالىپتاستىرۋ ارقىلى ۇلتتىڭ رۋحىن وياتۋ، وزىنە دەگەن سەنىمىن ارتتىرۋ ەكەنىن جوعارىدا ايتىپ وتكەن بولاتىنبىز. بۇگىنگى كۇندە بۇل ماقساتتىڭ وزەكتىلىگىن  ەلباسىمىزدىڭ: «قازاقتىڭ سانا-سەزىمى وتكەندەگى، قازىرگى جانە بولاشاقتاعى – تاريحتىڭ تولقىنىندا ءوزىنىڭ ۇلتتىق «مەن» دەگىزەرلىك قاسيەتىن تۇسىنۋگە تۇڭعىش رەت ەندى عانا مۇمكىندىك الىپ وتىر... ءبىراق بۇل مۇمكىندىك قانا ول شىندىققا، تەك قازاقتاردىڭ عانا ەمەس، بارلىق قازاقستاندىقتاردىڭ جاپپاي ساناسىنا ورنىققان فاكتىگە اينالۋى قاجەت. ال وسى مىندەت ءبىزدىڭ الدىمىزعا تەك قانا، ءبىر عانا ۇلى مۇمكىندىك تۇرىندە ەمەس، قاتال قاجەتتىلىك تۇرىندە دە قويىلىپ وتىر. ونى شەشسەك، ءبىز تاريحتىڭ وزىنە شاقتالعان مەزگىلىنە سايكەس بولامىز، تاريحي بولىمسىزدىقتىڭ بوس قۋىسىندا بوسقا قارمانىپ جۇرمەيمىز...» [14، 3] − دەگەن سوزىنەن كورە الامىز. ونىڭ ۇستىنە 2013 جىلعى 5 مامىردا مەملەكەتتىك حاتشى، پرەزيدەنت تاپسىرماسى اياسىندا، ەل تاريحشىلارى الدىنا: «سەگودنيا، نا ەتاپە سوستوياۆشەگوسيا گوسۋدارستۆا، مى دولجنى وسمىسليت سۆويۋ يستوريۋ س ۆىسوتى سوۆرەمەننوي ناۋكي ي سوزدات سەلوستنۋيۋ يستوريچەسكۋيۋ كارتينۋ». «نۋجنو ۆىرابوتات نا كاچەستۆەننو نوۆىم ۋروۆنە وبششۋيۋ كونسەپسيۋ يستوريي كازاحستانا. ونا دولجنا بىت تەسنو ۋۆيازانا سو ۆسەميرنوي يستوريەي، چەتكو پوكازىۆات مەستو كازاحستانا گلوبالنىح يستوريچەسكيح پروسەسساح، سيستەمە يح ۆزايموسۆيازي ي ناۋچنوي پەريوديزاسيي» [14، 5-6]، – دەگەن تاپسىرما قويعان بولاتىن. بۇل دا بىزگە ناقتى ىس-ارەكەتكە كوشۋ قاجەت ەكەنىمىزدى كورسەتىپ وتىر. ەڭ قىزىعى، بۇل ءۇشىن بىزگە ەشقانداي جاڭالىق اشۋدىڭ قاجەتى جوقتىعى، تاريحىمىزدىڭ، سول تاريحي دامۋ پروسەسسىمىزدە ۇلتىمىزبەن بىرگە قالىپتاسقان سالت-داستۇرىمىزدە، مادەنيەتىمىزدە، ادەبيەتىمىزدە بۇگىنگى ۇرپاق ماقتانا الاتىنداي، رۋحتانا الاتىنداي، ۇيالمايتىنداي ۇلگىلى ىستەر، وقيعالار، ەڭ باستىسى، ءبىز باسىنان باستاپ ايتىپ كەلە جاتقان تەكتىلىك تەگەۋرىنى ەسىپ تۇر. بىزگە، تەك تاريحىمىزعا تەكتىلىك تۇرعىسىنان باعا بەرىپ، سول بيىكتەن ينتەرپرەتاسيالاۋ عانا قاجەت ەتىلمەك. سەبەبى ءبىزدىڭ ۇلتتىق اريستوكراتيامىز (حاندار)، بيلەرىمىز، باتىرلارىمىز (رىسارلىق)، ونەردەگى، مادەنيەتتەگى (جىراۋ، اقىن، سال-سەرىلەر) تۇلعالارىمىز بولسىن، ەڭ باستى ەرەكشەلىگى رەتىندە وزدەرىنىڭ تەكتىلىگى ارقىلى تاريحتا قالعاندىعىن بىلەمىز [17]. تاعى دا ءبىزدىڭ ۇلتتىق تەكتىلىگىمىزدى تانىتاتىن – بۇل ءبىزدىڭ ىزگىلىكتى اڭساعان حالىق ەكەندىگىمىز. مىسالى، كۇشىمىزگە سەنىپ، الىمجەتتىك قىلىپ، ەشكىمنىڭ جەرىنە باسا كوكتەپ كىرمەگەندىگىمىز، قوناقجايلىلىعىمىز، تولەرانتتىلىعىمىز. ەڭ قىزىعى، ءبىز ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدە دە وسى تەكتىلىگىمىزدى ساقتاي العاندىعىمىز. بۇعان بەلگىلى الاشتانۋشى، ادەبيەتتانۋشى عالىم ايگۇل ءىسماقوۆانىڭ: «كۇلتەگىننەن باستالعان قازاق جازبالارىندا تەكتى ءسوز عانا ءومىر ءسۇردى. ول اتادان بالاعا بەرىلىپ وتىردى. بۇل قازاق ەلىنىڭ مارتەبەسىن، مەرەيىن كوتەرۋ ءۇشىن ايتىلعان اتا-بابامىزدىڭ اسىل ءسوزى ەدى» [18] − دەگەن تۇجىرىمى مەن ۇلتتىق يدەيا تاقىرىبىن زەردەلەپ جۇرگەن عالىم دوسم