بەلگىلى قاجىلىق ساپارىن ۇيىمداستىرۋشى، «نۇر-قازاقستان» قاجىلىق كومپانياسىنىڭ پرەزيدەنتى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوسەنت، كوپتەگەن عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ اۆتورى امانگەلدى ەرەنعايىپ ۇلى ينتەرنەت-كونفەرەنسيا سۇراقتارىنا جاۋاپ بەردى.
– قاعباعا كىرۋ باقىتى كەز كەلگەن ادامعا بۇيىرماعان عوي. سول تۋرالى ايتىپ بەرسەڭىز.
– بيسميللاھير-راحمانير-راحيم. اللاعا ماداق، پايعامبارىمىزعا سالاۋاتتار بولسىن! قاعبا جەر بەتىندەگى «اللانىڭ ءۇيى» دەپ ەسەپتەلىنەدى. قۇراندا اللا تاعالا قاعبانى «ءبايتۋللا» ياعني، «اللانىڭ (ءوزىمنىڭ) ءۇيى» دەپ اتادى. قاعبانىڭ گەوگرافيالىق ورنالاسقان جەرىنىڭ ءوزى ادامدى تاڭقالدىرادى.
«نە ءۇشىن مۇسىلماندار بۇل جەرگە بارا بەرەدى؟» دەگەن سۇراقتىڭ جەتەگىندە قاعبانىڭ ورنالاسۋىن زەرتتەگەن باتىس عالىمدارى قاعبا جەردىڭ قاق ورتاسىندا ورنالاسقانىن انىقتاعان. سونىمەن قاتار، باتىستىڭ مۇسىلمان ەمەس عالىمدارى قاعبانىڭ بۇرىشىنداعى «قارا تاستى» زەرتتەيدى. جاڭاعى «قارا تاستىڭ» ءبىر بولىگى انگليادا ساقتالعان. سونى زەرتتەپ قاراعاندا تاستىڭ قۇرامىنداعى مينەرالدار جەر بەتىندە مۇلدەم كەزدەسپەگەن، مۇلدەم جوق مينەرالدار بولىپ شىققان. ءتىپتى، ايدان دا ىزدەپ تاپپايدى. سوندا ولار «بۇل قايدان كەلگەن» دەپ تاڭ قالادى. ال، ونىڭ جاۋابىن پايعامبارىمىز حاديسىندە ايتىپ كەتكەن. «قارا تاس ءجانناتتان كەلگەن».
قاجىلىققا بارۋشىلار قاعبانى ساعات تىلىنە قاراما-قارسى اينالادى. مۇنى «تاۋاپ» دەپ اتايدى. تاۋاپ ەتكەندە قاعبانى جەتى رەت اينالادى. سول كەزدە ادامنىڭ بويىنداعى بارلىق كەرى ەنرەرگيا شىعىپ كەتەدى ەكەن. مۇنى زەرتتەگەن، باتىس عالىمدارى كىمدە-كىم قاعبانى كوپ اينالاتىن بولسا، سونىڭ ءومىر جاسى ۇزاق بولادى دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى. ويتكەنى، بۇل شىن مانىندە قاسيەتتى ورىن.
قۇران مالىمەتتەرى بويىنش، كەزىندە يبراھيم پايعامبار بالاسى يسمايل پايعامبار ەكەۋى وسى قاعبانى سالىپ بولعاندا اللا تاعالا «بارلىق ادامداردى وسى جەرگە شاقىر» دەپ بۇيىرعان. اللا تاعالا يبراھيم پايعامباردىڭ بۇل شاقىرۋىن قيامەتكە دەيىنگى بارلىق ادامدارعا ەستىرتتى. شاقىرتۋدى قابىل العان بارلىق ادامعا وسى قاسيەتتى قاعبانى كورۋ ءناسىپ بولدى. ونى ءبىر كورگەن ادام شىنىمەن دە تاڭ قالادى. مەن 1996 جىلى ءبىرىنشى رەت قاجىلىققا بارعاندا ءبىر سيقىر الەمىنە كىرىپ كەتكەندەي بولعام. ودان بەرى قانشا مارتە قاجىلىققا بارسام دا سول ەرەكشە سەزىمدە بولاتىنىم راس. ونىڭ سىرتىن كورگەن كەزدىڭ وزىندە سوزبەن سيپاتتاي المايتىن ەرەكشە اسەردە بولاسىڭ. ال، ەندى، ونىڭ ءىشىن تىلمەن ايتىپ جەتكىزۋ مۋمكىن ەمەس.
– سوندا قارا تاس قاعبانىڭ ىشىندە تۇر عوي...
– قارا تاس قاعبانىڭ سىرتىندا سولتۇستىك-شىعىس جاق بۇرىشىندا تۇر. تاۋاپ سول قارا تاستان باستالىپ قارا تاسپەن اياقتالادى. كۇشى جەتكەن ادام بارىپ سول قارا تاستى ءسۇيىپ جاتادى.
– قاعبانىڭ ىشىندە نە بار؟
– اللا تاعالا ماعان قاعبانىڭ ىشىنە كىرۋدى ەكى مارتە ءناسىپ ەتتى. اللاعا شۇكىر. ءبىرىنشى رەت كىرگەندە ەسىم شالا-شارپى بولدى. شىن مانىندە، اللا تاعالانىڭ قالاۋىمەن بولعان. ال، ەكىنشى رەت ارنايى شاقىرتۋمەن بارعاندا كىردىم. قاعبانىڭ ىشىنە كىرگەندە ەرەكشە ءبىر قۇدىرەتتى سەزەسىڭ. قاعبانىڭ ەسىگىنەن وڭ اياقپەن اتتاعان كەزدىڭ وزىندە ونىڭ اۋاسىنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ اۋاعا ۇقسامايدى. اتموسفەراسى بولەك. كۇش دەنەڭدى اسپانعا بىردەن كوتەرىپ الىپ كەتەدى. ناماز وقىعان كەزدە ونى ءتىپتى ودان دا كوبىرەك سەزىنەسىڭ ەلباسىمىز قاعباعا كىرگەندە «اياعىم جەرگە تيمەدى. مەن ءبىر قۇدىرەتتى سەزىندىم» دەگەنى سودان. پايعامبارىمىزدىڭ ءبىر حاديسىندە؛ «ناماز – مۇسىلماننىڭ ميعراجى»،-دەيدى. ياعني، ناماز مۇسىلماندى كوككە الىپ شىعادى دەگەن ءسوز. «بۇل قالاي؟ ءبىز ناماز وقىپ جاتقاندا جەردىڭ بەتىندە تۇرامىز عوي. الدە، ءبىز نامازدى دۇرىس وقىماي جاتىرمىز با؟» دەپ، ەگيپەتتە وقىپ جۇرگەن كەزىمدە، وسى ءحاديستى ۇستازداردان سۇرايتىنمىن. اللا تاعالانىڭ قالاۋىمەن مەن سول سۇراققا جاۋاپتى قاعبانىڭ ىشىنە كىرگەندە سەزىندىم. شىن مانىندە، ناماز وقىعاندا ءبىرىنشى قابات اسپان، ەكىنشى ناماز ودان سايىن بيىكتەيسىڭ. تاعى ءبىر باسقا الەمگە كىرىپ بارا جاتقانىڭدى سەزىنەسىڭ.
مەن ەكىنشى رەت كىرگەندە اللانىڭ قالاۋىمەن ەكى جارىم ساعات ءجۇردىم. نەگىزى 5 مينۋتقا عانا رۇقسات بەرەدى ەكەن. ماعان قالاعانىڭشا بول دەپ رۇقسات بەرىلگەن. ءبىراق، مەنىڭ كۇشىم ەكى جارىم ساعاتقا عانا جەتتى. ءارى قاراي جۇرەگىم اۋزىما كەلگەندە كۇشىم جەتپەيتىنىن ءتۇسىندىم. بىرگە كىرگەن ادامداردىڭ كەيبىرەۋى 5 مينۋتتىڭ وزىنە شىداماي جاتادى. ەسىنەن تانىپ، كىرە سالىپ شىعىپ جاتقانداردى دا كوردىك. ويتكەنى، ول – قاسيەتتى جەر. ونىڭ بار قاسيەتىن تىلمەن جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس.
قاعبانىڭ كولەمى 12 م دە 12 م. مەن بۇرىن قاعبانىڭ ىشىنە كىرگەن سوڭ تومەن ءتۇسىپ، قارا تاستىن ارت جاعىنان بارىپ سۇيۋگە مۇمكىن بولار دەپ ويلايتىنمىن. سۇيتسەم، قاعبانىڭ ەسىگىنىڭ ءوزى ەكى مەتر بيىكتىكتە ەكەن. سودان، ىشىنە كىرگەندە بيىكتە جۇرەسىڭ دە، قارا تاس تومەن جاقتا قالىپ قويادى. كىرگەن كەزدەگى 240 كگ التىننان جاسالعان ەسىكتەن اتتاعاندا الدىڭىزدى ءۇش دىڭگەك تۇرادى. كىرگەن سوڭ، وڭ جاق بۇرىشىندا قورشاپ قويعان جانە ءبىر ەسىك بار. ول «تاۋبە ەسىگى» دەپ اتالادى. ول دا التىننان جاسالعان بەرىق، كىشكەنە عانا. سول ەسكىتەن كىرسەك، ارى قاراي توبەگە الىپ شىعاتىن باسپالداعى بار. ال، جاڭاعى ءۇش دىڭگەكتىڭ ورتاسىندا وتە ەسكى زامانعى اسپالى شام ءىلىنىپ تۇرادى. ەدەنى مراموردان جاسالعان. قابىرعالارى دا ەكى مەترگە دەيىن مرامورلانعان. ارى قاراي تولىق جاسىل ماتامەن قاپتالعان. ونى «قاعبانىڭ ىشكى كيسۋاسى» دەپ اتايدى.
بار بولعانى وسى عانا، ال ەندى، اسەرگە كەلەتىن بولساق ءتىل جەتكىزە المايتىن سەزىم بيلەيتىنى راس.
– وسى قاجىلاردىڭ كوبىسى قاجىلىق ساپاردان ورالعان سوڭ ۇلان-اسىر توي جاساپ، ەل-جۇرت الدىندا «قاجى بولدىم» دەپ جاتادى. سول جايىندا نە ايتاسىز؟ قاجىلىقتان كەلگەن سوڭ توي جاساۋ شارت پا؟
– قاجىلىققا بارىپ كەلگەن سوڭ توي جاساۋ شارت ەمەس. بىلەسىزدەر، التى الاشقا اتى ءمالىم قۇنانباي سۇلتان قاجىلىققا كەتكەندە جۇرتتى جيناپ، قوشتاسىپ، ەل-جۇرتتان كەشىرىم سۇرايدى. «مەن قاجىلىققا كەتىپ بارامىن، قايتىپ ورالامىن با، جوق پا بىلمەيمىن. سوندىقتان مەنى كەشىرىڭىزدەر. ەگەر قاجىلىقتان ورالماسام، مەنى سول جاقتا قايتىس بولدى دەپ ەسەپتەڭىزدەر» دەپ، قوشتاساددى. زامانىندا قاجىلىققا اتتانعان بارلىق كىسىلەر سولاي ىستەيتىن بولعان. ول كەزدەردە قاجىلىققا كەز-كەلگەن ادام بارا المايدى. ويتكەنى، بىرىنشىدەن؛ قاراجاتى بولۋ كەرەك. ەكىنشىدەن؛ قاجىلىقتىڭ جولىنا شىدايتىن بولۋى ءتيىس. ۇشىنشىدەن؛ جۇرەكتە شىنايى يمان بولۋى كەرەك. ال، سونداي ماشاقاتپەن بارىپ كەلگەندە ەل-جۇرتى توپ-توبىمەن كەلىپ امانداسىپ، ءمان-جاي سۇراسىپ، «قاجى» دەپ قۇرمەتتەيتىن بولعان.
بۇگىندە ونداي قيىندىقتار ارتتا قالعان. جول ماشاقاتى جوق. بۇرىن اتالارىمىز 5-6 اي ءجۇرىپ جەتكەن جەرگە بۇگىندە 6-7 ساعاتتا ۇشىپ بارىپ، قاجىلىعىن وتەپ قايتىپ جاتادى. ەندى، قاجىلىقتان كەيىن مىندەتتى تۇردە توي جاساۋ شارت ەمەس. ءبىراق، بۇگىنگى قاجىلار دا سونداي قاسيەتتى جەردى كورىپ، ۇلكەن اسەرمەن، سەزىممەن كەلگەن سوڭ سونى ءوزىنىڭ تۋىس-تۋعاندارىمەن بولىسكىسى كەلەدى. ول اركىمنىڭ ۇيىنە بارىپ ايتا بەرمەيدى عوي. سوندىقتان ءبارىن جيناپ، توي جاساپ، ءبولىسىپ جاتادى. ءقازىر «قاجى توي» دەپ اتالىپ كەتكەن عوي. شاريعاتتا بۇنداي نارسە ىستەمە دەگەن دە ۇكىم جوق. اللا ريزالىعى ءۇشىن ىستەپ جاتسا، ارينە، ساۋاپتى ءىس بولىپ سانالادى. ول ءار ادامنىڭ ءوز ەركىندەگى ءىس.
– نە ءۇشىن وسى قىزمەتتى تاڭدادىڭىز؟ بىلىكتى ءدىن مامانى كورىنەسىز، يمام بولۋ ويىڭىزدا بولعان جوق پا؟
– مەن ءوزى بۇرىنعى تورعاي وبلىسىنىڭ ازاماتىمىن. اكەمىز جۋرناليست بولدى. اۋداندىق گازەتتە رەداكتور قىزمەتىن اتقاردى. ءقازىر و دۇنيەلىك بوپ كەتتى. اكەم مەنى ءاۋ باستان-اق دىنگە دايارلاعان بولاتىن. ول كىسى «ەرتەڭ ەگەمەندى ەل بولامىز. ءبىزدىڭ اتالارىمىز ءدىندى تارقاتۋ ءۇشىن كەلگەن. ءبىز قوجا رۋىنان بولامىز. سوندىقتان ءبىز وسى جولدى جالعاۋىمىز كەرەك. مەنىڭ زامانىمدا ءدىندى ۇيرەنۋگە مۇمكىندىك بولماي قالدى. ءبىراق سەنىڭ زامانىڭدا ءدىن ۇيرەنۋگە ۇلكەن جولدار اشىلادى» دەپ ءجيى ايتاتىن. بۇقاراداعى مەدرەسەگە جىبەرەم دەگەندە مەن «مەدرەسەگە قاشان بارامىز؟ قاشان بارامىز بۇقاراعا؟» دەپ اكەمنىڭ مازاسىن الاتىنمىن. سول ارمانى ورىندالىپ، مەن اسكەردەن سوڭ مەركى مەدرەسەسىنە ءتۇسىردى. مەدرەسەدەن يمامدىق وقۋدى ءبىتىرىپ شىقتىم. ودان كەيىن دە وقۋ كەرەكتىگىن ءتۇسىندىم. اراب ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسىن ۇيرەنىپ، اللانىڭ قالاۋىمەن ەگيپەتتەگى كاير قالاسىنا وقۋعا قابىلداندىم. ءسويتىپ، ەلگە كەلگەننەن بەرى، يسلامداعى بەس پارىزدىڭ ءبىرى قاجىلىقتى ۇيىمداستىرۋ بويىنشا قىزمەت ەتىپ ءجۇرمىز.
مەن يمام بولىپ قىزمەت ەتكەن جوقپىن. ءبىراق، قازىرگى قىزمەتىمنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى يمامنان دا جوعارى دەپ بىلەم.
امانكەلدى مىرزا، قاجىلىققا قاراپايىم اۋىل ادامى بارۋ ءۇشىن قانشا قاراجات كەتەدى؟
قاجىلىققا باراتىن ادامدار ءۇشىن باعا ءبىر. اۋىل، قالا بولىپ بولىنبەيدى. قاراجاتى بار ادامعا عانا قاجىلىققا بارۋ پارىز.
ال، باعاعا كەلسەك، جىلدان-جىلعا قامباتتاپ كەلەدى. وتكەن جىلعى قاجىلىق 4200 دوللارعا شىققان. ەندى بيىل 100-200 دوللارعا قىمباتتاۋى مۇمكىن. سەبەبى، ءار جىلعى قاجىلىقتىڭ باعاسى ساۋد ارابياسىنداعى قوناق ۇيلەردىڭ قىمباتتاۋىنا بايلانىستى. سونىمەن قاتار ۇشاقتىڭ باعاسى دا تۇراقتى ەمەس، سوندىقتان قاجىلىق باعاسى دا ءوسىپ كەلەدى.
– قازاقستاننان قاجىلىققا بارۋشىلاردىڭ لەگى جىلدان-جىلعا ارتىپ كەلەدى. قاجىلىققا بارۋ ءۇشىن الدىن-الا قانداي شارتتاردى ورىنداۋ قاجەت؟
– قاجىلىققا بارۋ ءۇشىن ءاربىر مۇسىلمانعا تالاپ ەتىلگەن 5 شارتتى ورىنداۋ كەرەك. سول شارتتاردى ورىنداعان جاعدايدا عانا ول كىسىگە قاجىلىققا بارۋعا بولادى. ءبىرىنشى شارت – مۇسىلمان بولۋ. ەكىنشى شارت – باليعات جاسىنا (12-15 جاس ارالىعى) جەتكەن بولۋ. ءۇشىنشى شارت – اقىل-ەسى دۇرىس بولۋ. ءتورتىنشى شارت – ەركىندىكتە بولۋ. بەسىنشى شارت – قاراجاتى بولۋى. ياعني، ارتىندا قالعان جانۇياسى قينالىپ قالمايتىن بولۋى كەرەك.
– تمد ەلدەرىندە ءبىرىنشى بولىپ «سالا كوشباسشىسى» اتانۋ ۇلكەن مارتەبە. تاجيىربيەلەرىڭىزبەن بولىسە وتىرساڭىز.
– ءوز باسىم 1996 جىلى ستۋدەنت كەزىمدە ءبىرىنشى رەت قاجىلىق جاساعام. ول كەزدە كوپ ادامدار بارا المايتىن كەز ەدى. ءدىن جاعىندا وقىپ جاتقان ستۋدەنت بولسام دا مەن قاجىلىققا قاتتى دايىندالدىم. ول كەزدە قاجىلىقتان سوڭ ءمادينا قالاسىنداعى وزبەك اعايىنداردىڭ قوناق ۇيىنە ستۋدەنتتەر تەگىن جاتادى. ال، وزبەك اعايىنداردىڭ قاجىلارى وزدەرىنىڭ تاكيە جايلارىندا جاتادى. كەزىندەگى قۇنانباي سالدىرعان تاكيە جايلارى قالمادى عوي. ال، وزبەكتەردىڭ مەككە مەن ءمادينا قالاسىنداعى تاكيە جايلارى ءالى كۇنگە شەيىن جۇمىس ىستەپ تۇر.
سول كەزدە وزبەكستاننان 500 قاجى كەلدى. ەرتەسىنە ولاردى زياراتقا اۆتوبۋسپەن اپارۋ كەرەك ەدى. سول كەزدە قوناق ءۇيدىڭ قوجايىنى بىزگە؛ «مىنا جەردىڭ تاريحىن بىلەتىن ادامدار بار ما؟ ءتۇسىندىرىپ بەرەتىن كىسى كەرەك ەدى» دەدى. مەن وتە تىڭعىلىقتى دايىندالىپ بارعام. سودان مەنىڭ قولىما دىبىس ۇلعايتقىشتى بەرىپ، اۆتوبۋستىڭ الدىڭعا ورىندىعىنا جايعاستىردى. ۇحۇد شايىتتەرى جەرلەنگەن قابىرلەرگە كەلدىك. ونىڭ تاريحىن ايتىپ بەردىم. قاجىلار تەبىرەنگەننەن كوزدەرىنە جاس الدى... سوسىن، قۇبا مەشىتى، قوس قۇبىلالى مەشىت. ول جەرلەردە دە اتالمىش ورىنداردىڭ تاريحىن ايتىپ بەرگەنىدە قاجىلار ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ، باتالارىن بەرىپ جاتتى.
– سول كەزدە ماعان مىناداي وي كەلدى. نەگە قازاقستاندىق قاجىلار وسىلاي كەلمەسكە، نەگە ءبىزدىڭ قاجىلارىمىزعا وسىلاي قىزمەت قىلماسقا..؟
– سول نيەتىمىزدى اللا تاعالا قابىل ەتىپ، 1998 جىلى ەلگە كەلگەننەن باستاپ، اللا تاعالانىڭ قالاۋىمەن وسى جۇمىسقا كىرىستىك.
سونىمەن، 2002-2006 ج.ج. شەيىن قاجىلىقتى ۇيىمداستىرۋدى قمدب «سپۋتنيك» تۋريستىك كومپانياعا جۇكتەگەن. ول تۋريستىك كومپانيا بولعان سوڭ ءجاي-جاپسارىن بىلە بەرمەيدى. مەنى سول كومپانياعا جۇمىسقا جىبەردى. ال، 2006 جىلى مەن «نۇر-قازاقستان» كومپانياسىن اشىپ، 2007 جىلدان باستاپ وسى باعىتتا جۇمىستار ىستەۋدەمىز. ءبىز ءبىرىنشى كەزەكتە قازاقستاننان بارعان قاجىلاردىڭ قينالىپ قالماۋىنا، قاجىلىقتان رەنجىپ قايتپاۋىنا باستى نازار اۋدارامىز.
ءقازىر اللاعا شۇكىر، وسى كۇنگە دەيىن ونداي فاكتىلەر تىركەلگەن جوق. وسى نيەتىمىزدىڭ قابىل بولعانى دەپ تۇسىنەم، 2014 جىلى بۇكىل تمد ەلدەرىندە قاجىلىق كومپانيالار اراسىندا رەيتينگ جۇرگىزىلگەن ەكەن. سول رەيتىنگىدە ءبىز ءبىرىنشى ورىنعا شىعىپ، «سالا كوشباسشىسى» سەرتيفيكاتىن يەمدەندىك. ال ماعان «داڭق جۇلدىزى» وردەنىن تاقتى. اللاعا شۇكىر.
– قاجىلىقتان كەلگەن سوڭ جالپاق جۇرتقا جار سالۋشىلارعا توقتاتۋ نەمەسە ءتۇسىندىرۋ سەكىلدى جۇمىستاردى سول قاجىلىق بارىسىندا ءتۇسىندىرۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. ءسىز نە دەيسىز؟ توقتاتۋدى قاجىلىق بارىسىندا تۇسندىرۋدەن باستاۋ كەرەك پە؟
– قاجىلىقتا جۇرگەندە ۋاعىزعا كوپ كوڭىل بولەمىز. وتكەنى، ول كىسىلەر ەلدە جۇرگەندە كوپ ۋاعىز ەستي بەرمەۋى مۇمكىن. قاسيەتتى جەرگە كەلىپ، ءوز كوزىمەن كورىپ تۇرعاسىن قاجىلىقتاعى ۋاعىز ادامعا وتە قاتتى اسەر ەتەدى.
ول جەردە پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س) ۇرپاقتارى بار، شەيحتار بار. ءبىز ولارمەن ارنايى كەزدەسۋلەر ۇيىمداستىرامىز. قاجىلارىمىز پايعامبار (س.ع.س) ۇرپاقتارىن كورگەندە قۇددى پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س) كوزىن كورگەندەي قاتتى اسەرلەنىپ، كوزدەرىنە جاس الىپ قايتادى. سوندا شەيحتار بىزدەن بارعان قاجىلارعا «سىزدەر ەرتەڭ ەلگە ورالعاندا «مەن – قاجىمىن» دەپ كەۋدەلەرىڭىزدى ۇرماڭىزدار. وندا اللا تاعالا الدىندا سەندەردىڭ جيعان ساۋاپتارىڭ ءتۇبى تەسىك شەلەك سەكىلدى بولىپ قالادى» دەگەن مازمۇندارداعى ۋاعىز-ناسيحاتتاردى كوپ ايتادى. ارينە، مۇنداي ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى جاسالادى. تۇسىنگەن ادامعا قاجى بولۋ اتاق ەمەس. بار بولعانى اللانىڭ پارىز ەتكەن قۇلشىلىعىن ورىنداۋ عانا.
– قاجىلىققا بارۋدىڭ قانشالىقتى پايداسى بار؟ كورىنگەن ۇشىپ بارا سالادى؟
– قاجىلىق، ول – كورىنگەن ۇشىپ بارا سالاتىن نارسە ەمەس. كورىنگەن ۇشىپ بارا سالمايدى. قانشاما قالتاسىندا اقشاسى بار بايلارىمىز بار. سولار بارا الماي ءجۇر ءقازىر. قاجىلىققا اللا ءناسىپ ەتكەندەر عانا بارادى. اللا شاقىردى ما، اقشاسى جوق ادامنىڭ ءوزىن اللا تاعالا باسقا بىرەۋلەر ارقىلى اپارادى. سوندىقتان كىم-كورىنگەن ەمەس، اللا شاقىرعان ادام عانا بارادى.
قاجىلىققا بارۋدىڭ ەڭ ۇلكەن پايداسى – يسلامداعى بەس پارىزدىڭ ءبىرىن ورىنداعان بولىپ سانالادى. پايعامبارىمىز ءوزىنىڭ حاديسىندە «كىم قاجىلىق پارىزىن وتەمەسە، وندا ونىڭ ءولىمى باسقا دىندەگى ادامنىڭ ولىمىمەن تەڭ»،-دەيدى. سوندىقتان، مۇمكىنشىلىگى بار ادام عۇمىرىندا ءبىر مارتە قاجىلىققا بارسا، ونىڭ قاجىلىق پارىزى موينىنان تۇسەدى.
كەزىندە ءبىر ساحابا پايعامبارىمىزعا (س.ع.س)؛ «اللانىڭ ەلشىسى، مەن بيىل قاجىلىققا بارماي-اق قويايىن»،-دەيدى. سوندا اللا ەلشىسى (س.ع.س)؛ «نەگە بيىل بارعىڭ كەلمەيدى. جاعدايىڭ كەلمەي مە؟»،-دەپ سۇرايدى. سوندا ساحابا «جاعدايىم كەلەدى. تەك ۇيدە رەتتەلۋى ءتيىس شارۋالارىمدى رەتتەپ السام، كەلەر جىلى بارام عوي»،-دەيدى. اللا ەلشى (س.ع.س) تۇرىپ؛ «قاجىلىققا اسىق»،-دەپ ناسيحات بەرەدى.
ال، قاجىلىقتى اللا رازىلىعى ءۇشىن ورىنداعانىمىزدىڭ پايداسى وراسان. بارلىق كۇنالارىمىز كەشىرىلەدى جانە پايعامبارىمىزدىڭ «قاجىلىق وتەگەن ادامنىڭ ساۋابى – ءجاننات» دەگەن ءحاديسى بار. ياعني، اللا تاعالا وسىنشاما جەڭىلدىك جاساپ بەرگەن. كۇنامىزدى كەشىرەدى، ءجانناتتى ءناسىپ ەتەدى. ءبىراق، ادام موينىنداعى قاجىلىق پارىزدى ءتۇسىرۋ ءۇشىن بارادى.
– جاستاردى ارنايى ۇيىمداستىرۋمەن قاجىلىققا اپارۋ دۇرىس پا؟
– جاستار ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز عوي. ارينە، جۇرەگى يمانعا بەت بۇرعان جاستاردى ۇلكەن قاجىلىققا، ۇمرا قاجىلىققا اپارىپ جاتسا، بۇل ۇلكەن ساۋاپ.
– قاجىلىققا تەگىن اپارۋ دۇرىس پا؟
– قاجىلىققا تەگىن اپارۋ دەگەن ءقازىر جوق. ءبىراق، 1998 جىلدارى ساۋد ارابياسى ءبىزدىڭ قازاقستانعا ارنايى كوزى ءتۇسىپ، ءوز قاراجاتتارىنا 250 ادامدى، 1999 جىلى 250 ادامدى قاجىلىققا شاقىرتقان. سول كەزدە پاسپورت الۋ، ىشكى ۆيزا جاساتۋ ءبىراز قيىندىقتار تۋعىزاتىندىقتان، دايىندارى بارىپ كەلدى. ال، ۇنەمى مەشىتتەردەن قالماي جۇرگەن كىسىلەر اياق-استىنان قۇجاتتارىن جاساتا الماي بارا الماي قالدى. ودان كەيىن تەگىن قاجىلىق بولعان جوق. ءبىراق، ءبىزدىڭ ءوزىمىزدىڭ قالتالى ازاماتتار بار، قاجى بوپ كەلگەن. ءبىز سولارعا جىل سايىن ايتامىز. وسىلايشا، جومارتتىق جاساعان ازاماتتاردىڭ ەسەبىنەن 5-10 كىسىنى جىبەرىپ تۇرامىز.
شەت ەلدەگى قازاقتار نەمەسە ورالماندىعىن ءالى ازاماتتىق الماعاندار قازاقستاننىڭ قاجىلىق كومپانيالارى ارقىلى قاجىلىققا بارۋعا بولا ما؟ بولسا قانداي تالاپتار قويىلادى؟ ازاماتتىعى بار قازاقتاردان نە ايىرماشىلىعى بار؟
2007 جىلعا دەيىن شەت ەل ازاماتتارىنا قازاقستاننىڭ كومپانيالارى ارقىلى قاجىلاققا بارۋعا رۇقسات بولىپ كەلدى. بۇل 2008 جىلدان باستاپ توقتاتىلدى. ەندى تەك قازاقستاننىڭ پاسپورتى بار كىسىلەر عانا بارا الادى. ال، ىقتيار حاتى بار ازاماتتارعا ۇمرا قاجىلىققا عانا بارۋعا رۇقسات بەرىلەدى.
– قازاق قانداي مۇسىلمان. ءبىز ارۋاققا تابىندىق پا؟
– ءبىز قازاق شىنايى مۇسىلمانبىز. ءارۋاققا تابىنباعانبىز. دۇعادا «ارۋاق قولداسىن» دەيدى عوي. ول جەردە ارۋاققا تابىنۋشىلىق ەمەس. اللاعا سەنگەن، ءارۋاقتارىمىزدى قۇرمەتتەيتىن مۇسىلمانبىز. وسىنى بىلگەن ءجون. ءارۋاقتى قۇرمەتتەمەيتىن قازاق جوق. ءبىز قالاي قۇرمەتتەيمىز؟ ءبىز نامازدارىمىزدان سوڭ سولارعا دۇعا جاسايمىز. جاندارىن ءجانناتتا ەتە گور دەپ اللاعا جالبارىنامىز. مىلاسى، ءوزىمىز ءجيى باراتىن ارابيادا ءارۋاقتار ءۇشىن دۇعا جاسالىنبايدى. مەن بىردە ءبىر اي بويى قۇران حاتىم ءتۇسىردىم. مەشىتتەن شىقپاي قۇران وقىپ جاتسام، ءبىر اراب باۋىرىم كەلىپ نە ءۇشىن ءجيى قۇران وقيتىنىمدى سۇرادى. مەن «وسىنى اياقتاپ بولعان سوڭ، ءارۋاقتارعا باعىشتاپ دۇعا جاسايمىن»،-دەسەم، ماعان؛ «ولارعا نەگە جاسايسىڭ، ساۋابىن وزىڭە قالدىرمايسىڭ با؟»،-دەيدى. مەن «سەن اكەڭە باعىشتاپ قۇران وقىمايسىڭ با»،-دەسەم،- «جوق، مەنىڭ اكەم ءوزىنىڭ قۇرانىن ءوزى وقىپ كەتكەن. مەن ءوزىم ءۇشىن وقيمىن. مەنىڭ بالام دا مەن ءۇشىن وقىماي-اق، قويسىن»،-دەيدى. ءبىز ولاي ايتا المايمىز عوي. ءبىزدىڭ اكە-شەشەلەرىمىز كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا ءومىر ءسۇردى. ءبىز ولاردىڭ جاعدايى قالاي بولىپ جاتقانىن بىلمەيمىز عوي. سوندىقتان، ءبىز اللادان جالبارىنىپ، دۇعا جاسايمىز. ال، ولاردىڭ اكە-شەشەلەرى 14 عاسىر بويى شاريعاتپەن ءجۇرىپ كەلەدى عوي.
– كىشى قاجىلىققا جىلىنا نەشە رەت اپارىپ تۇراسىزدار؟ ۇلكەن قاجىلىقپەن باعا ايىرماشىلىعى قانداي؟
– ەكى قاجىلىق ۋاقىت جاعىنان دا، باعا جاعىنان دا پارىقتى. ماسەلەن؛ وسى ورازاعا دەيىن ۇمرا قاجىلاق ۋاقىتى بولسا، ورازا ۋاقىتىندا توقتاتىلىپ، ەكى اي ۇلكەن قاجىلىققا دايىندىق جۇرگىزىلەدى. كىشى قاجىلىقتىڭ باعاسى ۇلكەن قاجىلىقپەن سالىستىرعاندا ەكى ەسە تومەن. ويتكەنى، ۇلكەن قاجىلىق كەزىندە قوناق ۇيلەردىڭ، ۇشاقتىڭ باعالارى ءوسىپ، مينا جازىعىندا شاتىردىڭ استىندا جاتادى، وعان بولەك تولەنەدى.
– تاڭىرشىلدىك يسلام ءدىنىنىڭ ءبىر بولشەگى مە؟ الدە بولەك پە؟ مەنىڭشە، ءتاڭىر دەگەن اللانىڭ ءبىر اتى. وسى تۋرالى ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىز.
– تاڭىرشىلدىكتى بولەك ءدىن دەپ ايتا المايمىز. ويتكەنى، ءدىن اللا تاراپىنان كەلەدى، ادام تاراپىنان ويلاپ شىعارىلمايدى. مىسالى؛ پايعامبارلار كىمگە كەلەدى؟ پايعامبارلار ازعىنداعان قاۋىمعا كەلگەن. ال، شەكتەن شىقپاعان قاۋىمعا اللا تاعالا ەلشى جىبەرمەگەن. ءبىز قازاق وسىنداي شەكتەن شىقپاعان حالىق بولعانبىز. سول كەزدە ءبىزدىڭ بابالارىمىز ءبىر قۇدايدىڭ بارىنا سەنىپ كەلدى. پارسىشا-قۇداي، ارابشا-اللا، قازاقشا، ءول-تاڭىر. سول كەزدە ءبىز ءبىر ءتاڭىردىڭ بارىنا سەندى. ءبىراق، ونى قايدان ىزدەرىن بىلمەدى. يسلام قازاق دالاسىنا كەلگەندە قازاق بىردەن قابىلدادى. سەبەبى، قازاقتىڭ ايتىپ جۇرگەنى وسى بولاتىن.
– اۋارايىنا نەمەسە باسقا دا ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى قاجىلىققا بارۋعا جاس شەكتەۋ قويىلا ما؟ قاۋساعان قاريا مەن جاسى جەتپەگەن بالالاردىڭ قاجىلىققا بارۋى قانشالىقتى دۇرىس؟
قاجىلىق پارىز بولعان سوڭ جاسقا ەشقانداي شەكتەۋ جوق. ءبىراق، قۇس تۇماۋى شىققان كەزدە ساۋديا بيلىگى 65 جاستان اسقان قاريالارعا قيىن ەكەنىن ەسكەرتكەن ەدى. ءبىراق، ول كەلمەۋى كەرەك دەگەن ءسوز ەمەس. سول كەزدەرى ءبىزدىڭ ءبىراز ازاماتارىمىز، 65 جاستان اسقان قاريالارعا قاجىلىققا بارۋعا بولمايدى ەكەن دەپ ويلاپ قالعان ەدى.
– اسىرە دىنشىلدىك قازاقتىڭ كەي داستۇرىنەن توزىق ىزدەپ، كەي داستۇرلەرىمىزدى اللاعا سەرىك قوسۋعا دەيىن اپارىپ تاستايدى. فيلوسوفيالىق تۇجىرىم مەن يسلام قاعيدالارىنا سۇيەنە وتىرىپ، قازاقتىڭ ءسالت-داستۇرى مەن يسلامنىڭ اراسىنداعى بايلانىستى كەڭىرەك ايتىپ بەرسەڭىز. مەنىڭ ويىمشا قازاق حالقىنىڭ ءسالت-داستۇرى يسلامنىڭ ەڭ اسىل ەلەمەنتتەرى سەكىلدى. ال، ءسىز قالاي ويلايسىز؟
– ءبىزدىڭ ءسالت-داستۇرىمىزدىڭ بارلىعى يسلامعا قايشى كەلمەيدى. مىسالى؛ قمدب-نىڭ وتكەن جىلدى «ءدىن مەن ءداستۇر جىلى» دەپ اتاعانىن بىلەسىزدەر. شاريعاتتىڭ ءبىر قۇندىلىلىعى ءار حالىقتىڭ سالت-داستۇرلەرىنە دەيىن ءمان بەرىلەدى، قارالادى، ەسكەرىلەدى.
پايعامبارىمىز (س.ع.س) مۋعاز يبن ءجابال دەگەن ساحابانى (ر.ا) يەمەنگە جىبەرەدى. يەمەنگە شىعارىپ سالىپ تۇرىپ؛ «ەي، مۋعاز! سەن يەمەنگە كەتىپ باراسىڭ. ول جاقتاعىلاردىڭ كوبىسى حريستيان دىنىندە. سەن ولارعا قالاي ۋاعىز جۇرگىزەسىڭ»،-دەيدى. سوندا مۋعاز يبن ءجابال؛ «ءيا، راسۋلاللا (س.ع.س)! سەن قالاي بۇيىرعان بولساڭ سولاي جۇرگىزەم»،-دەپ جاۋاپ قاتادى. سوندا پايعامبارىمىز (س.ع.س) مۋعازعا؛
ءبىرىنشى سەن ولاردى اللانىڭ دىنىنە شاقىر، ناماز زەكەتتى ۇيرەت جانە سەن ولاردىڭ داستۇرلەرىن زەرتتە. ەگەر، اللانىڭ دىنىنە قايشى كەلمەيتىن بولسا، سەن ولاردىڭ ءداستۇرىن قابىل ەت،-دەپ بۇيىرادى. ءقازىر ەندى اسىرە دىنشىلدەر شىققانى دا راس. مىسالى، كەلىننىڭ سالەم سالۋىن نامازداعى رۋكۋعپەن شاتىستىرادى. رۋكۋع، ول – دارەتپەن قۇبىلاعا بۇرىلۋ. ال، سالەم سالۋ ول -قۇرمەت. قازاق حالقىنىڭ دا ۇلكەندەرگە قەۋدەسىنە قولىن قويىپ سالەم بەرۋى، كەزىندە، حانداردىڭ الدىنا ءبىر تىزەرلەپ، وڭ قولىن كەۋدەسىنە قويىپ، ەكەيىپ سالەم بەرۋى – ۇلكەن ىزەتتىڭ بەلگىسى بولعان. وزبەك اعايىندار كۇنى بۇگىن ۇلكەنگە سالەم بەرگەندە ەڭكەيىپ، قوس قولدارىن كەۋدەسىنە قويىپ سالەم بەرەدى. ەگەر، سالەم سالۋ كۇنا بولسا، وزبەك اعايىنداردىڭ بارلىعى بىردەن مۇشىرىك بولىپ، دىننەن شىعىپ كەتپەي مە؟
– قازاقستاندا قاجىلىققا ەڭ كوپ باراتىندار كىمدەر؟ جاسى، بايلىعى، قوعامدىق دارەجەسى سەكىلدى جىكتەۋلەر بويىنشا؟
– ءبىزدىڭ كومپانيا ارقىلى باراتىنداردىڭ باسىم كوپشىلىگى بۇرىننان بەرى بارىپ جۇرگەن ادامدار. 20-30 پايىزى عانا جاڭادان كەلىپ جاتادى. 2000 جىلعا دەيىن بىزدە جاستار مۇلدەم بارمايتىن. ال، ءقازىر، كەرىسىنشە، جاستار كوپ. سوسىن، ەر ازاماتتارعا قاراعاندا ايەلدەر كوبىرەك بارادى.
– بۇۇ ادام قۇقىعىن قورعاۋ ۇيىمى اتىنان ەرلىگى ءۇشىن بەرىلەتىن «التىن قىران» توسبەلگىسىمەن ماراپاتتالىپسىز، قۇتتى بولسىن!
– بۇل دا ءبىر اللانىڭ ۇلكەن سىيى. 2004 جىلعى قاجىلىقتا ءبىز شايتانعا تاس لاقتىراتىن جەردە ۇلكەن قىسىمنىن ورتاسىندا قالىپ قويدىق. ول كەزدە 9 ميلليونعا جۋىق قاجىلار كەلگەن بولاتىن. ءبىز ساۋديالىق شەيحتارمەن بايلانىسىپ تۇرامىز. مەنىڭ ءبىر شەيح دوسىم حابارلاسىپ، «بيىل شايتانعا تاس لاقتىراتىن جەر وتە ءقاۋىپتى. سەن قاجىلارىڭا ايت، ۇلكەن كىسىلەردى جاقىنداتپاي-اق قوي»،-دەدى. ءبىز سول كەزدە شايتانعا تاس لاقتىرۋعا دايىندالىپ جاتقان بولاتىنبىز. سودان ءبىز جاسى ۇلكەن كىسىلەردى كوندىرىپ، 500 قاجىدان 100 جاس قاجىعا قىسقارتىپ، دوربا-دوربا تاستى الىپ دايىندالدىق. ال، شايتانعا تاس لاقتىرۋ وتە قيىن ەدى. ورتاداعى جالعىز دىڭگەككە ءتيۋى كەرەك تاس ارعى بەتتەگى ادامدارعا ءوتىپ كەتىپ جاتاتىن. ءسويتىپ، 300 مەتردەي جەر بار، كەپتەلىپ تۇرمىز. ارتىمىزدا بالەنباي شاقىرىمعا سوزىلعان ادام. ءبىز تۇرعان جەرىمىزدە تۇرمىز. جارتى ساعات تۇرعان سوڭ، مەن ەكى قاجىنىڭ يىعىنا قولىمدى قويىپ نە بولعانىن بىلمەككە كوتەرىلدىم. قاراعان كەزدە نە بولعانىن تۇسىنبەي قالدىم. اامداردىڭ ۇستىنەن ادامدار جۇگىرىپ كەتىپ بارادى. سوسىن تۇك تۇسىنبەي تۇرىپ قالدىم. شايتانعا تاس لاقتىراتىن جەر ادامنىڭ كوپتىگىنەن كەپتەلىپ قالىپتى. سونداي مەن الگى قاجىلاردى ەرتىپ، باسقا جەرگە شىعارۋىم كەرەك.
– سوسىن قاجىلارعا ايتتىم «مىنا جەردەن شىعۋ كەرەك. اقىرىن وڭ جاقپەن جىلجي بەرىڭىزدەر، ەشكىم قالماسىن مىنا جەردە» دەپ، اقىرىنداپ جىلجىتىپ بارلىق قاجىلاردى شىعارىپ جاتىر ەدىم، بارلىق قاجى شىعىپ بولدى-اۋ دەگەن كەزدە، جاڭاعى كەپتەلىپ جاتقان ادامداردىڭ ءبىرىنشى قاتارى، ارتانان ەكىنشى قاتار، سوسىن ءۇشىنشى قاتار ءبىر جەل ۇرلەگەندەي ءبىرىڭعاي قۇلاپ جاتىر. جاڭاعى جەردە قۇلاپ جاتقان ادامدار تاۋ بولىپ ءۇيىلىپ قالدى. ەندى بىرەۋدى قۇتقارۋعا ادام دارمەنسىز انا جەردە. تەك اللا دەپ جىلاعاننان باسقا امال جوق. اينالدىرعان 5-10 مينۋتتىڭ ىشىندە 251 ادام ءولدى. ەگەر ءبىز سول جەردەن شىعىپ ۇلگەرمەگەنىمىزدە جان تاپسىرار ما ەدىك؟
– سول جولعى مەنىڭ جەدەل ارەكەتىم ەرلىككە باعالانىپ، ارادا ون جىل وتكەندە 2014 جىلى وسى توسبەلگىمەن ماراپاتتالدىم. اللاعا سانسىز شۇكىرلىك ايتام. مىنە، سول وقيعادان كەيىن شايتانعا تاس لاقتىراتىن جەردى جوندەپ، باسقاشا ەتىپ، جاسادى. بۇرىن ەكى قابات بولسا، ءقازىر التى قابات. بۇرىنعىداي دىڭگەك جوق. ءقازىر ۇلكەن قابىرعا.
– قاعباعا كىرگەندە نە تىلەدىڭىز؟
قاعبا ول اللانىڭ ءۇيى. سەن اللانىڭ قوناعى بولىپ وتىرعان سوڭ، ول جەردەگى بارلىق تىلەك قابىل بولادى. مەن قاعباعا كىرگەندە ەلىمىز ءۇشىن، جەرىمىز ءۇشىن، ءتىلىمىز ءۇشىن، ءدىنىمىز ءۇشىنى، ەلباسى ءۇشىن تىلەك تىلەدىم. حالىقتىڭ يماني ءال-اۋقاتى جوعارىلاعانىن تىلەدىم. مەن ول جەردە ءبىر دۇنيە سۇراعان جوقپىن.
– قمدب ءوز مىندەتىن قانشالىقتى ورىنداپ وتىر؟
ەرجان قاجى مايامەروۆ – قازاقستاننىڭ تاۋەلسىز تاريحىنداعى ءۇشىنشى ءمۇفتي. جولداس جىگىت، ەگيپەتتە بىرگە وقىدىق. قازاقتا جاس كەلسە ىسكە دەگەن بار عوي. ول كىسى كەلگەلى بەرى ءدىني باسقارمادا كوپتەگەن وزگەرىستەر بولىپ جاتىر. اتقارىپ وتىرعان جۇمىستارى كوڭىلىمىزدەن شىعادى، ارينە. ءدىن مەن ءداستۇر ساباقتاستىعىن جاڭعىرتىپ، وقۋ-اعارتۋ، ۋاعىز-ناسيحات جۇمىستارى مەن مەدرەسەلەر جۇمىسى، يمامداردىڭ بىلىكتىلىگى، قايىرىمدىلىق شارالارىن كوپتەپ ۇيىمداستىرۋ، جات اعىمدارمەن كۇرەس ماسەلەلەرىندە بەلسەندى جۇمىس جاساۋدا.
– قاجىلىق ساپارعا بارعاندا الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلگەن مۇسىلماندارمەن پىكىرلەستىڭىز بە؟ قازاقتى، قازاقستاندى قانشالىقتى تانيدى؟ كوزقاراستارى قالاي؟
– العاشىندا بارىپ جۇرگەن كەزدە، قاجىلارعا كيىم تىكتىرۋ دەگەن بولماعان. ونى مەن مىنا «نۇر-قازاقستان» اشىلعاندا العاش بولىپ تىكتىرتتىم. تۋىمىز تۇستەس كوك كەۋدەشەنىڭ الدىنا دا، ارتىنا دا «قازاقستان» دەگەن جازۋدى اعىلشىنشا، قازاقشا، ارابشا جازدىرتتىم. سول كيىممەن جۇرگەندە كەز-كەلگەنى تانىپ جاتادى. بۇرىن ونشا تانىپ-بىلمەي جاتسا، قازىرگى كۇندە بىرەۋ تاريحىمىزدى بىلەدى، بىرەۋ ەلباسىمىز ارقىلى تانيدى، كەيبىرەلەر بەيبارىس سۇلتان تەكتەس ۇلى تۇلعالارىمىز ارقىلى بىلەدى. ەندى بىرەۋلەر الەمدىك باستامالارىمىز ارقىلى بىلەدى.... جەرىمىزدىڭ ۇلكەندىگى جونىنەن ءمۇسىلمان ەلدەرى اراسىندا 1-ورىندامىز، اللاعا شۇكىر. كەيبىرەۋلەر وسى جاعىنان بىلەدى دەگەندەي. ءقازىر اللاعا شۇكىر، كوپ جۇرت تانيدى.
– قازاقستاننان بارعان قاجىلاردى قۇنانباي قاجىنىڭ مەشىتىنە اپارىپ تۇراسىز با؟
– ءقازىر مەككەدە قۇنانباي قاجىنىڭ تاكيەسى جوق. جالپى، ءبىز بۇنى دا زەرتتەپ قارادىق.
1872-74 جىلدار ارالىعىندا قۇنانباي قاجىنىڭ بارعانى، ول كەزدە قازاقتىڭ 4 تاكيە جايى بولعانىن.وزبەكتەردە، ۇيعىرلاردا بار، ال قازاق كەلەدى، بار اقشاسىن قوناق ۇيلەرگە شاشادى. نەگە ءبىز وسىندا تاكيەجاي سالمايمىز دەپ مەككە اكىمىنەن رۇقسات الىپ، 4 تاكيە جاي سالىنعان. ول تاريحتا بار. كەيىن 1917 ريەۆوليۋسيادان كەيىن قاجىلاردىڭ سانى ازايىپ، كەلۋ توقتاپ قالعان بولاتىن. 1956 جىلى حاليفا التاي اتامىزدىڭ ايتۋى بويىنشا، تۇركيادان بارعان قازاقتار سول ءال-حارام مەشىتىنىڭ جانىنداعى قۇنانباي قاجىنىڭ تاكيە جايىندا جاتتىق دەگەن. سول تاكيە جايدىڭ ىشىندە بۇرىندارى وسى ەلگە كەلگەن قاجىلاردىڭ سۋرەتتەرى بولعان دەيدى. ءقازىر ول تاكيە جايدى ارابتىڭ سۋيتي دەگەن تايپاسىنىڭ وكىلدەرى باسقارىپ وتىرعانىن جەتكىزگەن. ال، تاريحقا ۇڭىلەتىن بولساق، 1960 جىلى ءال-حارام مەشىتىن ۇلكەيتۋ، كەڭەيتۋ تۋرالى شەشىم شىعادى. سول جوبا بويىنشا ماڭايداعى بارلىق بازارلار، قوناق ۇيلەر ساتىلىپ الىنادى. سول كەزەدە قۇنانباي قاجىنىڭ دا تاكيە جايى كەتەدى. مەنىڭ وسى ايتقانىما ارابتىڭ ءبىر تاكيە جايلارعا قاراۋشى شەيحى «ءبىزدىڭ قاراماعىمىزدا 100-دەن استام يەسىز تاكيە جايلار بار. سولاردىڭ ىشىندە سىزدەردىڭدە تاكيە جايلارىڭىز بار ەكەنىن بىلەمىن. تەك سول تاكيە جايلاردى قايتا تالاپ ەتۋ ءۇشىن قۇجاتتار بولۋى كەرەك. ەگەر قۇجاتتار بولماسا ەشتەڭە ونبەيدى»،-دەپ جاۋاپ قايىردى. ال، نەگىزگى قۇجات اقتوبەدەگى دوسجان حازىرەتىنىڭ اتىندا بولعان دەيدى. ال، دوسجان حازىرەتى قايتىس بولارىندا بالاسىنا تاپسىرادى. ال، ونىڭ بالالارى ماسكەۋدەن كگب قىزمەتكەرلەرى سۇراستىرىپ كەلگەندە ارابشا جازىلعان قۇجاتىن، ءمورىن، ت.ب. سۋعا لاقتىرىپ جىبەرگەن دەيدى. سول جوعالعان قۇجاتتار تابىلمادى. ەندى ءبىز ول جەرلەرگە يەلىك ەتە المايمىز.
(جالعاسى بار)
پىكىر قالدىرۋ