“تىيىم سالىنعان دويبى” دەگەندى وقىرمان ءبىرىنشى رەت كورىپ وتىرعان بولار. “تىيىم سالىنعان كىتاپ”،  “تىيىم سالىنعان مەكەن”، “تىيىم سالىنعان جەمىس” بەلگىلى. ال “تىيىم سالىنعان دويبى” دەگەن قايدان شىقتى؟ بۇل قىزىل تىلمەن كوركەمدەۋ بولماسا پوەتيكالىق اسىرەلەۋ ەمەس. تىيىم سالىنعان دويبىنىڭ بارى راس.

ءپالساپانىڭ جىلىگىن شاعىپ، مايىن ىشكەن دانىشپاندار دويبىنى ەكى تۇرگە بولگەن: تەكتى دويبى، تەكسىز دويبى.

كۇندەلىكتى ومىردە ويناپ جۇرگەن دويبى “تەكسىز دويبى” بولىپ ەسەپتەلەدى. ال “تەكتى دويبى” دەگەنىمىز تەك قانا حاندار مەن بيلەر وينايتىن دويبى. ويىننىڭ نەگىزگى اتاۋى «قازاقتىڭ دانا بي دويبىسى». ءبىراق، كەيىننەن حالىققا تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن ارنايى «حان دويبىسى» دەگەن اتاۋ بەرگەن.

ءيا، بۇل دويبىنى تەك حاندار ويناعان. ال قارا حالىقتان ويىن ەرەجەسى قۇپيا ۇستالعان. سەبەبى بۇل ويىننىڭ بارلىق ءجۇرىسى مەن قوزعالىسى حاندىقتىڭ ساياساتىنا تىكەلەي قاتىستى. حاندار مەن بيلەردىڭ ۇستانعان ساياساتى، ەل باسقارۋى، جازا قولدانۋ، ەكونوميكانى كوتەرۋ مەن سوعىس اشۋ، بەيبىت كەلىسىمگە كەلۋ، كوتەرىلىس جاساۋ، تورەلىك ەتۋ ءبارى – ءبارى وسى ويىنعا جيناقتالعان. سول سەبەپتى حاندار بۇل ويىندى وتە قۇپيادا ۇستادى. ەل – جۇرتقا تارالىپ كەتۋىنەن قورىقتى. سەبەبى بۇل ويىننىڭ جۇيەسىن ءبىلىپ العان ادام حاندىقتىڭ قالاي قۇرىلىپ، قالاي باسقارىلىپ وتىرعانىن ءبىلىپ الاتىن.

بۇل ويىنىڭ شىعۋ تاريحى سوناۋ ۇيسىندەر زامانىنان باستاۋ الادى. الماتى وبلىسى، ەسىك اۋدانىندا جۇرگىزىلگەن قازبا جۇمىستارى كەزىندە حان دويبىسىنىڭ ءپىل سۇيەگىنەن ويىپ جاسالعان تاستارى تابىلعان. ءبىر تاڭ قالارلىعى بۇل تاستاردىڭ ءبارى قازاقتىڭ كادىمگى كيىز ءۇي پىشىنىندە جاسالۋىندا.

«التاۋ» دەگەنى كىم؟

 ەل اراسىندا كەڭ تاراعان «تورتەۋ تۇگەل بولسا توبەدەگى كەلەدى، التاۋ الا بولسا اۋىزداعى كەتەدى» دەگەن ماقال بار. بۇل ماقالدى ءبارىمىز تاتۋ تۇرساق ءبىزدى جاۋ الا المايدى دەپ ۇعامىز دا، ءارى قاراي ونىڭ ماعىناسىنا باس قاتىرىپ جاتپايمىز. “تورتەۋ تۇگەل بولسا” دەگەنى ءتورت قۇبىلامىز تەڭ بولسا دەگەنى. بۇل تۇسىنىكتى. ال “التاۋ الا بولسا” دەگەنى نەنى بىلدىرەدى؟ نەگە جەتى، نەگە سەگىز ەمەس؟ نە سەبەپتى “التى” سانى قولدانىلىپ تۇر. بۇل ماقال ۇيقاسى كەلگەسىن ايتا سالىنعان ءسوز ەمەس. التاۋ دەگەنىمىز وسى “حان دويبىسىنداعى” التى كەيىپكەر: حان، بي، بەك، الاش، تەنتەك، قاراشا. 

ياعني، وسى التاۋى الا بولماۋى ءتيىس. ەگەر وسى التاۋ ءبىر – بىرىمەن تاتۋ تۇرماسا ەل جاۋدىڭ ولجاسىنا اينالادى. بۇل ويىننىڭ باستى كەيىپكەرى – حان. ول قاراپايىم دويبىدان الدەقايدا ەرەكشە. ويىن تاقتاسى، كەيىپكەرلەردىڭ ءجۇرىسى مەن ويىنعا تيگىزەتىن ىقپالى دا باسقاشا. بۇل ويىننىڭ لوگيكاسى شاحماتتان كەم تۇسپەيدى. مۇندا ءبىر ەلدىڭ ساياساتى، ەكونوميكاسى، حالىقتىڭ جاعدايى، تەنتەگى مەن قاراشا جۇرتى تۇگەلدەي قامتىلادى. ولاردىڭ حاندىقتا اتقاراتىن وزىندىك قىزمەتى بار. ءبىر كەيىپكەر ءبىر كەيىپكەردىڭ ءرولىن اتقارا المايدى. ءارقايسىسى وزىنە مىندەتتەلگەن ءىسىن اتقارادى، ونىڭ شەكاراسىنان شىعىپ كەتپەيدى.

وسى جەردە بۇل دويبىنىڭ نە سەبەپتى تەكتى دەپ اتالعانىنا توقتالىپ وتەيىك. قاراپايىم دويبىدا كەز كەلگەن تاس بي بولۋعا، حان اتانىپ كەتۋىنە مۇمكىندىگى بار. سونىمەن قاتار تەكسىز دويبىدا بارلىق فيگۋرا بىردەي، ەشقانداي ايىرماشىلىق جوق. ال بۇل ويىندا قاراشا ەشقاشان حان اتانا المايدى، اركىم ويىن سوڭىنا دەيىن ءوزىنىڭ بەلگىلەنگەن فۋنكسياسىن اتقارادى. جۇڭگو اقىلمانى كونفۋسيدىڭ: پاتشا – پاتشا، اكە – اكە، بالا – بالا ورنىندا بولۋى ءتيىس دەگەن قاعيداسىنا ۇقساس.

حاننىڭ باستى تۇلعا ەكەنىن ايتتىق. ويىن تاقتاسىندا ەكى حاندىق مايدانعا تۇسەدى. بۇل -  اقەدىك جانە كوكەدىك حاندىقتارى. حاننان باستاپ قاراشاعا دەيىن تاقتا ۇستىندە قيعاشىنان شەپ قۇرادى. بۇل ويىن تۇسىنگەن ادامعا قان توگىستەن گورى پاراسات مايدانىنا جاقىن. حاننىڭ ەكى جاعىندا ەكى سەرىگى بولادى. وڭ جاعىندا – سەركەسى، سول جاعىندا قىران بۇركىتى. حان تاعىنىڭ وڭ جاق بولىگىندە حالىق ورنالاسادى. بيلەر، بەكتەر، الاش، قاراشا، تەنتەك رەت - رەتىمەن. ەل بولعان سوڭ ونىڭ ىشىندە بۇزىعى مەن تۇزىگى دە بولاتىنى بەلگىلى. تەنتەك وسىنىڭ مىسالىنان الىنعان فيگۋرا.

حان دويبىسىنىڭ تەكسىز دويبىدان تاعى ءبىر ايىرماشىلىعى مۇندا جاۋ ەلىن تۇگەل جويىپ جىبەرمەيدى. جالپى سانى 12 فيگۋرانىڭ  6 فيگۋراسىنان ايىرىلسا سول ەلدىڭ حانى ءوزىنىڭ جەڭىلگەنىن مويىنداپ، حالىق تىزگىنىن بەيبىت تۇردە جەڭىپاز حاننىڭ قولىنا بەرەدى. بۇل سوعىس كەزىندە حالىقتى تۇگەل قىرىپ الماۋعا، ءىستى بارىنشا بەيبىت تۇردە شەشۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. مىسالى وزدەرىن شاحماتتىڭ وتانى سانايتىن ءۇندىستاندى الايىق. سول ۇندىلەردىڭ ەڭ مىقتى يمپەراتورى اشوكا سوعىستا قانشا ادامدى قىرىپ جىبەرگەننەن كەيىن ءوزىن ۇلكەن وكىنىشتە ۇستادى. ەڭ اقىرىندا بۋدديزم ءدىنىن قابىلداپ، رۋحاني تازارۋعا دەن قويدى. ال حان دويبىسىن ويناعان قاسىم، حاقنازار، تاۋكە حاندارىمىز نوعايلارمەن، موعولدارمەن سوعىستا ۇلكەن شىعىنداردان باس تارتا وتىرىپ حالىقتىڭ تەڭ جارتىسىن وزىنە قوسىپ الدى، سىر بويىنداعى قالالار ءوز ەركىمەن بەرىلدى، جەتىسۋ جەرى قازاقتار قولىنا از – ازدان ءوتىپ وتىردى. مۇنىڭ ءبارى حان دويبىسىنداعى ءجۇرىس ەرەجەلەرى بولاتىن. ونىڭ قۇپيا ساقتالۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى وسىندا.

ءبىزدىڭ ءومىرىمىز ينتەللەكتۋالدى ويىن. وسىنداي دويبى ءتۇرىن كەڭىرەك ناسيحاتتاپ، دارىپتەمەسەك قاي ەل كەلىپ ءبىزدىڭ شىراعىمىزدى جاعادى؟ 2008 جىل ق ر پرەزيدەنتىنىڭ اتىنا جازىلعان حاتتان كەيىن قولداۋ ءبىلدىرىلىپ،  ق ر سپورت جانە تۋريزم مينيسترلىگىندە قازاقتىڭ ءداستۇرلى ويىنى بولىپ تانىلدى. وسىدان كەيىن ويىن وتكىزۋگە، ونى قولداۋعا كوپتەپ قارجى ءبولىنۋى كەرەك ەدى. الايدا سول كەزدەن باستاپ ساناساق ارادا 10 جىل ۋاقىت ءوتىپتى. بۇيرىق تەك بۇيرىق كۇيىندە قالىپ وتىر.

سايىس جەڭىپازدارىنا قۇر تەمىر مەدالدان گورى قىمىز قۇياتىن تورسىق، سەگىز ءورىم قامشى، الماس كەزدىك، وقالى بورىك سىيلاپ ۇلتتىق ونەرىمىزدى تاعى ءبىر جاڭعىرتۋعا بولار ەدى. “رۋحاني جاڭعىرۋ” تۋرالى گازەت بەتىنەن وقۋ كەرەك ەمەس. شىناي ومىردە  “رۋحاني جاڭعىرۋ” كەرەك...!

جۇسىپبەك رىسبەك

“الەم حالىقتارى جازۋشىلارى وداعىنىڭ” مۇشەسى،

جازۋشى، تاريحشى